Ο Κονδύλης και αυτό που δεν κατάλαβε σε σχέση με τη δύναμη

Του Στρατή Ψάλτου 

Με αφορμή την ανάμνηση του θανάτου του 

11 Ιουλίου 1998, πριν 27 χρόνια, πέθανε σε ηλικία 55 ετών ο Παναγιώτης Κονδύλης, αφήνοντας πίσω του ένα αξιοσημείωτο συγγραφικό έργο. Μέσα από αυτό είχε γίνει γνωστός, καθώς όχι απλώς απέφευγε τις δημόσιες εμφανίσεις, αλλά μέχρι τον θάνατό του δεν κυκλοφορούσε ούτε καν μία φωτογραφία του. 

 Το έργο αυτό, αρχικώς γραμμένο στα γερμανικά και μεταφρασμένο από τον ίδιο στα ελληνικά, τον καθιστούσε έναν αδιαμφισβήτητο μάστορα του ελληνικού γραπτού λόγου και ταυτόχρονα έναν σημαντικό, αλλά αμφιλεγόμενο, θεωρητικό. 

Όταν ακόμη ζούσε, αλλά κυρίως μετά θάνατον, γράφτηκαν πολλά και σημαντικά για το έργο του. Σε αυτό το μικρό σημείωμα, με αφορμή την ανάμνηση του θανάτου του, δεν έχω να προσθέσω κάτι σε αυτά. Θέλω μόνο να πω κάτι αναστοχαστικό για τη δική μου σχέση με το έργο του.

Ενώ στα χρόνια της εφηβείας μου είχα επηρεαστεί από τα έργα των Νεορθοδόξων, κυρίως του Γιανναρά, κάτι που με οδήγησε τελικώς να σπουδάσω και θεολογία, από το 1992 και ύστερα ήταν τέτοια η επίδρασή του Κονδύλη πάνω μου, ώστε τα περισσότερα από αυτά που έλεγαν οι παντός είδους ηθικολόγοι, θεολόγοι και ιδεολόγοι, θεωρούσα ότι δεν είναι τίποτα άλλο, παρά μάσκες πίσω από τις οποίες καλυπτόταν κάθε φορά μία συνειδητή ή ασυνείδητη βούληση ισχύος, όπως έλεγε ο Κονδύλης. 

Στα εξήντα χρόνια η ψυχή αλλάζει κατεύθυνση - Καρλ Γιουνγκ

Τι θα γινόταν αν τα εξήντα δεν σήμαιναν την αρχή της παρακμής, αλλά την αφύπνιση του πιο αυθεντικού σου εαυτού; 

Σε αυτό το βίντεο εξερευνούμε τις βαθιές σκέψεις του Καρλ Γιουνγκ για τη γήρανση, τον εσωτερικό μετασχηματισμό και τη στιγμή που η ψυχή αλλάζει πορεία. Ο Γιουνγκ πίστευε ότι η ζωή χωρίζεται σε δύο μεγάλα μέρη: το πρώτο αφορά την οικοδόμηση της ταυτότητας, των ρόλων και των κοινωνικών δομών, ενώ το δεύτερο – που ξεκινά συχνά γύρω στα εξήντα – αφορά την αναζήτηση νοήματος, αλήθειας και ψυχικής πληρότητας.

Δεν είναι ένα τέλος, αλλά μια ιερή επιστροφή προς τα μέσα. Είναι η στιγμή που πέφτουν οι μάσκες, το εγώ χαλαρώνει, και η ψυχή αρχίζει να ρωτά: «Ποιος είμαι χωρίς ρόλους, προσδοκίες και εξωτερικό θόρυβο;» Σε αυτή τη φάση, πολλοί αισθάνονται την ανάγκη για απλότητα, σιωπή και βαθύτερη σύνδεση με το Είναι τους.

Επίκουρος και ασυνείδητο: Από την αρχαία φιλοσοφία στη σύγχρονη νευροεπιστήμη και ψυχοθεραπεία.

