Επίκουρος και ασυνείδητο: Από την αρχαία φιλοσοφία στη σύγχρονη νευροεπιστήμη και ψυχοθεραπεία.

Αφορμή για αυτή την εργασία υπήρξαν δύο λόγοι: 

1. To ενδιαφέρον μου για την Επικούρεια φιλοσοφία, που συμπληρώνει την Ιωνική φυσική, τα πορίσματα της σοφιστικής κοινωνιολογίας και αποτελεί κατά την άποψη μου, το σημαντικότερο και συστηματικότερο φιλοσοφικό σύστημα της αρχαιότητας επίκαιρο στον πυρήνα του μέχρι και τις μέρες μας. 

2. Tο ερώτημα για το αν επιδέχεται εξέλιξη η φιλοσοφία του Επίκουρου μετά από 2500 χρόνια.

Κανένας φιλόσοφος πριν τον Επίκουρο δεν χρησιμοποίησε τη φιλοσοφία ως φάρμακο ψυχής και σώματος, με τόσο συστηματικό και ιατρικό τρόπο. Με τη φιλοσοφία του στέκεται απέναντι σε ότι γεννά φόβο, πόνο, βάσανα και θεωρεί ως ύψιστο αγαθό την ψυχική γαλήνη. Για τον Επίκουρο, η επιστήμη όπως κάθε ανθρώπινη προσπάθεια, πρέπει να έχει ως σκοπό την γαλήνη της ψυχής και συνέπεια της την ευδαιμονία. Καμμιά γνώση δεν έχει αξία, εκτός από εκείνη που βοηθάει στην επιστήμη της ευτυχισμένης ζωής.

Mάταιος είναι ο φιλοσοφικός λόγος που δεν θεραπεύει κανένα ανθρώπινο πάθος, ακριβώς όπως και η ιατρική δεν ωφελεί, παρά μόνο σαν θεραπεύει τις αρρώστιες του σώματος, έτσι και η φιλοσοφία δεν προσφέρει τίποτε αν δεν απαλάσσει την ψυχή από τα πάθη της (Επικ. Απόσπ. 54, Πορφυρίου προς Μαρκέλλαν 31).

Ο Χαράλαμπος Θεοδωρίδης στο βιβλίο του Επίκουρος, η αληθινή όψη του αρχαίου κόσμου, έγραφε ότι κατά τον Επίκουρο, το ύψιστο αγαθό για τον άνθρωπο είναι η ψυχική γαλήνη.

Πριν απαντήσω στο κύριο ερώτημα της σημερινής εργασίας, θα ήθελα να κάνω μια παρένθεση και να σταθώ στη βασική βιολογική αρχή του Επίκουρου υπογραμμίζοντας τη σπουδαιότητα της. Η βασική βιολογική αρχή του Επίκουρου, πορισμού ηδονής- αποφυγής πόνου, αποτελεί θεμελιώδη αρχή της έμβιας ύλης. Ο Επίκουρος χρησιμοποιώντας ως επιχείρημα τα μωρά και τα ζώα, τα οποία αποτελούν καθρέφτη της φύσης, είδε ότι πηγαίνουν προς την ηδονή και απομακρύνονται από τον πόνο. Φυσικά με την ηδονή δεν εννοούσε τις ηδονές των ασώτων αλλά το να μην πονάει κανείς στο σώμα και στην ψυχή. ¨Ετσι συμπεραίνει ότι η ηδονή (η ευχαρίστηση), είναι προσαρμοσμένη στη φύση μας, ενώ το άλγος (ο πόνος) ξένος, αλλότριον. Η ανάγκη πορισμού ηδονής-αποφυγής πόνου είναι το κύριο κίνητρο και ο ουσιαστικός σκοπός των πράξεων μας (δεν είναι απλά επακόλουθο).

Η ΤΥΡΑΝΝΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΤΥΧΙΑΣ

Του Αντώνη Ανδρουλιδάκη 

Μια από τις μεγαλύτερες παραδοξότητες του πολιτισμού μας είναι ότι άνθρωποι που απελευθερώθηκαν από τις δεισιδαιμονίες της "πίστης" σε "κάτι ανώτερο", υποδουλώθηκαν στην πίστη της επιτυχίας. Στην πίστη δηλαδή ότι με τον διαρκή αγώνα θα φτάσουμε στην απόλυτη κατάσταση της τελειότητας.

Ένα διαρκές αίσθημα προόδου μας κρατά σε εγρήγορση και όλο φανταζόμαστε ένα τέλος όπου θα μπορούμε τελικά να χαλαρώσουμε και να απολαύσουμε τη ζωή μας. Λες και η φαντασίωση ενός μελλοντικού χρόνου απελευθέρωσης στην παρούσα ζωή, αντικατέστησε την μεσσιανική αντίληψη ενός παραδείσου στην μετά θάνατον ζωή. 

