ΑΡΧΑΙΑ ΜΕΣΣΗΝΗ

Του Βασίλη Λαμπόγλου 

Μια ελιά πανάρχαια στον χώρο της αρχαίας πολιτείας Μεσσήνης, βασανισμένη από τις θύελλες, τους ανέμους και τους καύσωνες, τις αλλεπάλληλες πυρκαγιές που εξαϋλωσαν το γερασμένο δέρμα και το πλούσιο φύλλωμά της, γύμνωσαν την σκαμμένη σάρκα της, απόκοψαν τα υπερυψωμένα μπράτσα της, και όμως δεν κατάφεραν να την θανατώσουν, κυκλοφορούν ακόμη μέσα της χυμοί που τρέφουνε βλαστάρια νέα, τρυφερά με φύλλα φρέσκα ασημένια που ξεπηδούν και χαίρονται ξανά τον ήλιο. 

Στη βαριά σκιά που έριχνε στα νιάτα της τριγύρω η γερασμένη σήμερα ελιά, ποιος ξέρει πόσοι και πόσοι  κάθισαν να δροσιστούν, να ξαποστάσουν και να κουβεντιάσουν. 

Έργο εκπληκτικό της Φύσης μιας σπάνιας αισθητικής που ανταγωνίζεται τα σιδερένια δέντρα των καλλιτεχνών μας που υψώνονται στη θέση των χαμένων κιόνων της βόρειας στοάς στη μεσσηνιακή ΑΓΟΡΑ, εκεί ακριβώς όπου οι Μεσσήνιοι του άστεως, βασανισμένοι κάποτε κι αυτοί σαν την πανάρχαια ελιά, διωγμένοι απ’ την πατρίδα πρόσφυγες σε ξένες χώρες, έκαναν τώρα αμέριμνοι τον βραδινό περίπατό τους, θαυμάζοντας τους ανδριάντες των ευεργετών, των φημισμένων στρατηγών, των μυθικών ηρώων, των βασιλέων και των θεών ανάμεσα στους κίονες και τις μεταλλικές δημιουργίες άξιων επώνυμων Ελλήνων καλλιτεχνών που υψώνονται, απλώνονται, κινούνται ως όντα του παρόντος που ζουν ταυτόχρονα στο παρελθόν, στον τότε χρόνο και χώρο της απώτερης  καταγωγής τους.

-Κείμενο του Πέτρου Θέμελη 

-37 χρόνια η Αρχαία Μεσσήνη αποκαλυπτοταν ψηφίδα με ψηφίδα,πέτρα με πέτρα,κίονα με κίονα χάρη στον άοκνο Επιστήμονα , Δάσκαλο και Άνθρωπο.

+Πέτρος Θέμελης

Αντώνης Καραμπάτσος

Σήμερα ,αγαπητοί φίλοι, δεν θα μιλήσουμε για  ένα  ποίημα ποιητή, αλλά για ένα ποίημα ενός σκαπανέα του παρελθόντος!!!!! 

Σήμερα αποχαιρετούμε οι Μεσσήνιοι και  όλη η Ελλάδα τον Πέτρο Θέμελη τον άνθρωποι που ξεσκέπασε την ωραιότερη, ιερότερη, και συμβολικότερη πόλη του αρχαίου κόσμου. Μια πόλη η αρχαία Μεσσήνη που ανέτρεψε το φοβερότερο ιδιώνυμο ιστορικό έγκλημα του αρχαίου μας κόσμου   ( διαβάζοντας παρακάτω κάνε συνειρμούς αγαπητέ αναγνώστη)  

   Λένε  και είναι αλήθεια ότι στους ανθρώπους αρμόζει να λέμε ,σαν πέσει η αυλαία καλά λόγια με επαίνους.

Τα λόγια που θα ακούσετε σήμερα  δεν είναι επιτάφιος λόγος, αλλά ένα «μνημόνιο» προς τους ουρανούς που τον προσυπογράφουμε όλοι, οι Μεσσήνιοι !      