Αφορμή για αυτή την εργασία υπήρξαν δύο λόγοι: 

1. To ενδιαφέρον μου για την Επικούρεια φιλοσοφία, που συμπληρώνει την Ιωνική φυσική, τα πορίσματα της σοφιστικής κοινωνιολογίας και αποτελεί κατά την άποψη μου, το σημαντικότερο και συστηματικότερο φιλοσοφικό σύστημα της αρχαιότητας επίκαιρο στον πυρήνα του μέχρι και τις μέρες μας. 

2. Tο ερώτημα για το αν επιδέχεται εξέλιξη η φιλοσοφία του Επίκουρου μετά από 2500 χρόνια.

Κανένας φιλόσοφος πριν τον Επίκουρο δεν χρησιμοποίησε τη φιλοσοφία ως φάρμακο ψυχής και σώματος, με τόσο συστηματικό και ιατρικό τρόπο. Με τη φιλοσοφία του στέκεται απέναντι σε ότι γεννά φόβο, πόνο, βάσανα και θεωρεί ως ύψιστο αγαθό την ψυχική γαλήνη. Για τον Επίκουρο, η επιστήμη όπως κάθε ανθρώπινη προσπάθεια, πρέπει να έχει ως σκοπό την γαλήνη της ψυχής και συνέπεια της την ευδαιμονία. Καμμιά γνώση δεν έχει αξία, εκτός από εκείνη που βοηθάει στην επιστήμη της ευτυχισμένης ζωής.

Mάταιος είναι ο φιλοσοφικός λόγος που δεν θεραπεύει κανένα ανθρώπινο πάθος, ακριβώς όπως και η ιατρική δεν ωφελεί, παρά μόνο σαν θεραπεύει τις αρρώστιες του σώματος, έτσι και η φιλοσοφία δεν προσφέρει τίποτε αν δεν απαλάσσει την ψυχή από τα πάθη της (Επικ. Απόσπ. 54, Πορφυρίου προς Μαρκέλλαν 31).

Ο Χαράλαμπος Θεοδωρίδης στο βιβλίο του Επίκουρος, η αληθινή όψη του αρχαίου κόσμου, έγραφε ότι κατά τον Επίκουρο, το ύψιστο αγαθό για τον άνθρωπο είναι η ψυχική γαλήνη.

Πριν απαντήσω στο κύριο ερώτημα της σημερινής εργασίας, θα ήθελα να κάνω μια παρένθεση και να σταθώ στη βασική βιολογική αρχή του Επίκουρου υπογραμμίζοντας τη σπουδαιότητα της. Η βασική βιολογική αρχή του Επίκουρου, πορισμού ηδονής- αποφυγής πόνου, αποτελεί θεμελιώδη αρχή της έμβιας ύλης. Ο Επίκουρος χρησιμοποιώντας ως επιχείρημα τα μωρά και τα ζώα, τα οποία αποτελούν καθρέφτη της φύσης, είδε ότι πηγαίνουν προς την ηδονή και απομακρύνονται από τον πόνο. Φυσικά με την ηδονή δεν εννοούσε τις ηδονές των ασώτων αλλά το να μην πονάει κανείς στο σώμα και στην ψυχή. ¨Ετσι συμπεραίνει ότι η ηδονή (η ευχαρίστηση), είναι προσαρμοσμένη στη φύση μας, ενώ το άλγος (ο πόνος) ξένος, αλλότριον. Η ανάγκη πορισμού ηδονής-αποφυγής πόνου είναι το κύριο κίνητρο και ο ουσιαστικός σκοπός των πράξεων μας (δεν είναι απλά επακόλουθο).

Φιλόδημος: Αφήνοντας πίσω τους αγαπημένους μας

Το Περί θανάτου του επικούρειου φιλοσόφου Φιλόδημου που ανακαλύφθηκε πριν από δύο αιώνες στη «βίλα των Παπύρων» του Herculaneum στην Πομπηία έρχεται να ρίξει φως στη δημοφιλέστατη, κατά τους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους, Επικούρεια φιλοσοφία.

