Ο π. Βασίλειος (Γοντικάκης) και η εκ νέου άνθηση του μοναχισμού του Αγίου Όρους

Του Σταύρου Γιαγκάζογλου

Κατά τη χιλιετηρίδα του Αγίου Όρους το 1963, παρά τις λαμπρές τελετές, φαινόταν έντονα η παρακμή των μονών με την ισχνή παρουσία νέων μοναχών, με την επικράτηση του ιδιόρρυθμου τύπου μοναστικής βιοτής, με την αδυναμία συντήρησης και την εγκατάλειψη πολλών ιστορικών μοναστικών συγκροτημάτων και εξαρτημάτων. Μέχρι τότε, ενώ τα μοναστήρια στην Ελλάδα διέρχονταν μεγάλη κρίση, η οποία είχε ξεκινήσει από την περίοδο της Βαυαροκρατίας, ανθούσαν οι χριστιανικές οργανώσεις που οραματίζονταν την ηθική και θρησκευτική αναγέννηση της κοινωνίας και του έθνους μέσα από το κατηχητικό και ιεραποστολικό έργο τους.

Στα μέσα της δεκαετίας του 1960 ξεκινά η σταδιακή κατάρρευση των χριστιανικών οργανώσεων. Την κατάρρευση και σταδιακή περιθωριοποίηση των χριστιανικών οργανώσεων ακολούθησε μια μεγάλης κλίμακας προσέλευση νέων ανθρώπων στις μονές του Αγίου Όρους. Η επανεύρεση της πατερικής θεολογίας, η ανανέωση της θεολογικής σκέψης κατά τη δεκαετία του 1960, αλλά και η αποτυχία του ευσεβιστικού κινήματος των χριστιανικών οργανώσεων, οδήγησαν στην εκπληκτική αναγέννηση του αγιορειτικού μοναχισμού κατά τις δεκαετίες του ’70 και του ’80 και στην εμφάνιση ενός νέου θεολογικού παραδείγματος εντός και εκτός των θεολογικών σχολών. Τα μοναστήρια το ένα μετά το άλλο επιστρέφουν στο κοινοβιακό σύστημα, νέες αδελφότητες και συνοδείες μοναχών απλώνονται μέχρι και τις σκήτες και στα κελιά των μονών, σημαντικά έργα αποκατάστασης, αναστήλωσης, συντήρησης και επέκτασης αναπτύσσονται παντού. Όλα έδειχναν ότι ο αγιορειτικός μοναχισμός ξαναβρίσκει τον παραδοσιακό βηματισμό του και ολοένα δυναμώνει, εκφράζοντας την πατερική και νηπτική στροφή στις πηγές της αρχαίας μοναστικής παράδοσης και βιοτής, στο λειτουργικό και φιλοκαλικό του ήθος.  

Τὸ ἀληθεύειν ὡς κοινωνεῖν. Θεολογία και φιλοσοφία στο έργο του Χρήστου Γιανναρά

Μετάβαση στο περιεχόμενο

Ζωγραφική: Νεκτάριος Αντωνόπουλος

Σταύρος Γιαγκάζογλου

Κείμενα, Χρήστος Γιανναράς

Ιχνηλασία μιας διαδρομής

Ο Χρήστος Γιανναράς γεννήθηκε στην Αθήνα το 1935 και έζησε ως μαθητής στα δύσκολα χρόνια της κατοχής και του εμφυλίου. Από την ηλικία των τεσσάρων ετών έχασε τον πατέρα του και η μητέρα του αγωνίστηκε με σθένος για την επιβίωση των τεσσάρων παιδιών της. Ως μαθητής του Γυμνασίου εντάχθηκε στα κατηχητικά της «Ζωής» και μέσα στο κλίμα αυτό, ενώ αρχικά προσανατολιζόταν να σπουδάσει στο Πολυτεχνείο, στράφηκε εν τέλει στη θεολογία και εισήχθη στη Θεολογική Σχολή Αθηνών. Παράλληλα, εγκατέλειψε την οικογενειακή του στέγη και εισήλθε αρχικά ως οικότροφος και κατόπιν ως δόκιμο μέλος στη χριστιανική αδελφότητα «Ζωή». Σε όλη την περίοδο των θεολογικών σπουδών του στην Αθήνα ο Χρήστος Γιανναράς εργαζόταν στη γραμματεία των διαφόρων εντύπων της χριστιανικής αυτής οργάνωσης και συμμετείχε στο ιεραποστολικό έργο, κυρίως στα κατηχητικά και στις κατασκηνώσεις της.

Φωτογραφία: Βασίλης Γόνης

Εξαρχής, όμως, η συμμετοχή του στη «Ζωή» φαινόταν να μην τον ενθουσιάζει πλήρως και παρέμενε στους κόλπους της αναμένοντας μια ανανέωση ή κάποια αλλαγή, η οποία, όμως, δεν ερχόταν. Στο απόγειο της ισχύος της στη δεκαετία του 1950 η «Ζωή» άρχισε να παρουσιάζει διάφορα εσωτερικά προβλήματα και εντάσεις, τα οποία κορυφώθηκαν με τη διάσπαση δύο προσωποπαγών τάσεων στους κόλπους της και οδήγησαν στη δημιουργία μιας νέας χριστιανικής αδελφότητας με το όνομα «Σωτήρ», καθώς και στη μεγάλη έξοδο και διαρροή πολλών στρατευμένων μελών της στις αρχές της δεκαετίας του 1960.

+Χρήστος Γιανναράς(1935-2024) : Εβγαλε τη θεολογία από το γκέτο

Το έργο του σπουδαίου στοχαστή και καθηγητή - Γράφουν στην «Κ» οι Σταύρος Ζουμπουλάκης και Δημήτρης Αγγελής.