Στον Πέτρο Θέμελη  τον αρχαιολόγο !

Έφυγες,, λοιπόν, αγαπητέ μας Αρχαιολόγε Πέτρο Θέμελη! 

Για τους ουρανούς όπως λένε!!!

Σήμερα όλη η Μεσσηνίας σύμψυχη   σου λέει το αντίο!  

Αν μπορούσες να μιλήσεις εσύ τώρα για τη ζωή σου, να πεις το στερνό σου λόγο, σαν απολογία ή σαν εξομολόγηση σε όλους μας ή σε όποιον Άλλο σε ακούσει εκεί που πας, θα έλεγες ότι: 

 «Άγγιξα αγάπησα έσκαψα». 

Αυτά θα έλεγες και θα αρκούσαν. Δεν θα χρειαζόταν τίποτε άλλο. 

Αλλά τώρα εσύ δεν μιλάς και εγώ έχω την   βαριά τιμή να πάρω το  λόγο. 

Είμαι ο Αντώνης Καραμπάτσος που σε προσφώνησα πριν πολλά χρόνια, στην Αθήνα όταν σε τίμησε η  μεσσηνιακή αμφικτιονία

Αυτή την ομιλία μου ΤΟΤΕ θα παραθέσω ΤΩΡΑ που είχε τότε και τώρα διπλό στόχο, Αφενός   να τιμήσει τον Πέτρο Θέμελη τον  καθηγητή αρχαιολογίας, τον  άνθρωπο που δημιουργεί με τις ανασκαφές του το βαρύ όχημα πάνω στο οποίο θα στηριχτεί ολόκληρο το πολιτισμικό οικοδόμημα της Μεσσηνίας και αφετέρου να ευαισθητοποιήσει τους Μεσσήνιους σχετικά με την πολιτιστική μας κληρονομικά!!!  

Η Οθωμανοκρατία στο Μοριά (1460-1688)

Του καθηγητή 

Πέτρου Θέμελη

pthemeles@gmail.com

Ο Μωάμεθ Β' επέβαλε γρήγορα τους όρους του για την ειρήνη στο Μοριά, γιατί βιαζόταν να εκστρατεύσει στην Ασία ενάντια στον Τουρκομάνο Ουζούν Χασάν. Ο Θωμάς Παλαιολόγος όμως αδυνατούσε να συγκεντρώσει τα χρήματα που του είχε επιβάλει να πληρώνει ως φόρο ο σουλτάνος, με αποτέλεσμα να τον εξοργίσει και να προκαλέσει νέα κάθοδό του στην Πελοπόννησο τον Μάιο του 1460. Είχε παράλληλα το θράσος ο Θωμάς να επιχειρεί από την Καλαμάτα επιθέσεις ενάντια στον αδελφό του Δημήτριο που βρισκόταν στον Μυστρά. Ο σουλτάνος, σε μια ευφυή στρατηγική κίνηση, πολιόρκησε πρώτα το Μυστρά και ανάγκασε τον Δημήτριο να παραδοθεί· τον δέχτηκε μάλιστα με ηγεμονικές τιμές στη σκηνή του. Ζήτησε δε και του παρέδωσαν την όμορφη κόρη του Δημήτριου, Ελένη, που βρισκόταν με τη μητέρα της στην απόρθητη Μονεμβασία. Στράφηκε μετά ενάντια στον απομονωμένο και αδύναμο Θωμά, εκπορθώντας το ένα μετά το άλλο τα ισχυρά κάστρα της Καστρίτσας και του Γαρδικίου, και σφάζοντας ανελέητα τους κατοίκους. 

