Ο Θεός ως Κοινωνία: Η Άποψη του Durkheim και το Ζήτημα της Βλασφημίας

Γράφει ο Ανδρέας Σταλίδης.

[Το άρθρο γράφτηκε με αφορμή το περιστατικό στις 10 Μαρτίου 2025, όπου ο βουλευτής της Νίκης κ. Νίκος Παπαδόπουλος προκάλεσε αναστάτωση στην Εθνική Πινακοθήκη με αφορμή τον πίνακα της εικόνας αυτής, και άλλους παρόμοιους]

Ο Émile Durkheim, ένας από τους θεμελιωτές της κοινωνιολογίας, στο έργο του The Elementary Forms of Religious Life (1912) υποστήριξε ότι η θρησκεία δεν είναι απλώς ένα σύστημα πεποιθήσεων για το υπερφυσικό, αλλά πρωτίστως ένας κοινωνικός θεσμός που εκφράζει και εδραιώνει τη συλλογική συνείδηση μιας κοινωνίας. Η περίφημη φράση του, «Ο Θεός είναι η πεμπτουσία της κοινωνίας» (God is Society, writ large), συμπυκνώνει αυτή την ιδέα: η έννοια του Θείου δεν είναι παρά μια αντανάκλαση της κοινωνίας που το δημιούργησε, αποδίδοντάς του τα χαρακτηριστικά που θεωρεί ύψιστης σημασίας.

Το Ιερό ως Συνεκτικός Ιστός της Κοινωνίας

Για τον Durkheim, κάθε κοινωνία διακρίνει μεταξύ του ιερού (sacred) και του κοσμικού (profane). Το ιερό δεν αφορά μόνο τις θεότητες και τα θρησκευτικά σύμβολα, αλλά κάθε τι που αποκτά υπερβατική σημασία για τη συλλογικότητα – από σημαίες και εθνικά μνημεία μέχρι κοινωνικές αξίες και θεσμούς. Ο ίδιος, αν και δηλωμένος άθεος, αναγνώριζε ότι οι ιερές αξίες αποτελούν τον θεμέλιο λίθο της κοινωνικής συνοχής. Η προσβολή αυτών των αξιών δεν είναι απλώς μια ατομική πράξη, αλλά μια ενέργεια που διαρρηγνύει τη συλλογική τάξη.

Η Βλασφημία ως Πρόκληση προς την Κοινωνία

Στη σύγχρονη εποχή, η βεβήλωση του ιερού – είτε πρόκειται για θρησκευτικά σύμβολα είτε για εθνικά και πολιτιστικά σημεία αναφοράς – παρουσιάζεται συχνά ως «ελευθερία της έκφρασης». Καλλιτέχνες και ακτιβιστές ισχυρίζονται ότι έχουν το δικαίωμα να προκαλούν, να αποδομούν και να αμφισβητούν κάθε τι που θεωρείται ιερό. Ωστόσο, αν δεχτούμε την ανάλυση του Durkheim, τέτοιες ενέργειες δεν είναι απλώς ατομικές πράξεις διαμαρτυρίας, αλλά πλήγματα στον ίδιο τον κοινωνικό ιστό. Η θρησκευτική πίστη, όπως και κάθε άλλη συλλογική πίστη (πατριωτισμός, ανθρώπινα δικαιώματα, δημοκρατία), δεν είναι απλώς μια ατομική υπόθεση – αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης δομής που εξασφαλίζει την κοινωνική συνοχή.

Όταν η ελευθερία της έκφρασης μετατρέπεται σε μέσο για να βεβηλωθούν τα θεμέλια πάνω στα οποία μια κοινωνία έχει οικοδομηθεί, τότε προκύπτει το ερώτημα: μήπως αυτό δεν είναι τόσο μια πράξη ελευθερίας, αλλά μια πράξη κοινωνικής αποδόμησης; Ο Durkheim θα μας προειδοποιούσε ότι η κατάρρευση των ιερών δεν αφήνει πίσω της ελευθερία, αλλά χάος.

ΣΚΥΛΕΥΣΗ του 22χρονου Γιώργου_Παπάζογλου*

Άννα Μυτιληναίου*

Τέτοιου βαθμού κτηνωδία έχουμε συναντήσει ιστορικά μόνο στα Ολοκαυτώματα των Ναζί, στα στρατόπεδα συγκέντρωσης κ ίσως - με επιφύλαξη το γράφω- σε εμφύλιες σπαρακτικές συγκρούσεις σε Αφρικανικά κράτη, όπου για δεκαετίες ζουν σε καθεστώτα κατάλυσης οποιασδήποτε έννοιας δικαίου, θεσμών κ ανθρωπίνων δικαιωμάτων. 