Νικόλας Ζώης

«Η Ελληνική Ορθοδοξία πιστεύει πως αρκείται στη γλώσσα της Παραδόσεως. Ωστόσο, έχει απομείνει χωρίς τη δυνατότητα να διαλεχθεί οικουμενικά. Στον ευρωπαϊκό χώρο ο λόγος της είναι απών. Ο Ευρωπαίος δεν ζητάει σήμερα από την Ορθοδοξία μια ξενάγηση σε ένα λαμπρό παρελθόν. Χρειάζεται απάντηση στο προσωπικό του ιστορικό πρόβλημα, στο πρόβλημα του αιώνα, που δεν είναι για τον Ευρωπαίο το πρόβλημα του Θεού, αλλά το πρόβλημα του ανθρώπου. Η σωτηρία, η κόλαση, η αμαρτία, η θέωση του ανθρώπου. Εχει λόγο σ’ αυτά η Ορθοδοξία; Λόγο, που να μπορεί να αναμετρηθή με την απελπισία και τον χλευασμό του σύγχρονου Ευρωπαίου;».

Να ένα από τα ερωτήματα που έθετε ο Χρήστος Γιανναράς σε μια παλιά του επιφυλλίδα στην «Καθημερινή». Ο τίτλος της ήταν «Λιμός επερχόμενος» και παρέπεμπε σε αυτό που περιγραφόταν ως «πείνα για ζωή και αλήθεια», η οποία απαιτούσε μια «λύση οντολογική».

Μια τέτοια λύση, έγραφε ο συντάκτης, μπορούσε να την προσφέρει η Ορθοδοξία μέσα από την αποκάλυψη του «προσώπου» του ανθρώπου, ο οποίος ολοκληρώνεται όταν βρίσκεται «σε κοινωνία αγάπης με τα υπόλοιπα πρόσωπα».

Και το αξιοσημείωτο ήταν ότι τα παραπάνω συνοδεύονταν από μια δριμεία κριτική στην τότε ελληνική Ορθοδοξία, η οποία δεν συμμετείχε στον διάλογο για τον άνθρωπο της εποχής.

Για τον Χρήστο Γιανναρά, λόγος εγκάρδιος

Του Σταύρου Γιαγκάζογλου

… Η παρουσία του Χρήστου Γιανναρά στον δημόσιο χώρο υπήρξε ιδιαίτερα διακριτή κυρίως μετά τη Μεταπολίτευση και μέχρι σήμερα. Το πλούσιο συγγραφικό έργο του, αλλά και η δημόσια παρουσία του τον έχουν καταστήσει πλέον μία σημαντική προσωπικότητα της ελληνικής θεολογικής και φιλοσοφικής σκέψης. Το συνολικό έργο του αριθμεί πάνω από 80 βιβλία, τα οποία είναι είτε εκτενείς επιστημονικές μονογραφίες είτε συλλογή άρθρων και επιμέρους μελετών. Ένα μεγάλο μέρος της εργογραφίας του έχει μεταφραστεί σε πάνω από ένδεκα ευρωπαϊκές γλώσσες. Το συγγραφικό έργο του αποτελεί σπουδή και έρευνα κυρίως των διαφορών μεταξύ της ελληνικής σκέψης είτε στην αρχαιοελληνική φιλοσοφική είτε στην πατερική και θεολογική έκφρασή της σε σχέση με τη δυτικοευρωπαϊκή φιλοσοφία και παράδοση είτε στη μεσαιωνική είτε στη νεωτερική εκδοχή της. Για τον Χρήστο Γιανναρά οι διαφορές αυτές εκπροσωπούν δύο διαφορετικούς πολιτισμούς και συνιστούν δύο εντελώς διαφορετικούς τρόπους του βίου. Ο Χρήστος Γιανναράς επί σειράν ετών υπήρξε ένας από τους πλέον επιδραστικούς διανοούμενους στον δημόσιο χώρο, διατηρώντας σταθερή επιφυλλιδογραφία σε μεγάλες κυριακάτικες εφημερίδες. Συχνά εμφανιζόταν στην τηλεόραση σε ποικίλες εκπομπές συζητήσεων για θέματα και προβλήματα της ελληνικής κοινωνίας και προσκαλούνταν να μιλήσει σε διάφορες πόλεις στην Ελλάδα αλλά και στον Ελληνισμό της διασποράς . Η έγνοια του για την πορεία του Ελληνισμού στο εξωτερικό αλλά και οι διάφορες περιοδείες σε πόλεις της Ελλάδος ήταν μια προσπάθεια να μεταφερθεί η θεολογία αλλά και οι θέσεις του για την ελληνική παράδοση και ταυτότητα σε ευρύτερα κοινωνικά στρώματα. Συνάμα, συνδέθηκε στενά και με τη γόνιμη παρουσία των Ορθοδόξων στη Δυτική Ευρώπη οι οποίοι προέρχονταν από διάφορες εθνικές και πολιτισμικές παραδόσεις… 