Η Κυπαρισσία, τελευταία έδρα του Θωμά, η Καρύταινα, η Ανδρούσα και η Ιθώμη παραδόθηκαν στον κατακτητή αμαχητί. Από τη Μεσσηνία, τον κήπο της Ελλάδας, όπως χαρακτηρίζεται στις πηγές, περισσότεροι από 10.000 άνθρωποι οδηγήθηκαν στην Κωνσταντινούπολη αιχμάλωτοι. Ο Θωμάς δεν προσπάθησε καν να υπερασπιστεί τις κτήσεις του. Κατέφυγε πρώτα στη Μαντίνεια και στη συνέχεια στο Πεταλίδι και το Ναβαρίνο, από όπου οι Βενετσιάνοι, φοβούμενοι εμπλοκή, τον υποχρέωσαν να φύγει με δύο πλοία για τον Μάραθο και από κει για την Κέρκυρα με την οικογένειά του και μερικούς ευγενείς. Από την Κέρκυρα κατέφυγε στην Αγκόνα και στη συνέχεια κατέληξε στη Ρώμη, όπου πέθανε στις 12 Μαϊου 1465 και ενταφιάστηκε με τιμές στην κρύπτη του Αγίου Πέτρου. 

Πρωτοποριακό για την εποχή του το αρχαίο θέατρο Μεσσήνης

Το αρχαίο θέατρο της Μεσσήνης, και μαζί του τα θέατρα της Μεγαλόπολης και της Σπάρτης, ήταν πολύ περισσότερο εντυπωσιακά από όσο πιστεύουμε. Μέρη της ξύλινης σκηνής τους μπορούσαν να μετακινηθούν και, μαζί με αυτά, και τα σκηνικά, τα οποία είχαν ξύλινα πλαίσια. Με οδηγό την ανασκαφή του Πέτρου Θέμελη στην αρχαία Μεσσήνη, ο ερευνητής Ryuichi Yoshitake από το ιαπωνικό πανεπιστήμιο Kumamoto, «ξαναστήνει» το σκηνικό οικοδόμημα του θεάτρου. Τα αποτελέσματα της έρευνάς του εντυπωσίασαν τόσο, ώστε να αναπαραχθούν από εφημερίδες και επιστημονικές ιστοσελίδες όπως η Daily Mail και το EurekAlert.

Η μεγαλύτερη έκπληξη ήταν οι λίθινες «ράγιες» που αποκαλύφθηκαν κοντά στο προσκήνιο και τη σκηνή. Μελετώντας αυτούς τους στενούς αγωγούς, που είχαν τοποθετηθεί για να καταστήσουν εφικτή την κίνηση τροχοφόρων μεταφοράς, ο μελετητής και οι συνεργάτες του, κατέληξαν στο συμπέρασμα πως το προσκήνιο και το μονώροφο στην αρχή σκηνικό οικοδόμημα, μπορούσαν επίσης να μετακινηθούν, ήταν δηλαδή φορητά. Μαζί τους, μετακινούνταν και τα σκηνικά, τα οποία ήταν επίπεδοι «πίνακες» σε ξύλινα τελάρα. Ο χώρος του προσκηνίου χρησιμοποιούνταν και για να εμφανίζονται εκεί οι ηθοποιοί σε υψηλότερο επίπεδο από της ορχήστρας (ο χώρος όπου δινόταν η παράσταση). Το σκηνικό οικοδόμημα λειτουργούσε και ως αποθηκευτικός χώρος και ως χώρος βεστιαρίου.

Το Πριγκιπάτο του Μοριά και η Καλαμάτα

Το Πριγκιπάτο του Μοριά και η Καλαμάτα (α' μέρος)

Του καθηγητή Πέτρου Θέμελη

Στα χρόνια της 4ης Σταυροφορίας, πριν από την άλωση της Πόλης το 1204, ντόπιες οικογένειες του Μοριά όριζαν μεγάλες εκτάσεις γης που τις διοικούσαν ως ανεξάρτητοι τοπικοί τύραννοι. Μεγάλο μέρος της Μεσσηνίας ανήκε τότε στις οικογένειες των Βρανάδων και των Καντακουζηνών. Ο ιστορικός Νικήτας Ακομινάτος ή Χωνιάτης, αδελφός του λόγιου μητροπολίτη Αθηνών Μιχαήλ Ακομινάτου (1140-1220), σημειώνει γενικά ότι οι άρχοντες αυτοί -με παράδειγμα προς αποφυγήν τον αυθέντη της Ναυπλίας Λέοντα Σγουρό- ήταν υπεύθυνοι για τα δεινά των κατοίκων και την υποταγή στους Φράγκους. 

