του Γιάννη Σαΐνη
Η κυριαρχία ανορθολογικών ρευμάτων, που επηρεάζουν σχεδόν κάθε πτυχή της καθημερινότητάς μας τις τελευταίες δεκαετίες, είναι δύσκολο να εξηγηθεί στα πλαίσια της «εποχής της πληροφορίας» όπου καθετί, από τις θέσεις του Πλάτωνα για την Ψυχή, τις απόψεις του Bill Gates για τον παγκόσμιο πληθυσμό, το περιεχόμενο των εμβολίων ή τις ακρότητες ενός πολέμου, μπορεί να διασταυρωθεί και να επιβεβαιωθεί κυριολεκτικά εν ριπή οφθαλμού.
Παραληρηματικά κείμενα χωρίς συνοχή, με αφετηρία μία, μερικώς ή ολικώς, κατασκευασμένη είδηση, κατακλύζουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Η αντίφαση καθίσταται ακόμη πιο αξιοπρόσεκτη αν αναλογιστούμε πως στη Δύση, το ποσοστό των «μορφωμένων» – «εκπαιδευμένων» είναι το υψηλότερο από κάθε άλλη περίοδο στη μακραίωνη Ιστορία της.
Η επίκληση ιδιαιτεροτήτων Θρησκευτικών ή και Ιστορικών, οι διαφορές στην ποιότητα της παρεχόμενης εκπαίδευσης και η αντικειμενική δυσκολία να παρακολουθήσει η πλειοψηφία των πολιτών τις ραγδαίες εξελίξεις της επιστήμης και της τεχνολογίας εξηγεί τα διαφορετικά ποσοστά των πολιτών που τέρπονται από ανορθολογικά ρεύματα σε διάφορες χώρες, υποβαθμίζει όμως το γεγονός πως τα ποσοστά αυτά είναι υψηλά, δυστυχώς, σε όλον τον Δυτικό Κόσμο. Υπάρχει συνεπώς ένα κοινό υπόβαθρο το οποίο τροφοδοτεί τον ανορθολογισμό και απλώς οι ιδιαιτερότητες της κάθε χώρας βοηθούν, είτε αυτός να θεριέψει, είτε να περιορισθεί.
Κοινό χαρακτηριστικό όλων των προηγμένων κοινωνιών της Δύσης είναι η υιοθέτηση των νέων τεχνολογιών σε όλους τους τομείς της καθημερινότητας και συνεπώς και στην εκπαίδευση.
Μήπως, η επακόλουθη υποβάθμιση της διδασκαλίας της Γλώσσας και συνεπώς, η παραμέληση της Γραφής από τα σχολικά προγράμματα, η κυριαρχία της εικόνας και η διαμεσολάβηση της επικοινωνίας αποκλειστικά μέσω εικόνων αλλοιώνει σταδιακά την ικανότητα των ανθρώπων όχι μόνο να εκφράζουν, αλλά και να μπορούν να πραγματοποιούν σκέψεις με εσωτερική συνοχή, δηλαδή σκέψεις ορθολογικές και τεκμηριωμένες;
Σε ότι αφορά τη Δυτική παράδοση και κουλτούρα, η περίοδος από το 800 π.Χ. έως το 200 π.Χ σηματοδότησε μια ριζική μεταμόρφωση του Πολιτισμού. Ο Jaspers, ευφυώς ονόμασε την περίοδο αυτή Αξονική Εποχή (Axial Age) καθώς, κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, εμφανίσθηκαν οι παγκόσμιες θρησκείες και φιλοσοφίες που εξακολουθούν να αποτελούν ακόμη και σήμερα τους πυλώνες-άξονες του πολιτισμού.