Κάθε νέο βιβλίο που εξέδιδε, γινόταν αφορμή γόνιμων συζητήσεων. Τα κείμενα και ο προφορικός του λόγος εξέφραζαν την αμεσότητα και την αίσθηση μιας σύγχρονης και διαλεγόμενης σκέψης πάντοτε με ιδιαίτερη και πολυεπίπεδη εκφραστική τέχνη. Ο Χρήστος Γιανναράς υπήρξε για πολλές δεκαετίες ο αιώνιος έφηβος της νεοελληνικής θεολογίας. Όταν πρωτοδιάβασα ως φοιτητής τα κείμενα του , το πρώτο πράγμα που μου έκανε εντύπωση ήταν η «μαστορική» της γλώσσας του, μια γλώσσα καίρια ποιητική, βαθιά υπαρξιακή και έντονα παραστατική, ο λόγος ως «τέχνημα». Παρόμοια θεολογική γλώσσα εντόπισα κατόπιν στον Πωλ Ευδοκιμώφ, Ρώσο θεολόγο της διασποράς, αλλά και στον Ολιβιέ Κλεμάν, από τους οποίους, καθώς νομίζω, επηρεάστηκε γλωσσικά και αισθητικά. Σημαντική επίδραση ως προς τη γλώσσα και το ύφος της έκφρασης δέχτηκε επίσης από τον Ζήσιμο Λορεντζάτο και ευρύτερα από τη λογοτεχνική γενιά του 1930 κυρίως ως προς τον ελληνοκεντρικό άξονα του έργου του. Ως προς τη σημασία της ελληνικότητας, την ιθαγένεια του τοπίου και της λαϊκής παράδοσης, ο σπουδαίος αρχιτέκτονας και ακαδημαϊκός Δημήτρης Πικιώνης φαίνεται να άσκησε σημαντική επίδραση στις αισθητικές αντιλήψεις του Χρήστου Γιανναρά ήδη από τη νεότητά του. Η θεολογική αφύπνιση και η αλλαγή πορείας του μετά την αποχώρησή του από τη «Ζωή» φαίνεται ότι σχετίζεται με τη γόνιμη μαθητεία που είχε κοντά στον Δημήτρη Κουτρουμπή στα χρόνια της Σκαπάνης και του Συνόρου. Τη θεολογική του σκέψη φαίνεται να επηρέασαν αφετηριακά ο Νίκος Νησιώτης (1956) και ο Ιωάννης Ζηζιούλας (1965) με τις πρωτοποριακές διατριβές τους, και κατόπιν ο Βλαντιμίρ Λόσκυ, ο Πωλ Ευδοκιμώφ και ο Ολιβιέ Κλεμάν, ενώ στη φιλοσοφική του προσέγγιση επέδρασε καταλυτικά ο Μάρτιν Χάιντεγκερ, ο σημαντικότερος φιλόσοφος του υπαρξισμού  του 20ου αιώνα. Οι πηγές της σκέψης του Χρήστου Γιανναρά ανιχνεύονται σε όλο το εύρος της βιβλικής και πατερικής παράδοσης με ιδιαίτερη έμφαση στις αρεοπαγιτικές συγγραφές, στον άγιο Ιωάννη της Κλίμακος, στον άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή, στον άγιο Ισαάκ τον Σύρο, στον άγιο Ιωάννη Δαμασκηνό, στον άγιο Γρηγόριο Παλαμά, ενώ ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης και η λογοτεχνική γενιά του 1930 φαίνεται ότι τον ενέπνευσαν ποικιλοτρόπως σε ότι αφορά τη ζωντανή λαϊκή παράδοση και αδιάκοπη συνέχεια της ελληνικότητας. 

Ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, η φιλοκαλική κίνηση και η σύγχρονη Ορθόδοξη θεολογία

Σταύρος Γιαγκάζογλου

Συμβολικό κέντρο και σημαντικός σταθμός της φιλοκαλικής κίνησης του 18ου αιώνα υπήρξε η έκδοση της Φιλοκαλίας των Ιερών Νηπτικών, την οποία συνέλαβε και προετοίμασε ο Μακάριος Νοταράς (1731-1805), πρώην επίσκοπος Κορίνθου και έφερε εις πέρας ο μοναχός Νικόδημος Αγιορείτης (1749-1809). Πρόκειται για τη συλλογή 36 ασκητικών συγγραφέων που χρονολογούνται από τον 4ο μέχρι τον 15ο αιώνα, η οποία εκδόθηκε στη Βενετία το 1782. Όλα τα κείμενα προέρχονται από την ασκητική παράδοση της χριστιανικής Ανατολής και κανένα δεν σχετίζεται με την ευσέβεια της δυτικής Εκκλησίας. 

Δίχως να αναφέρεται πουθενά στον πρόλογό της στη Μεταρρύθμιση ή στην Αντιμεταρρύθμιση, η Φιλοκαλία λαμβάνει αποστάσεις από τις Ομολογίες Πίστεως του 17ου αιώνα. Μεταξύ των συγγραφέων αυτών μονάχα ο Κασσιανός (360-435) ήταν Ρωμαίος και συνέγραψε το έργο του στα λατινικά. Ωστόσο, ακόμη και αυτός ανατράφηκε στο μοναστικό κλίμα της χριστιανικής Ανατολής. Δεν γνωρίζουμε κατά πόσο η συγκεκριμένη επιλογή βάρυνε στη σκέψη των συντακτών και επιμελητών της ανθολογίας, προκειμένου η Φιλοκαλία να λάβει το «τυπωθήτω» (imprimatur) από τη ρωμαιοκαθολική λογοκρισία. Είναι πιθανό οι συντάκτες της Φιλοκαλίας να απέφυγαν επιμελώς τη συμπερίληψη δογματικών έργων του Γρηγορίου Παλαμά με αναφορές στην περί διακρίσεως ουσίας και ενεργειών διδασκαλία του. Ωστόσο, το όλο θεολογικό υπόβαθρο των κειμένων είναι ησυχαστικό και παλαμικό με την ευρύτερη έννοια, προϋποθέτοντας μάλιστα την περί θεώσεως διδασκαλία του αγίου Γρηγορίου Παλαμά . Στον πρόλογο του έργου γίνεται σαφές ότι δεν πρόκειται για μία έκδοση φιλολογικού ή αρχαιογνωστικού χαρακτήρα προορισμένη να εμπλουτίσει απλώς τις βιβλιοθήκες των λογίων. Φέρνοντας στο φως τις πνευματικές υποθήκες των μεγάλων θεολόγων και ασκητών της Εκκλησίας, το εν λόγω εγχείρημα απευθυνόταν και στους μοναχούς αλλά και στους λαϊκούς, αποσκοπώντας «εις την κοινήν των Ορθοδόξων ωφέλειαν». Η Φιλοκαλία υπενθύμιζε και φανέρωνε ότι κοινός σκοπός της εν Χριστώ ζωής είναι η θέωση και ο αγιασμός του ανθρώπου μέσα από την ασκητική και προσευχητική ενεργοποίηση της από των μυστηρίων και προ του βαπτίσματος χάρης και δωρεάς του Αγίου Πνεύματος…

Στα καθ’ ημάς, το λογοτεχνικό έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και του Αλέξανδρου Μωραϊτίδη έχει σαφώς επηρεαστεί από το πνεύμα της φιλοκαλικής παράδοσης, όπως έφτασε μέχρι τη Σκιάθο και το μοναστήρι του Ευαγγελισμού, το οποίο ίδρυσε ο ιερομόναχος Νήφων ο Χίος, εξόριστος Κολλυβάς, αλλά και μέσω του γέροντος Διονυσίου Επιφανιάδη. Στο ίδιο κλίμα της φιλοκαλικής αντίληψης θα εκφραστούν με τον δικό τους τρόπο αργότερα ο Φώτης Κόντογλου, ανανεώνοντας τη ζωγραφική τέχνη της Ορθοδοξίας καθώς και ο Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης, κυρίως με το πεζογραφικό του έργο, συνδυάζοντας οργανικά το φιλοκαλικό πνεύμα του Συναξαριστή με τη λογοτεχνική πρωτοπορία.