Η Μεθώνη υπήρξε κατά καιρούς άντρο πειρατών. Η Κορώνη φημιζόταν για τη μεγάλη ποσότητα λαδιού που έβγαζε. Οι Μανιάτες (ο λαός της Μάινας) δεν είχαν καθόλου καλή φήμη, ενώ η Καλαμάτα θεωρείτο ανέκαθεν πόλη με εύφορη ενδοχώρα αλλά αδύναμο κάστρο. Με το όνομα Καλαμάτα και Καλο(μ)μάτα γνώρισαν την αρχαία πόλη των Φαρών οι Φράγκοι κατακτητές του Μοριά το 1209.

Μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης το 1204 και τη συνθήκη της μοιρασιάς που ακολούθησε, οι Βενετσιάνοι κατάφεραν μεταξύ άλλων να κρατήσουν το μερίδιό τους στην Πελοπόννησο, δηλαδή την επαρχία της Λακεδαιμονίας, τα Καλάβρυτα, τις περιοχές της Πάτρας και Μεθώνης με τις ιδιοκτησίες των οικογενειών Βρανά και Καντακουζηνού. Ο Μπάλντουιν (Baldwin), κόμης της Φλάνδρας, έγινε αυτοκράτορας της Λατινικής Αυτοκρατορίας της Ρωμανίας, ενώ οι σταυροφόροι με αρχηγό τον Βονιφάτιο (Boniface), μαρκήσιο του Μομφεράτου, πήραν ως μερίδιο το Βασίλειο της Θεσσαλονίκης, τις ελληνικές επαρχίες της Ανατολής και «το νησί της Ελλάδος», δηλαδή την Πελοπόννησο. 

ΠΕΡΙΟΥΣΙΑ ΤΩΝ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΩΝ

Ο Βονιφάτιος ξεκίνησε το φθινόπωρο του 1204 να καταλάβει τις ελληνικές κτήσεις του, συνοδευόμενος από ομάδες σταυροφόρων διαφόρων εθνικοτήτων, που προσδοκούσαν την κατοχή τιμαρίων. Ανάμεσά τους ξεχώριζε ο Γκιγιόμ ντε Σαμπλίτ (Guillaume de Champlitte), υποκόμης της Ντιζόν, καταγόμενος από το χωριό Σαμπλίτ της Φρανς-Κοντέ στη Βουργουνδία, επονομαζόμενος και Καμπανίτης (Le Champenois) από τον παππού του κόμη της Καμπανίας. Τονίζουμε τη σχέση του Σαμπλίτ με την Καμπανία, γιατί την περίοδο της ρωμαιοκρατίας η ελίτ της αρχαίας Μεσσήνης -ιδιαίτερα η πανίσχυρη οικονομικά μεσσηνιακή οικογένεια των Σαιθιδών- είχε κτήσεις στην Καμπανία· μάλιστα ένας γόνος της οικογένειας, ο Τιβέριος Κλαύδιος Φροντίνος Nικήρατος επονομαζόταν Καμπανός. 

Οι υπόλοιποι σταυροφόροι ήταν ο Βουργούνδιος Οθων ντε λα Ρος (Otho de la Roche), ο Φλαμανδός Ιάκωβος ντ’ Αβέν (Jacques d’ Avesnes) και τα ανίψια του Ιάκωβος και Νικόλαος ντε Σεντ-Oμέρ (Jacues, Nicolas de Saint-Omer, ο Μπέρτολντ φον Κατσενελεμπόγκεν (Berthold von Katzenellenbogen) από τη Ρηνανία, ο μαρκήσιος Γουλιέλμος Παλαβιτσίνο (Guglielmo Pallavicino) από τα περίχωρα της Πάρμας, ο Θωμάς ντ' Οτρεμανκούρ (Thomas d' Autremencourt) και ο Ραμπάνο ντάλε Κάρτσερι (Ravano dalle Carceri) από τη Βερόνα. 

