ΦΩΤΗΣ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ

Το  Musée du Louvre (Μουσείο του Λούβρου) θα εγκαινιάσει το 2027 μια νέα πτέρυγα έκτασης 30.000 τ.μ. αφιερωμένη αποκλειστικά στην Βυζαντινή Τέχνη. Σε μια τέχνη δηλαδή, που αναγνωρίζεται σήμερα από όλους, τόσο από την Ανατολή όσο και  κυρίως από τη Δύση, σαν μια από τις σημαντικότερες σε ολόκληρο τον κόσμο. Εκτός ίσως από εμάς, παρ’ όλο που θα έπρεπε να είμαστε οι πρώτοι και οι πιο περήφανοι, μιας κι η τέχνη αυτή - ή αν θέλετε και αυτή η τέχνη – ξεκίνησε από εμάς και είναι η ζωντανή μας παράδοση. 

Να μην ξεχνάμε βέβαια, ότι στο όχι και τόσο μακρινό παρελθόν η τέχνη αυτή εθεωρείτο παρακατιανή, κι αν πει κανείς για την Ελλάδα ακόμα χειρότερα, ιδίως σε ότι αφορά το θρησκευτικό της κομμάτι, που είναι και το κυριώτερο. Η ελληνορθόδοξη βυζαντινή αγιογραφία και υμνολογία ήταν για εμάς παρωχημένη και οπισθοδρομική, σε αντίθεση με εκείνη  της Δύσης, που ήταν το "απαύγασμα της τέχνης" γι’ αυτό και όλοι μας τρέχαμε να την μιμηθούμε, πετώντας με μεγάλη ευκολία στα σκουπίδια  την παράδοσή μας, που σήμερα θεωρείται πολιτιστικός και καλλιτεχνικός θησαυρός. Και δυστυχώς σε μεγάλο βαθμό εξακολουθούμε να το κάνουμε ακόμα και πρέπει να έρθουν οι ξένοι, οι Γάλλοι και το Λούβρο, για να μας θυμίσουν τι έχουμε στα χέρια μας και το περιφρονούμε.  

Ο μακαρίτης ο παππούς μου ο Κόντογλου ήταν από τους ελάχιστους – για να μην πω ότι πολλές φορές ήταν κι ο μόνος – που τα είπε όλα αυτά, σε «χρόνο ανύποπτο» ή μάλλον «πολύ ύποπτο», τότε που χρειαζόταν μεγάλο θάρρος και πολύ τσαγανό για να βγεις και να μιλήσεις για το «υπερέχον της ημετέρας βυζαντινής τέχνης». Το είχε όμως αυτό το τσαγανό, που του το έδινε η Πίστη, κι έτσι υπερασπίστηκε αυτόν το θησαυρό, όχι από φιλοδοξία ή κενοδοξία, πως εκείνος ήταν πιο έξυπνος από τους άλλους,  αλλά επειδή ένιωθε πάντα, ότι η τέχνη αυτή έχει μέσα της αυτό που ο ίδιος αποκαλούσε «το τιμιώτατον» κι αυτό ήταν που την ξεχώριζε από όλες τις άλλες. Και ακόμη επειδή ένιωθε πως η τέχνη αυτή μιλάει πιο βαθιά από κάθε άλλη στην ψυχή του ελληνικού λαού.

Φίκος: Από την αγιογραφία,στη «Σύγχρονη Βυζαντινή Ζωγραφική»