 Μέσα σε ένα πνεύμα θεολογικής νοησιαρχίας και ηθικισμού,  τo Α΄ Συνέδριο Ορθόδοξης Θεολογίας στην Αθήνα το 1936 θα κάνει λόγο για την ανάγκη αυτοσυνειδησίας και αυτοκάθαρσης της νεώτερης ορθόδοξης θεολογίας από τις δυτικές επιδράσεις αλλά και δημιουργικής επιστροφής στην Παράδοση των Ελλήνων Πατέρων της Εκκλησίας. Η θεολογική αυτή στροφή με εμπνευστή και πρωτεργάτη τον π. Γεώργιο Φλωρόφσκυ αλλά και άλλους ορθόδοξους θεολόγους, θα εμφανίσει σταδιακά ένα πρόγραμμα νεοπατερικής σύνθεσης και ανανέωσης, το οποίο με τη σειρά του θα επηρεάσει τον ορθόδοξο μοναχισμό και θα αναδείξει τη νηπτική και ησυχαστική παράδοση του Αγίου Όρους.  Η αναβίωση της φιλοκαλικής κίνησης επιδρά καταλυτικά  και σε άλλες βαλκανικές χώρες… 

Η φιλοκαλική αναγέννηση του 18ου αιώνα επιχείρησε να ανακεφαλαιώσει και να προβάλει την εμπειρία της Εκκλησίας σε δύσκολους καιρούς και συνάμα υπήρξε η άμεση και έμμεση αφετηρία όλων σχεδόν των πνευματικών ζυμώσεων και των θεολογικών τάσεων στους κόλπους της σύγχρονης Ορθοδοξίας. Ωστόσο, η φιλοκαλική κίνηση του 18ου αιώνα φαίνεται ότι δεν επηρέασε άμεσα τα θεολογικά και εκκλησιαστικά πράγματα στην ελληνική Ορθοδοξία. Οι θεολογικές σχολές στην Αθήνα (1837) και στη Χάλκη (1844) ιδρύθηκαν σύμφωνα με τα γερμανικά πρότυπα με έκδηλο το πνεύμα ενός ήπιου νοησιαρχικού και εξορθολογισμένου χριστιανικού διαφωτισμού. Στις εν λόγω σχολές έμφαση και προτεραιότητα δινόταν στη θεολογική μεταφυσική και την ηθική διάσταση της αστικής θρησκείας εις βάρος της πατερικής θεολογίας και ασκητικής παράδοσης. Η περιορισμένη απήχηση της Φιλοκαλίας, πέραν του γενικότερου κλίματος, ενδεχομένως σχετίζεται και με το γεγονός ότι η έκδοσή της  έγινε στην πρωτότυπη γλώσσα των κειμένων δίχως απόδοση στη δημώδη. Γενικότερα, όμως, το συγκεχυμένο ιδεολογικό κλίμα της εποχής στην Ελλάδα δεν μπόρεσε να προσλάβει και να μεταπλάσσει γόνιμα το φιλοκαλικό πνεύμα, το οποίο περιορίστηκε εκ των πραγμάτων σε ορισμένες μοναστικές νησίδες πνευματικής ζωής και στον αντίκτυπό τους στη λαϊκή παραδοσιακή θρησκευτικότητα. Αντίθετα, η μετάφραση της Φιλοκαλίας στα ρωσοσλαβονικά το 1793 άσκησε, καθώς είδαμε, έντονη επίδραση στη ρωσική και ρουμανική Ορθοδοξία.

«Περί διαμορφώσεως καί χαρακτῆρος τῶν Ἁγίων εἰκόνων»

«Ψάχνω να βρω ένα ιθαγενή ζωγράφο

 Για να μου ζωγραφίσει μια μαύρη Παναγία

 Μια ωραία Παρθένα ‘Keyouwa’

 Που να μοιάζει  πολύ στις μητέρες μας» 

π Al. Abble, «Στη Μαύρη Παναγιά», Πάντα τα Έθνη, τευχ. 12 (1984), σελ. 55.

Η απάντηση στον  ψηφοθηρικό πολιτικαντισμό από αυτούς που γνωρίζουν καλύτερα....

____________

«Περί διαμορφώσεως καί χαρακτῆρος τῶν Ἁγίων εἰκόνων

Μέγας Φώτιος, Τά Ἀμφιλόχια, Ἐρώτηση  ΣΕ΄, (PG 101,948 B και 952 D)

«Προτείνουσιν, ἔφης, τῶν Εἰκονομάχων οἱ θρασύτεροι καί κακόσχολοι, καί σοφόν ἡγοῦνται τό περίεργον, ποία τῶν εἰκόνων τοῦ Χριστοῦ ἀληθής, πότερον ἡ παρά Ρωμαίοις, ἤ ἥνπερ Ἰνδοί γράφουσιν, ἤ ἡ παρ’ Ἕλλησιν, ἥ ἡ παρ’ Αἰγυπτίοις; Οὐχ ὅμοιαι γάρ ἀλλήλαις αὗται, καί ὁποίαν ἄν τις ἀληθῆ φήσειε, δῆλον ὅτι παραγράφεται τάς λοιπάς.

 Ἀλλά ταύτην αὐτῶν την ἀπορίαν, μᾶλλον δέ τήν κακομηχανίαν, ὦ καλόν Ὀρθοδοξίας ἄγαλμα σύ, πολλαχῶς ἐστιν ἐπιρραπίσαι, καί πολλῆς γέμουσαν παρανοίας και δυσεβείας ἀπελέγξαι...