Αν και ακόμη δεν έχουν διαβαστεί όλοι οι πάπυροι (που περιλαμβάνουν και τις υπόλοιπες φιλοσοφικές σχολές της εποχής του 1ου μ.Χ. αιώνα), ο πάπυρος 1050 (P.Herc. 1050) του «Περί θανάτου» αναμφισβήτητα αποτελεί την κορωνίδα των έως τώρα ευρημάτων. Όπως υποδηλώνει ο τίτλος (Περί θανάτου) ο συγγραφέας θα μιλήσει για το προσφιλές φιλοσοφικό ζήτημα του θανάτου, ενός από τα κεντρικά θέματα της επικούρειας φιλοσοφίας.

Η βασική επικούρεια αρχή ότι «ο θάνατος δεν είναι τίποτε για εμάς» είναι γνωστή, και η πραγματεία του Φιλόπονου θα την εκλάβει ως αφετηρία για να την ενισχύσει. Την ίδια εποχή, εξάλλου, κυκλοφορεί και το αριστούργημα De rerum natura του Λουκρήτιου, στο τρίτο κεφάλαιο του οποίου ο συγγραφέας με ποιητική μαεστρία πραγματεύεται τον ανυπόστατο, κατά τον Επίκουρο, φόβο του θανάτου. Ο Φιλόδημος όμως θα ακολουθήσει διαφορετικό δρόμο. Δεν θα επαναλάβει όσα γνωρίζουμε ήδη για την επικούρεια φιλοσοφία του θανάτου, αλλά θα μας προσφέρει νέες πληροφορίες. Θα αναφερθεί παρεμπιπτόντως στην έλλειψη των αισθήσεων που ακολουθεί τον θάνατο και θα ασχοληθεί κυρίως με την ψυχολογία του πόνου. Του πόνου της ψυχής που στέκεται εμπόδιο στην αταραξία και, επομένως, στην ηδονή ως σκοπό της ζωής:

«Όταν λοιπόν λέμε ότι η ηδονή είναι ο σκοπός, δεν εννοούμε τις ηδονές των ασώτων και αυτές που βρίσκονται στις απολαύσεις, όπως νομίζουν κάποιοι που αγνοούν και δεν συμφωνούν ή εκλαμβάνουν κακώς όσα λέμε, αλλά το να μην πονάει το σώμα και να είναι η ψυχή ατάραχη.» Επίκουρος, Επιστολή προς Μενοικέα, 131-132

Ο φιλοσοφικός λόγος του Φιλόδημου σκοπό έχει (κατά την επικούρεια επιταγή) να θεραπεύσει την ψυχή και απευθύνεται σε όλους -γνώστες και μη της φιλοσοφίας. Ο ερχομός του δικού μας θανάτου είναι κάτι το φυσιολογικό, που δεν πρέπει να φοβόμαστε. Πώς μπορούμε όμως να ξεπεράσουμε την ανασφάλειά μας, τα αρνητικά συναισθήματα που βιώνουμε, για το μέλλον των αγαπημένων μας; Πρόκειται για ένα τελείως διαφορετικό συναίσθημα που δεν έχει να κάνει με τον δικό μας θάνατο, αλλά με τη φροντίδα των άλλων. Εκείνη που δεν θα είμαστε σε θέση να προσφέρουμε όταν δεν θα είμαστε εν ζωή.

Υπάρχει Ψυχή;

από Δημήτρης Γ. Ιωάννου

Το ζήτημα της ψυχής είναι ένα από τα μεγαλύτερα ταμπού της νεότερης φιλοσοφίας. Ειδικότερα στην αναλυτική φιλοσοφία, αλλά και ευρύτερα, γίνεται κατ’ ανάγκην λόγος για «mind» («νου») ή για «συνείδηση», αλλά χωρίς να την εξισώνουν με ό,τι παλαιότερα ονομαζόταν «soul» (ψυχή). Και ο λόγος είναι φυσικά οι θρησκευτικές συμπαραδηλώσεις αυτής της λέξης.