Ο Φίκος γεννήθηκε στην Αθήνα. Στην ηλικία των δέκα ετών άρχισε να ζωγραφίζει εικόνες με ξυλομπογιές και από τα δεκατρία να σπουδάζει τη βυζαντινή ζωγραφική στον σύλλογο «Εικονουργία», ενώ κάπου ενδιάμεσα άρχισε να ασχολείται και με το γκραφίτι.
Μετά από χρόνια ενασχόλησης και με τα δύο, και επηρεασμένος τόσο από αρχαίες παραδόσεις (π.χ. αρχαία αιγυπτιακή) όσο και από καλλιτεχνικά κινήματα του μοντερνισμού, κατέληξε σε ένα ζωγραφικό ύφος που φέρει τη διαχρονικότητα της ελληνικής καλλιτεχνικής έκφρασης εκφραζόμενη στη σύγχρονη εποχή, κυρίως με τη μορφή μεγάλων τοιχογραφιών στον δημόσιο χώρο. Τοιχογραφίες του βρίσκονται από το Μεξικό, το Μαρόκο και την Ευρώπη, έως τη Ρωσία και την Ταϋλάνδη, ενώ φορητά του έργα έχουν εκτεθεί σε χώρους όπως το Μουσείο Μπενάκη, το Ίδρυμα Γουλανδρή, το Μουσείο Πέρα στην Κωνσταντινούπολη, το Ίδρυμα Fiminco στο Παρίσι, κ.α. Επίσης, έχει δημιουργήσει τη μεγαλύτερη τοιχογραφία στην ιστορία της ελληνικής-βυζαντινής τέχνης (ύψους 46 μ., στο Κίεβο).
Πέρα από το καλλιτεχνικό του έργο, ενεργεί και ως ανεξάρτητος ερευνητής της βυζαντινής τέχνης και δημιουργός περιεχομένου στο Instagram, διατηρώντας δυο σελίδες (@byzantinepainting και @contemporarybyzantinepainting) στις οποίες παρουσιάζει τον πλούτο και την καλλιτεχνική αξία της ζωγραφικής του Βυζαντίου και της κληρονόμου της, αυτής που ονομάζει «Σύγχρονη Βυζαντινή Ζωγραφική».
Το Άρδην συζήτησε μαζί του για το έργο του, την ανταπόκριση που δέχεται και τις προοπτικές τής άλλοτε περιφρονημένης βυζαντινής τέχνης.

Από το Άρδην τ. 130-131

Βλέπουμε μία αύξηση του ενδιαφέροντος για το Βυζάντιο, που δεν περιορίζεται πια στον ακαδημαϊκό χώρο. Πώς βλέπετε εσείς την τάση αυτή;

Το καλλιτεχνικό μανιφέστο του Κόντογλου και μια πρόταση στον Δήμαρχο Αθηναίων

Λ

Γιώργος Μυλωνάς, 

Ιστορικός Τέχνης από το Άρδην τ. 129

Πριν από τρεις δεκαετίες, στην πρώτη σοβαρή ιχνηλάτηση του εγχώριου μοντερνισμού από την Εθνική Πινακοθήκη, η Άννα Καφέτση, νεαρή επιμελήτρια τότε του ιδρύματος, έφερε σε συζήτηση το θέμα στην έκθεση «Μεταμορφώσεις του μοντέρνου, η ελληνική εμπειρία». Το φιλόδοξο εγχείρημα συγκέντρωσε περισσότερους από 100 Έλληνες καλλιτέχνες και 365 έργα. Πουθενά δεν υπήρχε το όνομα του Φώτη Κόντογλου. Δεν ήταν βέβαια ξένος ο δημιουργός στην Καφέτση που γνώριζε τη λεγόμενη γενιά του ’30 από τη διδακτορική της διατριβή. Παρ’ όλα αυτά ούτε στον κατάλογο υπήρχε η παραμικρή νύξη για τη σχέση μοντερνισμού, έστω μοντερνισμού και παράδοσης, με το όνομα του Αϊβαλιώτη.

Για τα προδρομικά νεωτερικά στοιχεία στον Κόντογλου είχαν ήδη μιλήσει από τον Φεβρουάριο του 1979, οι Διονύσης Καψάλης και Γιώργος Χατζημιχάλης: «Αν ο Παρθένης υπήρξε το θεμέλιο του ελληνικού μοντερνισμού, νομίζουμε δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι ο Κόντογλου υπήρξε (μαζί με τον Παπαλουκά και άλλους) από τους πρωτεργάτες του… γιατί κατόρθωσε, με πρωτοφανή συνέπεια, να συλλάβει και να εκτελέσει ένα σύνολο λογοτεχνικών και ζωγραφικών έργων με καινούργια μέσα και με τη δική τους μυθολογία».