 Ἕλληνες μέν αὐτοῖς ὅμοιον ἐπί τῆς γῆς φανῆναι τόν Χριστόν νομίζουσί · Ρωμαῖοι δέ μᾶλλον ἑαυτοῖς ἐοικότα · Ἰνδοί δέ πάλιν μορφή τῇ ἑαυτῶν καί Αἰθίοπες δῆλον ὡς ἑαυτοῖς... Ἀλλ' ἐπί τοῖς εἰρημένοις ἐκεῖνο ρητέον, οὐκ ἐκείνοις (ἀνάξιοι γάρ), ἀλλά γέ τοῖς πιστοῖς καί φιλοχρίστοις ότιπερ οὐ, οὗ πάντως λυμαίνεται τῶν εἰκονισμάτων τό ἀνόμοιον τήν τῆς εἰκόνος φύσιν καί τήν ἀλήθειαν...».

Το παράθεμα από ανάρτηση στο fb Σταύρου Γιαγκάζογλου 

Σεβασμιώτατε και πεφιλημένε διδάσκαλε, “τά σά ἐκ τῶν σῶν»

6 Φεβρουαρίου 2023

Εις μνήμην

Μητροπολίτου Περγάμου και Ακαδημαϊκού Ιωάννου (Ζηζιούλα)

Καθηγητού της Δογματικής και Συμβολικής Θεολογίας,

διδάκτορος του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών

Σταύρου Γιαγκάζογλου

Αν. Καθηγητή Τμήματος Θεολογίας ΕΚΠΑ

Σεβασμιώτατε Μητροπολίτα Λαοδικείας, εκπρόσωπε του Παναγιωτάτου και Οικουμενικού Πατριάρχου μας,

Σεβασμιώτατοι, Θεοφιλέστατοι,

Εντιμώτατοι, Ελλογιμώτατοι,

Σεβαστοί πατέρες,

Αδελφοί και αδελφές εν Κυρίω,

Εκ μέρους του Πρυτάνεως του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και του Κοσμήτορος της Θεολογικής Σχολής, της οποίας ο Μητροπολίτης Γέρων Περγάμου Ιωάννης υπήρξε απόφοιτος (1955) αλλά και διδάκτωρ (1965), θα επιχειρήσω να καταθέσω λίγες σκέψεις για το έργο και τη θεολογική κληρονομιά του επί σαράντα και πλέον έτη σεβαστού και πεφιλημένου διδασκάλου μου στους ανοικτούς ορίζοντες και δρόμους της ορθόδοξης θεολογίας.

Ο Μητροπολίτης Περγάμου Ιωάννης ανάλωσε εαυτόν μέχρι τέλους στη διακονία της Θεολογίας και της Εκκλησίας, συνδυάζοντας βαθύτατα και αρμονικά τις δύο εκφράσεις της ζωής και πορείας του ως θεολόγου και κατόπιν ως επισκόπου. Σε όλη τη ζωή του είτε ως λαϊκός είτε ως επίσκοπος ο Περγάμου Ιωάννης υπήρξε θεολόγος της Εκκλησίας και εργάστηκε άοκνα στους κόλπους του Οικουμενικού μας Πατριαρχείου για την ενότητα και την εμπνευσμένη θεολογική μαρτυρία της Ορθόδοξης Εκκλησίας στον σύγχρονο κόσμο.

Πάνω από διακόσιες είναι οι δημοσιευμένες μελέτες και τα είκοσι περίπου βιβλία του Μητροπολίτη Περγάμου στην ελληνική, αγγλική, γαλλική και γερμανική γλώσσα, δίχως τα διάφορα κείμενα διμερών θεολογικών διαλόγων και ανακοινωθέντων στα οποία εργάσθηκε ως συντάκτης. Τα έργα του έχουν ήδη μεταφραστεί και σε πολλές άλλες γλώσσες του κόσμου. Ο Μητροπολίτης Περγάμου Ιωάννης (Ζηζιούλας), δεν υπήρξε μόνον ο κύριος εκπρόσωπος και εισηγητής της ευχαριστιακής εκκλησιολογίας στη νεοελληνική θεολογία, αλλά και ο πλέον συνεπής και δημιουργικός θεολόγος της γενιάς του ’60 με οικουμενική ακτινοβολία και παγκόσμια επίδραση, επεκτείνοντας τη θεολογική ανανέωση του 20ού στον 21ο αιώνα. Η γόνιμη επιρροή που άσκησε σε ορθόδοξους αλλά και σε ρωμαιοκαθολικούς και σε προτεστάντες θεολόγους είναι πρωτόγνωρα σημαντική, καθώς ένας αρκετά σημαντικός αριθμός διδακτορικών και διπλωματικών εργασιών έχουν εκπονηθεί σε πάρα πολλά πανεπιστήμια ανά τον κόσμο, ενώ το έργο του έχει συζητηθεί γόνιμα σε συνέδρια και σε συλλογικούς τόμους. Με το δημιουργικό έργο του ο Ιωάννης Ζηζιούλας εμβάθυνε τον διάλογο της ορθόδοξης θεολογίας με τη δυτική θεολογία, αλλά και με τη σύγχρονη σκέψη και φιλοσοφία, αναπτύσσοντας περαιτέρω τη συμβολή του με επίκεντρο τη σημασία του προσώπου και της ελευθερίας ως κοινωνία και ετερότητα. Με το άγγελμα του θανάτου του ήδη ξεκίνησαν πολλαπλές αναφορές στον διορθόδοξο και στον διαχριστιανικό κόσμο.

Η ανανέωση της νεοελληνικής ορθόδοξης θεολογίας. Θεολογικά ρεύματα και τάσεις κατά τον 20ό και τον 21ο αιώνα

Σχέδιο: Χρήστος Μαρκίδης

Σταύρος Γιαγκάζογλου

Η ανανέωση της νεοελληνικής ορθόδοξης θεολογίας.
Θεολογικά ρεύματα και τάσεις κατά τον 20ό και τον 21ο αιώνα