Ο παράδεισος βρίσκεται στη συνεχή επιτυχία, στη διαρκή επίδοση, στο επίτευγμα και η κόλαση είναι απλά η συνέπεια της αποτυχίας. 

Όμως, τι κρίμα, αυτή η κατάσταση ηρεμίας, το τέλος του αγώνα της επιτυχίας, δεν έρχεται ποτέ, αφού ακόμη κι αν έρθει οι άνθρωποι βρίσκουμε το πιο συχνά κάποια άλλη επιτυχία για να τρέξουμε γι΄αυτήν. Γιατί κατά βάθος νοιώθουμε άνετα μονάχα όταν κυνηγάμε μια κάποια επιτυχία/επίδοση. 

Ένας πολιτισμός που φαντάστηκε το Θεό σαν έναν τιμωρητικό τύραννο, ξεμπέρδεψε μαζί του αντικαθιστώντας τον με την τυραννία της ατομικής επιτυχίας.  

Και είναι πράγματι θεϊκή τυραννία -γιατί έχει ακατάβλητη ισχύ- η καταναγκαστική εργασιομανία, η τελειοθηρία, η μονομανία απόκτησης κύρους, κοινωνικής αναγνώρισης, πλούτου ή ομορφιάς. 

Πόση ντροπή κλειδώνει τις ψυχές των ανθρώπων του καιρού μας κάθε φορά που δεν καταφέρνουμε να ανταποκριθούμε σ' αυτές τις ανελαστικές προσδοκίες μας! Πότε είπαμε στ' αλήθεια στον καημένο τον εαυτό μας ότι είμαστε ικανοποιημένοι απ' αυτόν!    

Δημόκριτος: «Περί ευθυμίας»

«[Για τον Δημόκριτο] σκοπός της ζωής είναι η ψυχική γαλήνη (τέλος δ᾽ εἶναι τὴν εὐθυμίαν), η οποία δεν ταυτίζεται με την ηδονή, όπως πιστεύουν κάποιοι που παρανόησαν τα διδάγματά του, αλλά η κατάσταση κατά την οποία η ψυχή ζει με γαλήνη και σταθερότητα, χωρίς να ταράζεται από κανέναν φόβο ή δεισιδαιμονία ή από κάποιο άλλο πάθος»

Διογένης Λαέρτιος, Βίοι φιλοσόφων 9.7.45

Ο Δημόκριτος αποτελεί μία ιδιάζουσα περίπτωση στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Εμφανίζεται στο προσκήνιο χάρη στην ατομική του θεωρία, μία εξαιρετική σύλληψη της δομής του κόσμου από «άτομα και κενό». Αλλά, αυτή δεν είναι η μοναδική του συμβολή στη φιλοσοφία. Πέρα από την έρευνα της φύσης, ο Δημόκριτος ασχολήθηκε με την Ηθική, ξεκινώντας πρώτος τη συζήτηση για τον σκοπό της ζωής. Υπήρξε πολυγραφότατος, αν και τα βιβλία που δημοσίευσε, ακολουθώντας την «τύχη» των περισσότερων έργων της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, έχουν χαθεί. Εντούτοις, η θεωρία του αναμφίβολα ήταν γνωστή και παρέμεινε δημοφιλής, όπως δείχνουν οι πηγές, κατά τα ελληνιστικά χρόνια, ενώ φαίνεται ότι άσκησε την επιρροή της σε όλες τις θεωρίες βίου που ακολούθησαν (Κυνισμός, Στωικισμός, Επικουρισμός). Ο Αβδηρίτης φιλόσοφος δε θα προβεί σε γενικόλογες παρατηρήσεις, αλλά θα διαμορφώσει έναν συμβουλευτικό λόγο που βρίθει πρακτικών συμβουλών. Φαίνεται ότι το βιβλίο του «Περί ευθυμίας» ξεκινούσε ως εξής:

«O άνθρωπος που έχει σκοπό την ευθυμία (τὸν εὐθυμεῖσθαι μέλλοντα) δεν πρέπει να κάνει πολλά […] ούτε να κάνει πράγματα που θα ξεπερνούν τις δυνατότητές του και τη φύση του. […] ώστε ακόμη κι αν η τύχη βρεθεί μπροστά του και τον οδηγήσει να θέλει περισσότερα, αυτός τα βάζει στην άκρη και δεν αναλαμβάνει περισσότερα από τις δυνατότητές του» (Δημόκριτος, απ. 3)

Φιλόδημος: Αφήνοντας πίσω τους αγαπημένους μας

Το Περί θανάτου του επικούρειου φιλοσόφου Φιλόδημου που ανακαλύφθηκε πριν από δύο αιώνες στη «βίλα των Παπύρων» του Herculaneum στην Πομπηία έρχεται να ρίξει φως στη δημοφιλέστατη, κατά τους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους, Επικούρεια φιλοσοφία.