Ο Βονιφάτιος του Μομφεράτου ανέθεσε στον Γκιγιόμ ντε Σαμπλίτ την κατάληψη της Πελοποννήσου, γιατί ο ίδιος ήταν αναγκασμένος να επιστρέψει στη Θεσσαλονίκη προκειμένου να υπερασπιστεί τα βόρεια σύνορά της ενάντια στους Βουλγάρους. Σε μια καίρια μάχη κρίθηκε η τύχη ολόκληρης της Πελοποννήσου: 

Οι Βυζαντινοί με επικεφαλής τον Μιχαήλ Δούκα Κομνηνό, ιδρυτή αργότερα του Δεσποτάτου της Ηπείρου, παρέταξαν ενάντια στους Φράγκους κατοίκους από τα χωριά του Λάκκου στρατιωτικές δυνάμεις από το Νίκλι (Τεγέα), τη Βελιγοστή και τη Σπάρτη, καθώς και τους Σλάβους του Πενταδάκτυλου. Παρασύρθηκαν από τους Φράγκους στην ανοιχτή πεδιάδα της Μεσσηνίας, όπου αναγκάστηκαν να δώσουν την αποφασιστική μάχη και ηττήθηκαν κατά κράτος. Σύμφωνα με το «Χρονικό του Μορέως», η μάχη δόθηκε στους «Κηπησκιάνους, όπου το κράζουν όνομα στον Κούντουραν ελαιώνα» (στ. 1723-1724). 

(Δεν γνωρίζω πού ακριβώς βρίσκονται οι «Κηπησιάνοι» και ο ελαιώνας στον Κούντουρα. Παρακαλώ τους γνώστες της μεσσηνιακής τοπογραφίας και των τοπωνυμίων να με ενημερώσουν, ει δυνατόν).

Μοριάς: Το όνομα και οι χάρες

Του καθηγητή Πέτρου Θέμελη

Πελοπόννησος ή “Νήσος του Πέλοπος” αποκαλείται η νοτιότερη χερσόνησος της Eυρώπης. Ο Ομηρος την ονομάζει Aχαϊκόν Αργος, διακρίνοντάς την από την κυρίως Eλλάδα. Μια στενή μόνο λωρίδα γης τη συνδέει σαν ομφάλιος λώρος με τη Στερεά. Στην αρχαιότητα ονομαζόταν και Πελασγία, από τον Πελασγό, μυθικό γενάρχη των προελλήνων Πελασγών, καθώς και Aπία, από τον γιο του Φορωνέως, Απι, σύμφωνα με τον Στέφανο Βυζάντιο. 

Aπό τα μυκηναϊκά ήδη χρόνια, η Πελοπόννησος, με κέντρο το ανακτορο του Αγαμέμνονα στις Μυκήνες, αποτελούσε περιοχή ενιαία πολιτικά και πολιτιστικά, γι’ αυτό και είχε επιχειρηθεί ο αποκλεισμός της με τείχος στον Iσθμό, προκειμένου να εμποδισθεί η "Κάθοδος των Δωριέων" ή αλλιώς "Επιστροφή των Ηρακλειδών" μετά το 1200 π.Χ. Η βόρεια, η δυτική ακτή και οι νότιες κολπωμένες εσχατιές της χερσονήσου προσφέρονται για ασφαλή ελλιμενισμό πλοίων που αποτελούσαν ανέκαθεν το κύριο μέσο μεταφοράς ανθρώπων και πραγμάτων. 