Μελετώντας θεμελιώδη κείμενα του Δυτικού πολιτισμού, ο Τζούλιαν Τζέινς (2000) υποστήριξε ότι αυτό που ουσιαστικά συνέβη κατά τη διάρκεια της Αξονικής εποχής ήταν μία αλλαγή στη συνειδητή ζωή προς μία κατάσταση ολοένα αυξανόμενης «ενδοσκόπησης» και η οποία αντικατοπτρίζεται στις αφηγήσεις αυτών των κειμένων. Για να καταλάβουμε τι ακριβώς εννοούσε χρησιμοποιώντας την έννοια της «ενδοσκόπησης» πρέπει να παρακολουθήσουμε τη σκέψη του μέσα από δύο παραδείγματα, την «εξέλιξη» του Θεού στη Βίβλο και την εξέλιξη των Ηρώων στα Ομηρικά έπη.
Μία πρόχειρη ανάλυση της Βίβλου δείχνει πώς ο οργισμένος, παρεμβατικός θεός της Παλαιάς Διαθήκης, που διώχνει τον Αδάμ και την Εύα από τον Κήπο της Εδέμ, «μεταμορφώνεται», μέσα στην πλούσια εσωτερική ζωή της Καινής Διαθήκης, όπου ο Ιησούς ρωτά τους κατηγόρους και υποψήφιους εκτελεστές μιας μοιχού να εξετάσουν πρώτα τη δική τους ενοχή πριν πάρουν την απόφασή τους.
Εάν στραφούμε στον άλλο πυλώνα-άξονα της Δυτικής Παράδοσης, οι παρορμητικοί, αντανακλαστικοί ήρωες της Ιλιάδας, που ωθούνται από τα πάθη τους, είτε καθοδηγούνται από τους θεούς, παραχωρούν τη θέση τους στον πονηρό, πολυμήχανο Οδυσσέα της Οδύσσειας που αναμετριέται με τις δικές του δυνάμεις παρά και ενάντια στη θέληση ισχυρών θεών όπως ο Ποσειδώνας, αναλαμβάνοντας στο ακέραιο την ευθύνη των πράξεών του.
Έτσι, κατά τη διάρκεια της μακραίωνης πορείας της Δυτικής Παράδοσης, περνάμε σταδιακά από μία νοοτροπία κυριαρχίας «εσωτερικών κραυγών», που πηγάζουν από θεϊκές εντολές (απαραίτητες και αυτές, προφανώς, ώστε να διατηρηθεί η κοινωνική συνοχή σε εκείνες τις πρώιμες εποχές της ανθρώπινης Ιστορίας), σε μία νοοτροπία όπου οι «κραυγές» αντικαθίστανται από έναν ενσυνείδητο «εσωτερικό διάλογο».
Ο ενσυνείδητος αυτός «εσωτερικός διάλογος» είναι η απαρχή της ατομικής αυτοσυνειδησίας, της αίσθησης της ατομικής ευθύνης, του Ορθολογισμού, αλλά και το θεμέλιο της Δημοκρατίας.
Προχωρώντας ένα βήμα παραπέρα, ο Marshall McLuhan, στο σημαντικό έργο του για τη σχέση μεταξύ της σημειωτικής, των δομών της σκέψης αλλά και των μέσων έκφρασης της σκέψης, υποστήριξε πως υπάρχει μία καθαρά υλιστική επίδραση του μέσου έκφρασης στην οργάνωση των σκέψεων, θεωρώντας πως η Γραφή σε αντίθεση με την Εικόνα, οδηγεί σε μία γραμμική και ολοκληρωμένη αντίληψη της πραγματικότητας.
Δεδομένου ότι ένα από τα εμφανή «εξωτερικά» χαρακτηριστικά της Αξονικής Εποχής είναι η ευρεία υιοθέτηση του γραπτού Λόγου, είναι εύλογο να θεωρηθεί ότι η μετάβαση από την προφορικότητα στον εγγραμματισμό είναι η αιτία που οδηγεί σε αυξημένη ενδοσκόπηση και αντιληπτική ικανότητα.