Αν και ακόμη δεν έχουν διαβαστεί όλοι οι πάπυροι (που περιλαμβάνουν και τις υπόλοιπες φιλοσοφικές σχολές της εποχής του 1ου μ.Χ. αιώνα), ο πάπυρος 1050 (P.Herc. 1050) του «Περί θανάτου» αναμφισβήτητα αποτελεί την κορωνίδα των έως τώρα ευρημάτων. Όπως υποδηλώνει ο τίτλος (Περί θανάτου) ο συγγραφέας θα μιλήσει για το προσφιλές φιλοσοφικό ζήτημα του θανάτου, ενός από τα κεντρικά θέματα της επικούρειας φιλοσοφίας.

Η βασική επικούρεια αρχή ότι «ο θάνατος δεν είναι τίποτε για εμάς» είναι γνωστή, και η πραγματεία του Φιλόπονου θα την εκλάβει ως αφετηρία για να την ενισχύσει. Την ίδια εποχή, εξάλλου, κυκλοφορεί και το αριστούργημα De rerum natura του Λουκρήτιου, στο τρίτο κεφάλαιο του οποίου ο συγγραφέας με ποιητική μαεστρία πραγματεύεται τον ανυπόστατο, κατά τον Επίκουρο, φόβο του θανάτου. Ο Φιλόδημος όμως θα ακολουθήσει διαφορετικό δρόμο. Δεν θα επαναλάβει όσα γνωρίζουμε ήδη για την επικούρεια φιλοσοφία του θανάτου, αλλά θα μας προσφέρει νέες πληροφορίες. Θα αναφερθεί παρεμπιπτόντως στην έλλειψη των αισθήσεων που ακολουθεί τον θάνατο και θα ασχοληθεί κυρίως με την ψυχολογία του πόνου. Του πόνου της ψυχής που στέκεται εμπόδιο στην αταραξία και, επομένως, στην ηδονή ως σκοπό της ζωής:

«Όταν λοιπόν λέμε ότι η ηδονή είναι ο σκοπός, δεν εννοούμε τις ηδονές των ασώτων και αυτές που βρίσκονται στις απολαύσεις, όπως νομίζουν κάποιοι που αγνοούν και δεν συμφωνούν ή εκλαμβάνουν κακώς όσα λέμε, αλλά το να μην πονάει το σώμα και να είναι η ψυχή ατάραχη.» Επίκουρος, Επιστολή προς Μενοικέα, 131-132

Ο φιλοσοφικός λόγος του Φιλόδημου σκοπό έχει (κατά την επικούρεια επιταγή) να θεραπεύσει την ψυχή και απευθύνεται σε όλους -γνώστες και μη της φιλοσοφίας. Ο ερχομός του δικού μας θανάτου είναι κάτι το φυσιολογικό, που δεν πρέπει να φοβόμαστε. Πώς μπορούμε όμως να ξεπεράσουμε την ανασφάλειά μας, τα αρνητικά συναισθήματα που βιώνουμε, για το μέλλον των αγαπημένων μας; Πρόκειται για ένα τελείως διαφορετικό συναίσθημα που δεν έχει να κάνει με τον δικό μας θάνατο, αλλά με τη φροντίδα των άλλων. Εκείνη που δεν θα είμαστε σε θέση να προσφέρουμε όταν δεν θα είμαστε εν ζωή.

Ο Αριστοτέλης και η σημασία της ευχαρίστησης και της δυσαρέσκειας

Γράφει ο Θανάσης Μπαντές

Από τη στιγμή που ευχαρίστηση ή η δυσαρέσκεια αποτελεί επισφράγιση για την ολοκλήρωση του εθισμού (έξις), ο οποίος εν τέλει γίνεται μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα, και με δεδομένο ότι η αρετή δεν είναι τίποτε άλλο από τον καθορισμό της ποιότητας των έξεων, γίνεται φανερό πως τα συναισθήματα της χαράς ή της λύπης σχετίζονται άμεσα με την άσκηση της αρετής: «… αν λάβουμε υπόψη μας ότι οι αρετές έχουν σχέση με τις πράξεις και με τα πάθη και ότι κάθε πάθος και κάθε πράξη συνοδεύονται από ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια, να άλλος ένας λόγος, σκέφτομαι, να πούμε ότι η αρετή βρίσκεται σε σχέση με την ευχαρίστηση και με τη δυσαρέσκεια». (1104b 3, 15-18).