1. Οι Ομολογίες Πίστεως του 17ου αιώνα

Η νεότερη ορθόδοξη θεολογία ενεπλάκη στους θεολογικούς προσανατολισμούς της χριστιανικής Δύσης ήδη από τον 17ο αιώνα, όταν κλήθηκε να τοποθετηθεί έναντι των δυτικών ομολογιών πίστεως. Κατά τα πρότυπα των προτεσταντικών ή ρωμαιοκαθολικών ομολογιών πίστεως, οι δογματικές εκθέσεις των ορθοδόξων της περιόδου αυτής, δεν εκφράζουν παρά την παγίδευση και την «ψευδομόρφωση» της ορθόδοξης θεολογίας. Οι «Ορθόδοξες» Ομολογίες Πίστεως του 17ου αιώνα, αντιμετώπιζαν τις προτεσταντικές αποκλίσεις με ρωμαιοκαθολικά επιχειρήματα, ενώ στα σημεία διαφωνίας με τους ρωμαιοκαθολικούς υιοθετούσαν τις θέσεις των προτεσταντών. Το ωστικό κύμα του δυτικού «κονφεσιοναλισμού» σάρωσε όλες σχεδόν τις ορθόδοξες χώρες. Οι δυτικές επιδράσεις επηρέασαν καταλυτικά την ορθόδοξη θεολογική σκέψη όχι μόνο στην τουρκοκρατούμενη ελληνόφωνη Ανατολή αλλά και στη Ρωσία, η οποία κυρίως από την περίοδο του Μεγάλου Πέτρου και εξής, δέχθηκε συστηματικά τις δυτικές επιρροές σε όλο το φάσμα της πνευματικής, κοινωνικής, πολιτικής και θρησκευτικής ζωής. Η θεολογική αυτή αλλοτρίωση των Ορθοδόξων και στον ελληνόφωνο και στον σλαβόφωνο χώρο υπήρξε μια πραγματικότητα της οποίας οι συνέπειες είναι υπαρκτές ακόμη και σήμερα.

2. Η φιλοκαλική κίνηση του 18ου αιώνα

Η φιλοκαλική κίνηση του 18ου αιώνα με συμβολικό κέντρο την έκδοση της Φιλοκαλίας των Ιερών Νηπτικών, με πρωτοβουλία του Μακαρίου Νοταρά (1731-1805) και με την επιμέλεια του Νικοδήμου Αγιορείτη (1749-1809), αποτέλεσε μια απροσδόκητη αναλαμπή της λησμονημένης μυστικής και πατερικής παράδοσης και συνάμα μια προσπάθεια ανανεωτικής έκφρασης της ελληνικής θεολογίας. Δίχως να αναφέρεται πουθενά στον πρόλογό της στη Μεταρρύθμιση ή στην Αντιμεταρρύθμιση, η Φιλοκαλία λαμβάνει αποστάσεις από τις Ομολογίες Πίστεως του 17ου αιώνα. Θα ήταν λάθος να δούμε τη φιλοκαλική κίνηση του 18ου αι. μονάχα ως απλή πρόταση επιστροφής στην αρχαία ασκητική παράδοση του μοναχισμού, δίχως τον ευχαριστιακό και μυστηριακό άξονα ανανέωσης της εν γένει εκκλησιαστικής ζωής των ορθοδόξων, αλλά και την επανασύνδεση με τη θεολογία των Ελλήνων Πατέρων της Εκκλησίας.

«Φωνή ἐκ βαθέων ἀναβαίνουσα» Ἡ δοξολογική θεολογία τοῦ Ἀλέξανδρου Παπαδιαμάντη

«Φωνή ἐκ βαθέων ἀναβαίνουσα»
Ἡ δοξολογική θεολογία τοῦ Ἀλέξανδρου Παπαδιαμάντη

Του Σταύρου Γιαγκάζογλου 

Ἕναν αἰῶνα καί πλέον μετά τήν κοίμησή του ὁ Ἀλέξανδρος Παπαδιαμάντης παρουσιάζει τό ἐκπληκτικό φαινόμενο μιᾶς θαυμαστῆς ἀντοχῆς καί μιᾶς αὔξουσας βιβλιογραφίας γύρω ἀπό τό πρόσωπο καί τό ἔργο του. Μολονότι ἡ γλῶσσα του εἶναι τόσο ἀπόμακρη, μολονότι δέχθηκε οὐκ ὀλίγες ἀμφισβητήσεις ἀπό κριτικούς τῆς λογοτεχνίας καί μή, μολονότι ὁ κόσμος καί οἱ ἄξονες τοῦ ἔργου του μοιάζουν νά μήν ἀφοροῦν τά ἐνδιαφέροντα τοῦ μέσου Νεοέλληνα, ἐντούτοις τίς τελευταῖες δεκαετίες ἡ σπουδή τοῦ ἔργου του αὐξάνει ὁλοένα καί περισσότερο καί μάλιστα μεταφράζεται ἀπρόσμενα καί σέ πολλές ἄλλες γλῶσσες. 

Ἡ ἔρευνα στρέφεται τώρα καί στίς μεταφράσεις πού ἐκπόνησε ὁ Παπαδιαμάντης, οἱ ὁποῖες φωτίζουν καί διευρύνουν τήν ἐργογραφία του. Ἐξάλλου, ἡ ἑρμηνευτική καί πλουραλιστική ἀποτίμηση τοῦ ἔργου του φαίνεται πώς ὑπερβαίνει πλέον τήν παλαιά ἀντίληψη πού τόν στένευε ἄλλοτε στόν ὁρίζοντα τῆς ποιητικῆς ἠθογραφίας καί ἄλλοτε στό πλαίσιο τῆς θρησκευτικῆς γραφικότητας τῆς ἀγροτοπαραδοσιακής κοινωνίας. Μιά σημαντική στροφή στήν εὐρύτερη μελέτη τοῦ ἔργου του ἀποκαλύπτει πλέον πολλές καί ποικίλες ἑρμηνευτικές ὄψεις τῆς λογοτεχνικῆς ἰδιοφυΐας τοῦ Σκιαθίτη.