Τους τρεις μεγάλους δασκάλους είχαμε την ευκαιρία να δούμε σε αφιερώματα που πραγματοποίησαν, σχεδόν ταυτόχρονα, μουσεία της Αθήνας στο κλείσιμο του 2022: τον Κωνσταντίνο Παρθένη στην Εθνική Πινακοθήκη, τον Σπύρο Παπαλουκά στο Ίδρυμα Θεοχαράκη και τον κυρ-Φώτη στο Ίδρυμα Γουλανδρή στο Παγκράτι. Ειδικά στον τελευταίο, για πρώτη φορά, επιχειρήθηκε να δειχτεί το κοντογλικό έργο σε συνάφεια με το αισθητικό κίνημα που πυροδότησε, καθιστώντας επίκαιρο το Βυζάντιο στην καρδιά του μοντέρνου. Δίπλα σε έργα του Αϊβαλιώτη βρήκαν θέση όχι μόνο συνθέσεις μαθητών όπως του Τσαρούχη και του Εγγονόπουλου, αλλά και έργα σημερινών καλλιτεχνών. Είχε σημασία δηλαδή να φανεί πώς και σε ποια έκταση η πρόταση του Κόντογλου φθάνει στην εικαστική μας κοινότητα μισό αιώνα και πλέον από τον θάνατό του, η δική του προσφορά στις νεωτερικές αναζητήσεις του τόπου, που όσο κι αν φαίνεται παράδοξο συνεχίζει στις μέρες μας.

Με τον Φώτη Κόντογλου υπάρχει ένα σημείο επαφής με όλες γενιές. Δεν είναι μόνο ότι οργανώθηκε και αποσαφηνίστηκε το ασαφές δέος που ως Έλληνες έχουμε απέναντι στην ανατολική χριστιανική μας κληρονομιά, μαζί με την όποια σύγχυση ταυτότητας μάς ακολουθεί από καταβολής του ελληνικού κράτους. Ειδικά στους νεότερους στα χρόνια καλλιτέχνες, αυτό που ο σπουδαίος δημιουργός παρέδωσε, είναι μία επιπλέον κληρονομιά που έδωσε τη χαρά και την αντοχή –με μία λέξη την έμπνευση– να την έχουν στον νου και την καρδιά ως μία κλίση και, κυρίως, μία κλήση απενοχοποιημένη.

Οι απόψεις των βυζαντινολόγων για την τέχνη της Μακεδονικής Αναγέννησης

του Χρήστου Χατζηλία, παιδαγωγού

To παρών άρθρο επιχειρεί να σκιαγραφήσει σε λίγες σειρές τις απόψεις μεγάλων βυζαντινολόγων για την τέχνη μετά τη περίοδο της Εικονομαχίας την οποία ο καθένας αναλύει τις πολιτικές και πολιτισμικές καταβολές τις συγκεκριμένης όπως αυτός τις αντιλαμβάνεται, στόχος είναι η συγκέντρωση, η σύγκριση και η κριτική των απόψεων τους.

Η Μακεδονική δυναστεία (867-1057) υπήρξε μια από τις αποτελεσματικότερες της ιστορίας του Βυζαντίου, μέλη της κατάφεραν να αυξήσουν εδαφικά το κράτος περνώντας στην αντεπίθεση μετά από πολλές ήττες από Άραβες και Βούλγαρους, την περίοδο εκείνη η αυτοκρατορία εκτείνονταν από την Ιταλία μέχρι τον Καύκασο και την Συρία, όπως επίσης από την Κροατία μέχρι την Κριμαία και την Κύπρο. Επηρέασε πολλούς λαούς μέσω της διπλωματίας, της σύναψης επιγαμιών και φυσικά των ιεραποστολών με πρωτεργάτες τους Κύριλλο-Κωνσταντίνο και Μεθόδιο όπου αρχίζει ο εκχριστιανισμός των Σλάβων της Βαλκανικής και των Ρώσων του Κιέβου. Όσον αφορά το καλλιτεχνικό κομμάτι αρχίζει σταδιακά μια ανάκαμψη των απεικονίσεων ιερών προσώπων στους ναούς και ακολουθεί μια στροφή προς τα ελληνιστικά πρότυπα.

Οι βυζαντινολόγοι Vasiliev, Mango, Runciman, Obolensky, Diehl έδωσαν ο καθένας την δική του θεωρία για το πως αντιλαμβάνεται την τέχνη της Μακεδονικής Αναγέννησης.