Με άλλα λόγια, η ποιότητα του ανθρώπου είναι ανάλογη με την ποιότητα των πραγμάτων που του δίνουν ευχαρίστηση. Ως ψυχική έξη ορίζονται οι πράξεις που προσδίδουν χαρά. Η ευτέλεια αυτών των πράξεων δεν είναι παρά η ευτέλεια της ψυχής που μαθαίνει να χαίρεται με πράγματα που δεν αξίζουν. Κι όταν κανείς εγκλωβίζεται σε απολαύσεις ανάξιες λόγου, είναι αδύνατο να κατακτήσει την αρετή: «… ο ιδιαίτερος χαρακτήρας κάθε ψυχικής έξης σχετίζεται με το (και προσδιορίζεται από το) είδος των πραγμάτων από τα οποία αυτή γίνεται χειρότερη ή καλύτερη – η ποιότητα των ανθρώπων ευτελίζεται ανάλογα με τη στάση τους απέναντι στα ευχάριστα και στα δυσάρεστα πράγματα, ανάλογα δηλαδή με το κυνήγι για την αποφυγή αυτών που δεν πρέπει, τη στιγμή που δεν πρέπει, με τον τρόπο που δεν πρέπει – και όσα άλλα λέμε σ’ αυτού του είδους τις περιπτώσεις». (1104b 3, 21-26).

Μελανόμορφη οινοχόη. Ο Περσέας ανάμεσα σε σφίγγες, πάνθηρα και λιοντάρι. Του ζωγράφου της Γοργούς, 600-590 μ.Χ. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Black-and-white oinochoe. Perseus between sphinxes, panther and lion. The painter of Gorgos, 600-590 AD National Archaeological Museum.

Ευτυχείς οι υποκρετίνοι!

Του Πέτρου Μανταίου

Χρονογράφημα

Πού πάνε, ώρες ώρες, και ξετρυπώνουν ονόματα οι επιστήμονες! Στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Λος Αντζελες λέει («Νέα» 30-31/3) βρήκαν το κλειδί της ευτυχίας, όχι στο χρήμα, το γάμο, τους φίλους και τα άλλα γνωστά συναφή που, κατά μία εκδοχή (καθότι, φιλοσοφικόν το ζήτημα!), κάνουν τη ζωή καλύτερη! Βρήκαν το κλειδί (ίσως και τη… μελωδία) της ευτυχίας σ’ ένα… ταπεινό πεπτίδιο, νευροδιαβιβαστή, που όσο απελευθερώνεται, αυξάνεται και προσφέρει ευφορία, ξένοιαστο μυαλό, ήσυχο ύπνο και όλα τα καλά του θεού… Αλλά όσο εγκλωβίζεται, μειώνεται και τότε πέφτεις στα μαύρα και βλέπεις στον ύπνο σου τον Στουρνάρα με τον Ντάισελμπλουμ να σου λένε, απριλιάτικα, τα κάλαντα…

Αυτό το πεπτίδιο, που σε επάρκεια κάνει το θάμα και σε ανεπάρκεια, το… αντίθαμα, ονομάζεται… υποκρετίνη. Και μετά, σου λέει, φταίει ο φονιάς… της γλώσσας, άμα στριφογυρίσεις το λογοπαίγνιο και παρετυμολογήσεις: υπο-κρετίνη και υπο-κρετίνος∙ ο υπο-βλάκας δηλαδή, ο κάτω του μέσου όρου βλακείας! Σ’ αυτό το σημείο, σ’ αυτή τη νοητική κατάσταση πρέπει να βρίσκεται κανείς, για να αντέχει τα βάσανα και τις πίκρες της ζωής, τις διάφορες, κοινωνικές και οικονομικές πιέσεις, τις ψυχολογικές εντάσεις και διαταραχές. Κι αν δεν βρίσκεται σ’ αυτή την κατάσταση, του υπο-βλάκα, πρέπει να βρεθεί∙ να ανεβάσει την υπο-κρετίνη. Αυτό ερευνούν οι επιστήμονες. Διαφορετικά, όσο η υπο-κρετίνη μένει χαμηλά, τόσο ο άνθρωπος θα αισθάνεται δυστυχής, με κίνδυνο να πάθει κατάθλιψη!

Περίπου αυτά που μου έλεγε η μάνα μου. Αυτά που λένε οι μανάδες όλου του κόσμου, στα παιδιά τους, που μόλις χνουδίσουν πάνε γυρεύοντας για μπελάδες και πιστεύουν πως είναι αυτοί-που-θα-σώσουν-τον-κόσμο! «Το έξυπνο πουλί, αγόρι μου, πιάνεται απ’ τη μύτη! Γι’ αυτό, άφηνε και καμιά φορά στην άκρη το θυμό σου, και κάνε και λίγο το βλάκα!». Αν ήταν γραμματιζούμενη, ίσως έλεγε: «Κράτα ψηλά την υποκρετίνη!».

04/04/2013