Ὁ ἐκκλησιαστικός, δηλονότι ὁ ὅλος Παπαδιαμάντης, ὅπως ὁ ἴδιος χαράσσει τίς πνευματικές του ρίζες καί προϋποθέσεις στόν Λαμπριάτικο Ψάλτη καί οἱ ὁποῖες διαπερνοῦν ὡς φωνή ἐκ βαθέων ἀναβαίνουσα ὁλόκληρο τό ἔργο του, παρέμεινε ξένος ἐν πολλοῖς τόσο στήν ἀκαδημαϊκή θεολογία ὅσο καί στόν θρησκευτικό ἠθικισμό. Ἀπό τόν χῶρο τῆς παλαιότερης ἀκαδημαϊκῆς θεολογίας ὁ Δ. Σ. Μπαλάνος θεώρησε τόν Παπαδιαμάντη ἁπλῶς ἠθογράφο μέ μία φυσική γλωσσική ἀκαταστασία καί ἀκαλαισθησία. Κατά τόν Μπαλάνο ἡ ἀναγνώριση τοῦ ἔργου του καί οἱ διθυραμβικές κρίσεις τῶν ὁμοτέχνων του χαρακτηρίζονται ὡς ἀκατανόητες ὑπερβολές. Ὁ Παπαδιαμάντης ἦταν ἐχθρός τοῦ παρελθόντος πού κόλλησε σάν ὄστρακο στήν παράδοση καί στό λαϊκό του σπίτι.

Η προοπτική της Σαρκώσεως

Σταύρος Γιαγκάζογλου

• 24 Δεκεμβρίου, 2021
• 11:54 πμ

«Δεῦτε χριστοφόροι λαοὶ κατίδωμεν, θαῦμα πᾶσαν ἔννοιαν, ἐκπλῆττον καὶ συνέχον΄ καὶ εὐσεβῶς προσκυνοῦντες, πίστει ἀνυμνήσωμεν.» Σε αυτά τα λόγια της ακολουθίας των Μεγάλων Ωρών των Χριστουγέννων, φαίνεται το μέγεθος του θαύματος που συνέβη στην Βηθλεέμ περίπου 2000 χρόνια πριν. Από την Παρθένο σαρκώνεται ο Θεός Λόγος, παίρνει σάρκα και οστά, γίνεται άνθρωπος. Το αδύνατο γίνεται δυνατό και ο Δημιουργός γεννάται για την σωτηρία των ανθρώπων.

Το μεγάλο αυτό θαύμα σημαίνει την αλλαγή της προοπτικής του ανθρώπου για τον Θεό. Ο Θεός γίνεται κάτι το καθημερινό, γίνεται βίωμα. Παύει να θεωρείται κάτι το απόμακρο, κάτι το δυσερμήνευτο. Η ζωή κοντά στον Θεό γίνεται κάτι το οποίο όλοι οι άνθρωποι μπορούν να κατορθώσουν άμα αφεθούν σε Αυτόν. Και η αρχή της Καινής, της Νέας αυτής Διαθήκης είναι η Σάρκωση Του την οποία εορτάζουμε τα Χριστούγεννα.

Με τον Σταύρο Γιαγκάζογλου, Αναπληρωτή Καθηγητή Δογματικής, Θεολογικής Σχολής Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών

---

Ακούγονται οι Διπλές Καταβασίες των Χριστουγέννων σε ήχο α’, από τον Άρχοντα Πρωτοψάλτη της Μ.Τ.Χ.Ε. Παναγιώτη Νεοχωρίτη και τον Άρχοντα Λαμπαδάριο της Μ.Τ.Χ.Ε. Στυλιανό Φλοίκο.
Πηγή: https://youtu.be/Ikz3YudCjB0

Η προοπτική της Σαρκώσεως – Σταύρος Γιαγκάζογλου

Σταύρος Γιαγκάζογλου, Σχόλιο στο ΔΤ του ΣτΕ: Αποφάσεις ΣτΕ Ολ. 1749-1752/2019, Προγράμματα σπουδών μαθήματος Θρησκευτικών Δημοτικού, Γυμνασίου και Λυκείου

Σχόλιο στο ΔΤ του ΣτΕ: 

Αποφάσεις ΣτΕ Ολ. 1749-1752/2019, Προγράμματα σπουδών μαθήματος Θρησκευτικών Δημοτικού, Γυμνασίου και Λυκείου

Σταύρος Γιαγκάζογλου

Επίκουρος Καθηγητής

του Τμήματος Θεολογίας ΕΚΠΑ

Σύμφωνα με το ΣτΕ:

Α. «πρέπει να επιδιώκεται η ανάπτυξη της ορθόδοξης χριστιανικής συνείδησης και ότι το μάθημα αυτό απευθύνεται αποκλειστικά στους ορθόδοξους χριστιανούς μαθητές»:

Σχόλιο:

1. Τα νέα Προγράμματα Σπουδών (ΠΣ) σαφώς επιδιώκουν την ανάπτυξη ορθόδοξης χριστιανικής συνείδησης και αυτό απορρέει από τους σκοπούς και τα περιεχόμενά τους. Μόνο που η σπουδή αυτή δεν γίνεται ερήμην των άλλων χριστιανικών παραδόσεων και των άλλων θρησκειών, γιατί αυτό επιτάσσει η σύγχρονη επιστημονική, θεολογική και παιδαγωγική αντίληψη του μαθήματος των Θρησκευτικών (ΜτΘ). Η απόφαση του ΣτΕ συρρικνώνει το ΜτΘ σε απλή ενοριακή κατήχηση στο Δημόσιο σχολείο, και μεταβάλει το σύγχρονο σχολείο του 21ου αιώνα σε ένα σχολείο το οποίο αρνείται να διαχειριστεί τη θρησκευτική ετερότητα σε τόσο κρίσιμους καιρούς.

