ΠΩΣ ΝΑ ΞΕΧΩΡΙΣΕΤΕ ΕΝΑ ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟ

 

Ο «νεοφιλελευθερισμός» είναι περίεργος όρος. Αποδίδεται, δεν υιοθετείται. Κανένας δεν λέει «είμαι νεοφιλελεύθερος». Κι αν σε κάποιον πούμε ότι αυτά που λέει ή κάνει είναι «νεοφιλελεύθερα», δεν υπάρχει αμφιβολία πως το εννοούμε μειωτικά.

Όσοι κατηγορούνται ότι είναι νεοφιλελεύθεροι –κι έχω γίνει πλειστάκις μάρτυρας τέτοιων αντιδικιών– συχνότατα διατείνονται ότι τέτοιο πράγμα δεν υπάρχει καν και πως εκείνοι είναι νέτα σκέτα φιλελεύθεροι, χωρίς «νεο-». Με τούτο το «φιλελεύθεροι», που το ακούμε από τόσο διαφορετικές πηγές όσο ο Γρηγόρης Βαλιανάτος και ο Αντώνης Σαμαράς, επιδιώκεται μια σύνδεση με την πολιτική εκείνη παράδοση που δεν είναι άλλη από την ίδια τη νεωτερική δημοκρατία.

Θα μπορούσε βέβαια κανείς να αντιγυρίσει σε όσους λένε πως νεοφιλελευθερισμός δεν υπάρχει ότι ο όρος απαντάται ξανά και ξανά στην ιστορία της οικονομικής επιστήμης, σε τέτοιον βαθμό μάλιστα ώστε να έχει σημάνει πολύ διαφορετικά πράγματα κατά καιρούς, ακόμη και σχεδόν αντίθετα μεταξύ τους. Πάντως, υπάρχει.

Όμως, για να είμαστε ειλικρινείς, ούτε αυτός που αποδίδει τον χαρακτηρισμό «νεοφιλελεύθερος» ούτε αυτός που τον διαψεύδει έχουν κατά νου την καταχώριση σε μια σχολή της οικονομικής επιστήμης. Στην πραγματικότητα αναφέρονται σε έναν πολιτικό λόγο – που ο μεν επικριτής θέλει να εντοπίσει, ο δε αρνητής θέλει να συσκοτίσει, διεκδικώντας έναν άλλον. …

Πώς τους ξεχωρίζουμε λοιπόν;

Τι εννοούμε λέγοντας «νεοφιλελεύθερος», που δεν το εννοούμε λέγοντας «φιλελεύθερος», και γιατί κάποιος διεκδικώντας τον φιλελευθερισμό συσκοτίζει οτιδήποτε;

Η διαφορά έγκειται πρώτα από όλα στον ορισμό του πολίτη.[i] Ο φιλελευθερισμός είναι ο πολιτικός λόγος της νεωτερικής δημοκρατίας. Ως τέτοιος δεν θα έπρεπε να γίνεται αντιληπτός –όπως τον θέλει μια λιγάκι απλοϊκή μαρξιστική ανάλυση– απλώς ως εποικοδόμημα, εκεί όπου η βάση είναι ο καπιταλισμός. Καλύτερα, θα έπρεπε να γίνεται αντιληπτός ως λόγος που διαθέτει διαλεκτική σχέση με το σύστημα παραγωγής, κάποιες φορές δρώντας συνεργατικά και κάποιες ανασχετικά. Ο φιλελευθερισμός δεν είναι ο λόγος του καπιταλισμού αλλά ο λόγος της νεωτερικής δημοκρατίας, τα οποία μόνο ως ένα σημείο συμπορεύονται. (Εδώ, κοντά στην απλοϊκή αριστερή αφήγηση, οφείλει να απορρίψει κανείς και την κυρίαρχη φιλεύθερη αφήγηση που θέλει νεωτερική δημοκρατία και καπιταλισμό να ταυτίζονται.)