Τέτοια κτηνωδία  δεν έχει ιστορικό προηγούμενο σε περίοδο ειρήνης.

Τέτοιου βαθμού αποκτήνωση μπορεί να "εννοηθεί" μόνο ως εκδικητική πράξη, σε κατάσταση ένθεης μανίας (θεόσταλτης κατά τους αρχαίους), εναντίον  κάποιου που έχει ήδη διαπράξει τα ειδεχθέστερα κ ανείπωτα ανομήματα ( σαδιστικά βασανιστήρια, σεξουαλικής φύσεως διαστροφές, εγκλήματα εναντίον του παιδιού σου).

 Τέτοια ανίερη πράξη εναντίον νεκρών απαντάται  μόνο σε ταραχώδεις ιστορικές στιγμές , ως εκδικητική πρακτική ενθοκάθαρσης από κτηνώδη κ φανατισμένα ΟΡΚ που διαπράτουν γενοκτονίες κ εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας.

Η συνειδητή διασκόρπιση του νεκρού στους πέντε ανέμους δεν συγχωρείταιται ούτε σε πολιτισμένο λαό, ούτε σε απολίτιστο.

 Η βεβήλωση νεκρού δεν γίνεται αποδεκτή ούτε σε φίλο, ούτε σε εχθρό, κ. Αγοραστέ.  

Και σ' αυτόν τον νόμο υπακούουν  ΟΛΟΙ: 

βασιλείς κ υπήκοοι, πλούσιοι κ φτωχοί,

 λευκοί  κ μαύροι, κίτρινοι κ ερυθρόδερμοι.

 Υπακούουν ΟΛΟΙ ανεξαιρέτως.  ΟΛΟΙ εκτός του επιτελικού κράτους.

ΆΤΑΦΟΙ ΝΕΚΡΟΙ

Μια αληθινή ιστορία

Στη δεκαετία του 1970, δεν θυμάμαι αν ήμουν μαθητής Γυμνασίου ή φοιτητής, παρουσιάστηκε στο χωριό μας, το Ντένισκο, ένας άντρας 40 περίπου ετών από την Κέρκυρα, αναζητώντας τα οστά του αδερφού του ( αλλάδερφου), ο οποίος είχε σκοτωθεί στον Εμφύλιο. 

Είχε την πληροφορία από συμπολεμιστή του ότι ήταν θαμμένος στην αυλή της κεντρικής εκκλησίας του χωριού (Κοιμήσεως της Θεοτόκου), που ήταν σε ερειπιώδη κατάσταση. Τον θυμάμαι να λέει ότι είναι σίγουρος και ότι μπορεί να τον αναγνωρίσει από φυλαχτό που φορούσε ( ή ένα δαχτυλίδι, δεν θυμάμαι ακριβώς).

        Μας υπέδειξε το σημείο και σκάψαμε αρκετοί χωριανοί μαζί.

Πράγματι,  πέσαμε πάνω σε σκελετό ανθρώπου με το σημάδι, από το οποίο ο αδερφός του τον αναγνώρισε. Τον θυμάμαι σαν τώρα να ξεσπάει σε λυγμούς και να φιλά τα οστά . " Αδερφούλη μου, που δεν σε γνώρισα!!!

       Ένα συγκλονιστικό σκηνικό που δεν θα ξεχάσω ποτέ. Έπλυνε τα οστά, τα έβαλε σε μια πάνινη σακούλα και έφυγε να τα βάλει στο κοιμητήριο του χωριού του. Εκεί όπου ανήκαν...

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΥΒΡΙΣ

Γιώργος Τασιόπουλος 

"Στον Βράχο εκεί...

σβηστό το φως της ιερής καντήλας,

η Ελιά ξεριζωμένη στη φωτιά,

την Πόλη ζώνει αλύπητος ο Σύλλας.

Χολή και ξύδι σε κερνά, Αθηνά..."

Κ. Παλαμάς (Στιγμές και ρίμες)

"Λίγα λεπτά από την Ακρόπολη σε ιδανική τοποθεσία η Αθηναϊκή Ριβιέρα", διαφημίζουν οι κατασκευαστές του Πύργου της Ριβιέρα στο Ελληνικό .