Συνεπώς, είναι παντελώς ανυπόστατη η κατηγορία ότι στα νέα ΠΣ της υποχρεωτικής εκπαίδευσης παραγνωρίζεται ή παραγκωνίζεται η Ορθόδοξη πίστη. Οι μαθητές δεν καλούνται να μελετήσουν σε βάθος άλλες θρησκείες αλλά απλώς να εντάξουν στο πεδίο των θρησκευτικών τους γνώσεων κάποια στοιχεία για τις θρησκείες αυτές, ενώ φυσικά στα θέματα του μαθήματος σε όλες τις τάξεις είναι κυρίαρχη η παρουσία της Ορθοδοξίας (πίστη-θεολογία-λατρεία-ζωή-τέχνη). Τα νέα ΠΣ, όμως, δεν μπορούσαν να μη λάβουν σοβαρά υπόψη τους, ότι στον σύγχρονο κόσμο οι μαθητές – ακόμη και των τάξεων του Δημοτικού- έχουν πολλές ευκαιρίες να πληροφορηθούν –συχνά με μη έγκυρο έως και επιζήμιο τρόπο– από πολλές πηγές (τηλεόραση-βιντεοπαιχνίδια-κινηματογράφος-διαδίκτυο), δεδομένα που αφορούν στην πίστη και στη λατρεία απω-ανατολικών κυρίως θρησκειών και των ποικίλων παραφυάδων τους, όπως εμφανίζονται στον δυτικό κόσμο. Επομένως, ένα σοβαρό σχολικό μάθημα Θρησκευτικών, που αισθάνεται τον «παλμό» των εξελίξεων στη σύγχρονη κοινωνία, δεν θα ήταν δυνατόν να αδιαφορήσει για τη σωστή και υπεύθυνη ενημέρωση των μικρών μαθητών με απώτερο στόχο την αποφυγή της παραπληροφόρησης και των συνεπαγόμενων κινδύνων. Η διαστρωμάτωση της ύλης σχετικά με την Ορθόδοξη διδασκαλία, με τις άλλες χριστιανικές ομολογίες και με τις λοιπές μεγάλες θρησκείες, είναι απολύτως σαφής και διακριτή τόσο μέσα στο ΠΣ της υποχρεωτικής εκπαίδευσης όσο και στο νέο ΠΣ του Λυκείου, όπου δικαιολογούνται με επάρκεια οι θεματικές επιλογές, οι οποίες πάντως κινούνται εντός του νομιμοποιητικού πλαισίου του ισχύοντος νόμου (Ν.1566).

Φρέαρ, τχ. 12/13: Σύγχρονες περί ανθρώπου αντιλήψεις και το νόημα της ορθόδοξης ανθρωπολογίας – του Σταύρου Γιαγκάζογλου

[…] Εκείνο όμως που χαρακτηρίζει ιδιαίτερα τον μετανεωτερικό άνθρωπο είναι η ανωνυμία της ύπαρξης και της ζωής του στις σύγχρονες μεγαλουπόλεις. Ο σύγχρονος κόσμος είναι ένας κόσμος ξένων, ένας κόσμος στον οποίο κυριαρχούν η ρευστότητα, η ταχύτητα και ο κατακερματισμός, επιδρώντας καταλυτικά στο βαθύτερο είναι του ανθρώπου. Ακριβώς αυτή η έκλειψη του υποκειμένου οδηγεί πολλούς να σκέπτονται ότι ο 21ος αι. είναι ανάγκη να αποβεί αιώνας της ανθρωπολογίας ως ριζικός επαναπροσδιορισμός της μοναδικής και ανεπανάληπτης αξίας της ανθρώπινης ύπαρξης. Η μοναξιά αυτή του ανθρώπου επιτείνεται από τις κύριες επιλογές της μετανεωτερικότητας. Πράγματι, ο μετανεωτερικός στοχασμός αμφισβήτησε με σφοδρότητα το ενδεχόμενο ύπαρξης μιας ανθρωπολογίας με καθολική ισχύ για όλους τους ανθρώπους και για όλες τις εποχές. Η χαρακτηριστική δυσπιστία της μετανεωτερικότητας απέναντι στις μετα-αφηγήσεις, η διακήρυξη του θανάτου των μεγάλων αφηγήσεων, περιορίζουν το νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης στο πλαίσιο των επιμέρους πολιτισμικών και ιστορικών συναφειών, οι οποίες αναγκαστικά είναι όλες εφήμερες και αναλώσιμες, κάθε μια με τη δική της εξαρτημένη αλήθεια. Όλα είναι σχετικά και όλα είναι ερμηνείες της εποχής. Εδώ ακριβώς αναδύεται εκ νέου το αρχέγονο φιλοσοφικό πρόβλημα της διαλεκτικής μεταξύ του ενός και των πολλών, της πάλης μεταξύ μερικού και καθολικού. Κατά την Σκουάιρς η μετανεωτερική κατάσταση επιφέρει «τον θάνατο του Ανθρώπου, της Ιστορίας και της Μεταφυσικής. Αυτό συνεπάγεται την απόρριψη όλων των ουσιοκρατικών – υπερβατικών κατανοήσεων της ανθρώπινης φύσης… ο άνθρωπος αποτελεί κοινωνική, ιστορική και γλωσσική κατασκευή». Σε μια τέτοια προοπτική αποδόμησης δεν υπάρχει νόημα ούτε στην ιστορία ούτε και στη ζωή του ανθρώπου. Το νόημα είναι και αυτό «νόμισμα», δηλαδή μια πρόσκαιρη κατασκευή του ανθρώπου.

Απροϋπόθετες απαλλαγές στα Θρησκευτικά; – του Σταύρου Γιαγκάζογλου

1. Το δικαίωμα της απαλλαγής

Το άρθρο 16 παρ. 2 του Συντάγματος προβλέπει την καλλιέργεια και ανάπτυξη της θρησκευτικής συνείδησης των μαθητών στη δημόσια εκπαίδευση. Επειδή, όμως, σύμφωνα με το άρθρο 13 παρ. 1, «Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης είναι απαραβίαστη» και «Κάθε γνωστή θρησκεία είναι ελεύθερη…», για τη θρησκευτική αγωγή προβλέπονται απαλλαγές και εξαιρέσεις, όταν ορισμένοι μαθητές ή οι κηδεμόνες τους το αιτούνται. Η θρησκευτική ελευθερία, η οποία αποτελεί συνταγματική επιταγή αλλά και όρο του Ν. 1566, διασφαλίζεται στη δημόσια εκπαίδευση με τη γνώση και τον διάλογο. Κι αυτό γιατί συχνά η έλλειψη γνώσης υπονομεύει τη θρησκευτική ελευθερία, καθώς καθιστά τον απληροφόρητο για το εν γένει θρησκευτικό φαινόμενο μαθητή ευάλωτο σε θρησκευτική παραπλάνηση. Ωστόσο, οι γονείς έχουν το δικαίωμα να εξασφαλίζουν για τα παιδιά τους μόρφωση και εκπαίδευση, η οποία να συμφωνεί με τις δικές τους θρησκευτικές και φιλοσοφικές πεποιθήσεις (Προσθ. Πρωτ. 1, αρθρ. 2 ΕΣΔΑ).