Έτσι, παρόλο που ο ίδιος ο Πλάτωνας, δια στόματος του Σωκράτη, στον Φαίδρο, αποδοκιμάζει τον γραπτό Λόγο με το επιχείρημα πως διαφθείρει την ικανότητα της μνήμης, είναι ακριβώς αυτή η επίδραση του γραπτού Λόγου στην απομνημόνευση που εισάγει μια δραματική αλλαγή στην ψυχική ζωή: διευκολύνοντας το επαχθές έργο της απομνημόνευσης, επιτρέπει στο μυαλό να περιπλανηθεί και να απελευθερωθεί από τη συνεχή αγκίστρωση στις «εσωτερικευμένες εξωτερικές φωνές».
Και είναι αυτή, η γραμμικότητα και η αυστηρή δομή του γραπτού Λόγου που οδηγεί στην ανάπτυξη της ορθολογικής σκέψης και την εγκατάλειψη της «μαγικής» και χωρίς χαλινάρι μορφή σκέψης, που είναι χαρακτηριστική της προφορικότητας.
Σήμερα, υπάρχουν ενδείξεις ότι ο εγγραμματισμός προκαλεί τόσο λειτουργικές, όσο και ανατομικές αλλαγές στον εγκέφαλο των εγγράμματων, ακόμη και όταν ο εγγραμματισμός αποκτάται αργά κατά τη διάρκεια της ζωής. Οι δομικές αυτές αλλαγές στον εγκέφαλο των εγγράμματων, χαρακτηρίζεται ως πλευροποίηση. Και αυτό γιατί υπάρχει δομική διαφορά μεταξύ των δύο εγκεφαλικών ημισφαιρίων. Αντίθετα, η διαφορά αυτή δεν υφίσταται στους μη εγγράμματους και έτσι οι εγκέφαλοι αυτών χαρακτηρίζονται ως συμμετρικοί.
Ενώ η πλευροποίηση στους εγκεφάλους των εγγραμμάτων δεν υποδεικνύει άμεση συσχέτιση μεταξύ εγγραμματισμού, ενδοσκόπησης και ορθολογισμού, πρόσφατα ευρήματα δείχνουν μια συσχέτιση μεταξύ της συμμετρίας του εγκεφάλου, των επιβλητικών παραισθήσεων (το να «ακούς» δηλαδή φωνές) και της ψύχωσης.
Εδώ και μερικές δεκαετίες, σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, η Γραφή, με τη λογική της έκθεσης επιχειρημάτων, έχει αντικατασταθεί με εξετάσεις πολλαπλής επιλογής, συμπλήρωσης κενών, εύρεσης σωστού ή λάθους. Χωρίς να μειώνω τη σημασία των εναλλακτικών μεθόδων διδασκαλίας που στοχεύουν στην ανάπτυξη άλλων ικανοτήτων εξίσου σημαντικών, η απόκτηση ικανότητας Γραφής θα πρέπει να είναι από τα κύρια ζητούμενα της όποιας εκπαιδευτικής διαδικασίας, αν θέλουμε οι νέες τεχνολογίες να συμβαδίζουν με τον Ορθολογισμό και τη Δημοκρατία χαρακτηριστικά και τα δύο του Δυτικού πολιτισμού.
Αν το ζητούμενο είναι μόνο ο ανταγωνισμός σε καινοτόμες τεχνολογίες, να έχουμε υπ όψιν πως αυτές δεν προϋποθέτουν ούτε Ορθολογισμό ούτε Δημοκρατία, γι αυτό και λειτουργούν τόσο πετυχημένα σε κοινωνίες και καθεστώτα ολοκληρωτικά που καμία σχέση δεν έχουν με την μακραίωνη Δυτική παράδοση και κουλτούρα.
Ας προσέξουμε λοιπόν μήπως στον αγώνα για επικράτηση στον τεχνολογικό τομέα καταστήσουμε, άθελά μας, τον Ορθολογισμό και τη Δημοκρατία πολυτέλεια.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.