Ο ουρανοξύστης των 200 μέτρων που ως νέα Βαβέλ απειλεί να επισκιάσει τον ιερό βράχο της Ακρόπολης, το δε ύψος του ιερού βράχου από το περιμετρικό του έδαφος είναι μεταξύ 60 και 70 μέτρων και από το επίπεδο της θάλασσας είναι 156 μέτρα. Ο λόφος της Ακρόπολης απέχει από την ακτογραμμή του Φαλήρου μόλις 6 χιλιόμετρα.

Στην αρχαιότητα η λέξη ΥΒΡΙΣ  δήλωνε την αυθαίρετη βία από υπερβολική αίσθηση δύναμης, από αλαζονεία, αρχομανία ή πάθος. Πρόκειται για έναν ηθικό όρο που τον χρησιμοποιούσαν για να περιγράψουν τη σκόπιμη ατιμωτική συμπεριφορά.

Ο Αριστοτέλης («Ρητορική», 1378b 23-30) δίνει έναν πλήρη ορισμό της λέξης: «Οι υβριστές χαίρονται επειδή νομίζουν ότι υπερέχουν κακομεταχειριζόμενοι κάποιον. Γι’ αυτό οι νέοι και οι πλούσιοι είναι υβριστές· επειδή νομίζουν πως φαίνονται ανώτεροι όταν διαπράττουν ύβριν. Γνώρισμα της ύβρεως είναι η έλλειψη αισθήματος σεβασμού· και όποιος δεν δείχνει σεβασμό σε κάτι το περιφρονεί».

...πήγαν να δουν το ναυάγιο του Τιτανικού και κατέληξαν και οι ίδιοι… ναυάγιο.

Του Δημήτρη Τσίρκα

Οι επιβάτες του υποβρυχίου που χάθηκε πήγαν να δουν το ναυάγιο του Τιτανικού και κατέληξαν και οι ίδιοι… ναυάγιο. 

Θύματα της ματαιοδοξίας τους συνάντησαν τον χαμό τους στο κατεξοχήν σύμβολο της ματαιοδοξίας και της ύβρεως. Ποιητική δικαιοσύνη;

Παρότι εκατομμυριούχοι όλοι τους, μπήκαν σε ένα σκάφος το οποίο δεν πληρούσε τις προϋποθέσεις ασφάλειας για λόγους μείωσης του κόστους. 

Έπεσαν δηλαδή θύματα των ίδιων περικοπών που εφαρμόζει το κεφάλαιο παντού για να αυξήσει τα κέρδη του σε βάρος των εργαζομένων. Το λες και θεία δίκη.

Εδώ σταματά η ειρωνεία και αρχίζει η κοροϊδία. Ακόμα και αν εντοπιστεί το υποβρύχιο, στο μέσο του Ατλαντικού, είναι απίθανο να ανελκυστεί από τα 4 χλμ. βάθος που βρίσκεται. Δεν υπάρχουν δηλαδή ελπίδες διάσωσης. 

Παρόλα αυτά, αεροπλάνα και πλοία από τρεις χώρες (Καναδάς, ΗΠΑ. Γαλλία), τους ψάχνουν επί τρεις μέρες σε μια πολυδάπανη, πλην όμως, άσκοπη επιχείρηση (μη) διάσωσης.

Για αυτούς, από ό,τι φαίνεται, δεν ισχύει η ωφελιμιστική ηθική του πρώην βουλευτή της ΝΔ, Σ. Πνευματικού, ότι «πρέπει κάποια στιγμή να τραβήξουμε μια γραμμή… δεν μπορούμε να ανταπεξέλθουμε στα έξοδα. Υπάρχει ένα σημείο που δεν έχεις λόγο να κάνεις κάτι παραπάνω». 

Όχι, για τους πλούσιους δεν υπάρχει όριο στη δημόσια δαπάνη.

Τους 700 μετανάστες στην Πύλο, αντίθετα, τους άφησαν να πνιγούν, παρότι ήταν μόλις 47 μίλια από την ακτή και η διάσωσή τους δεν θα κόστιζε σχεδόν τίποτα. 

Ανάμεσά τους ήταν και πολλοί Πακιστανοί, όπως Πακιστανός είναι και ο δισεκατομμυριούχος του υποβρυχίου που χάθηκε.