Στον φιλελευθερισμό λοιπόν, ακριβώς επειδή αποτελεί τον λόγο της νεωτερικής δημοκρατίας, ο πολίτης ορίζεται με πλειάδα δυναμικών «ιδιοτήτων», οι οποίες τίθενται ισότιμα:

ως κυρίαρχος του σώματός του, ως κάτοχος και δημιουργός γνώσης, ως δρων που επιδιώκει το συμφέρον του υπαγόμενο σε μια έννοια συλλογικού καλού, ως υποκείμενο επιθυμιών τις οποίες αρθρώνει και επιζητεί. (Κι εδώ έγκειται ο λόγος που ανάμεσα στον πραγματικό φιλελευθερισμό και στην Αριστερά μπορούν να υπάρξουν τακτικές συμμαχίες: η κριτική στον φιλελευθερισμό αποτελεί περισσότερο φιλοσοφική διόρθωση ως προς την ανάγνωση του κοινωνικού πεδίου και τη σύλληψη της έννοιας του ατόμου, τα οποία ο φιλελευθερισμός περιγράφει ανιστορικά, παρά μια επισήμανση ασύμπτωτων επιδιώξεων. Από την άλλη, βέβαια, ακριβώς λόγω της φιλοσοφικής διόρθωσης, οι συμμαχίες δεν μπορούν να είναι παρά μόνο τακτικές, διότι η διόρθωση αυτή στην πραγματικότητα αναδεικνύει το όριο της δυνατότητας του φιλελεύθερου πολιτικού λόγου να αποτελεί ανάσχεση στον καπιταλισμό.)

Στον νεοφιλελευθερισμό, από την άλλη, ο πολίτης ορίζεται με μία κύρια «ιδιότητα»: ως «ανθρώπινο κεφάλαιο». Οποιαδήποτε άλλη ιδιότητα είναι δευτερεύουσα, ενώ η η κοινωνική διάδραση γίνεται αντιληπτή πρωτίστως ως ανταγωνισμός μεταξύ αυτών των «ανθρωπίνων κεφαλαίων». Εκεί όπου ο φιλελευθερισμός αποτελεί τον πολιτικό λόγο της νεωτερικής δημοκρατίας, ο νεοφιλελευθερισμός αποτελεί τον πολιτικό λόγο του αδιάλυτου καπιταλισμού.

Όταν λοιπόν βρίσκεται κανείς αντιμέτωπος με την περιστολή του κοινοβουλευτικού ελέγχου ή των ατομικών ελευθεριών προς χάριν του επείγοντος της «ανάπτυξης», είναι σαφές ότι βρίσκεται αντιμέτωπος με τον νεοφιλελευθερισμό. Κι όταν σε αυτό το σημείο ακριβώς συναντά κανείς την απόρριψη του όρου και την επίκληση του φιλελευθερισμού, είναι σαφές ότι βρίσκεται αντιμέτωπος με μια απάτη. Απάτη που επιστρατεύει ψευδεπίγραφα τον πολιτικό λόγο της δημοκρατίας για να αποκρύψει την επίθεση στη δημοκρατία – αυτή την έστω ατελή δημοκρατία.

Απάτη, βέβαια, για όσους τη συνειδητοποιούν. Για τους άλλους, που υποστηρίζουν τις σημερινές ευρωπαϊκές κι ελληνικές πολιτικές, διατρανώνοντας ειλικρινά την πίστη τους στον φιλελευθερισμό και επιμένοντας πως νεοφιλελευθερισμός δεν υπάρχει, η μόνη πρόταση που έχω είναι η παράφραση του παλαιού ευφυολογήματος: πρέπει να σεβαστούμε τη θεωρία τους, με την έννοια που σεβόμαστε τη θεωρία κάποιου ότι η γυναίκα του είναι όμορφη και τα παιδιά του έξυπνα.

Δημοσιεύτηκε στο UNFOLLOW 13 (Ιανουάριος 2013)

---

[i] Πολύ διαφωτιστικό είναι το άρθρο «Από τον πολιτικό φιλελευθερισμό στον νεοφιλελευθερισμό: Μια φουκωική προσέγγιση» του Κύρκου Δοξιάδη, στα Σύγχρονα Θέματα (τεύχος 117)