Mωρέας και Mοριάς ονομάζεται η Πελοπόννησος από τα μεσαιωνικά χρόνια έως σήμερα. Στον Βίο του Αγίου Μελετίου που σώζεται σε χειρόγραφο του Βρετανικού Μουσείου, του έτους 1111 μ.Χ., απαντάται για πρώτη φορά η λέξη ως "Μοραίας": "Μνήσθητι Κύριε του δούλου σου Ανδρέου μοναχού του εκ της καθολικής εκκλησίας Ωλένης του Μοραίου".

H ετυμολογική καταγωγή της λέξης “Μοριάς” δεν μας είναι γνωστή. Ο γλωσσολόγος Γεώργιος Χατζηδάκις υποστήριξε το 1893 ότι η λέξη σχετίζεται ετυμολογικά με τη μουρέα, κοινώς μουριά, λόγω της εκτεταμένης καλλιέργειας του δένδρου αυτού στην Πελοπόννησο. Η ερμηνεία φαίνεται ότι στηρίζεται στον Βίο του Μελέτιου, όπου γράφεται το εξής: “Κοινώς τώρα αύτη η Χερσόννησος λέγεται Μωρέας, ίσως με το να έχη πολλάς μωρέας, ήτοι συκαμίνους μαύρας”. 

ΕΝΑ ΚΟΥΤΣΟΥΡΕΜΕΝΟ ΠΛΑΤΑΝΟΦΥΛΛΟ…

Με φύλλο αμπέλου παραβάλλει τη χερσόνησο ο Στέφανος Βυζάντιος (Εθνικών λ. Πελοπόννησος), όμως ο γεωγράφος του 1ου αιώνα π.Χ. Στράβων σημειώνει στα Γεωγραφικά του (H, 335) ότι η Πελοπόννησος “μοιάζει με φύλλο πλάτανου”, ενώ ο περιηγητής Διονύσιος από τον Xάρακα (Oικουμ. Περιήγ. 405) σημειώνει γύρω στο 300 μ.X., ότι μοιάζει με κουτσουρεμένο φύλλο πλάτανου (“ειδομένη πλατάνοιο μυουρίζοντι πετήλωι). Παρατηρώντας την κάτοψη της Πελοποννήσου από ψηλά, διαπιστώνεις ότι η δυτική πλευρά του πλατανόφυλλου εμφανίζεται πράγματι κουτσουρεμένη (Εικόνα). 

«Το χώμα κρατά όλες τις πληροφορίες μέσα του»

Πέτρος Θέμελης

Πέτρος Θέμελης.  Για να τον τιμήσουν, μαθητές και φίλοι, συνάδελφοι και συνεργάτες, έχουν εκδώσει τρία βιβλία: α) Πάνος Βαλαβάνης (επιμ.), Ταξιδεύοντας στην κλασική Ελλάδα. Τόμος προς τιμήν του καθηγητή Πέτρου Θέμελη, Περπίνια, Αθήνα 2011, β) Ελισάβετ Π. Σιουμπάρα και Κυριάκος Ψαρουδάκης (επιμ.), Θεμέλιον. 24 μελέτες για τον Δάσκαλο Πέτρο Θέμελη από τους μαθητές και τους συνεργάτες του, Εταιρεία Μεσσηνιακών Αρχαιολογικών Σπουδών, Αθήνα 2013, και γ) Olga Palagia, Hans Rupprecht Goette (επιμ.), Sailing to Classical Greece: Papers on Greek Art, Archaeology and Epigraphy presented to Petros Themelis, Oxbow Books, Oxford και Oakville 2011. Οι επιμελητές του τρίτου τόμου, δώρο στον Πέτρο Θέμελη για τα 75α γενέθλιά του, εγκωμιάζουν πολλά, μεταξύ των οποίων, τη γενναιοδωρία του, τις υποδειγματικές δημοσιεύσεις των ανασκαφών του στο Δερβένι, την Ελεύθερνα και τη Μεσσήνη, της οποίας την ανασκαφή, συντήρηση, αναστήλωση και δημοσίευση αποτιμούν ως τη μεγαλύτερη συνεισφορά του.