Η συνέχεια ΕΔΩ

Στα άδυτα της σχέσης εγκεφάλου και ψυχής – Η 3η θεωρία

από Μάκης Ανδρονόπουλος

Στα άδυτα της σχέσης εγκεφάλου και ψυχής – Η 3η θεωρία

Μια «κεντρώα» θεωρία, ανάμεσα στον δυϊσμό και τον δημοκρίτειο ή επιστημονικό υλισμό, για τη σχέση της ύλης και του ψυχισμού καταθέτει με το βιβλίο του «Ύλη και Γνώση – Η σχέση του ψυχισμού και του εγκεφάλου από την προκλασική αρχαιότητα έως τον αιώνα της τεχνητής νοημοσύνης» (εκδ.GUTENBERG, 2023) ο ομότιμος καθηγητής Κλινικών Νευροεπιστημών του πανεπιστημίου του Tennessee Ανδρέας Κ. Παπανικολάου[1]. Την ονομάζει «πραγματιστική προσέγγιση», στηρίζεται στα πορίσματα της σύγχρονης φυσικής και στον αυστηρό επιστημονικό πειραματισμό και επιχειρεί να απαντήσει στο αίτημα της αντιστοιχίας μεταξύ νευρωνικών σημάτων και εμπειριών.

Ο στιβαρός ερευνητής που είχα την τύχη να απολαύσω στο προηγούμενο βιβλίο του «Μυστική Γνώση - Μια επιστημονική προσέγγιση του θρησκευτικού, φιλοσοφικού και φαρμακογενούς μυστικισμού» (εκδ. GUTENBERG, 2021), Ανδρέας Παπανικολάου έχει τη γνώση και το θάρρος να αναπτύξει διεξοδικά και αντικειμενικά όλες τις προηγηθείσες θεωρήσεις ή δόγματα για να τις αξιολογήσει, τις αποτιμήσει και εν τέλει να αποκαλύψει τις εύλογες αδυναμίες τους.

Το «Ύλη και Γνώση» δεν είναι ένα εύκολο βιβλίο. Προϋποθέτει συγκέντρωση και σταδιακή εξοικείωση με φιλοσοφικούς όρους και των επιστημών του εγκεφάλου, όμως είναι συναρπαστικό καθώς αναφέρεται σε μια τεράστια βιβλιογραφία και κυρίως παρουσιάζει με εύληπτο τρόπο μια σειρά πειραμάτων για το πώς ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται και συγκροτεί μέσα από την εμπειρία γνώση.

Ξεκινάει με τα δύο βασικά δόγματα μεταφυσικών πεποιθήσεων, τα εύλογα αφηγήματα. Τον δυϊσμό, όπου η ύλη και το πνεύμα (ψυχή) αποτελούν αναγκαία συνθήκη παραγωγής εμπειριών και συνειδητών πράξεων. Το δόγμα αυτό είναι κυρίαρχο στις πολιτισμένες κοινωνίες, αλλά οδηγεί σε γνωσιολογικά αδιέξοδα, βασικότερο των οποίων είναι ο τρόπος συμπράξεως του άυλου παράγοντα με τα εγκεφαλικά δίκτυα. Αναφέρεται διεξοδικά στους δύο βασικούς δυϊσμούς, του Πλάτωνα και του Καρτέσιου, αλλά και σε τέσσερις που ακολούθησαν.

Κατ΄ανάλογο τρόπο προσεγγίζει τον επιστημονικό υλισμό (μονισμός), που θεωρεί ότι ένας και μόνος ουσιαστικός παράγοντας υπάρχει, η ύλη. Αναφέρεται στον υλιστικό μονισμό του Δημόκριτου, στον αριστοτελικό μονισμό (η πραγματικότητα παρουσιάζεται ως πνεύμα και ως ύλη) και στον αντίθετό τους υλιστικό μονισμό του Μπέρκελεϊ. Ο επιστημονικός υλισμός άλλωστε είναι το κυρίαρχο δόγμα στους νευροεπιστήμονες. Τα «διάφορα λειτουργικά δίκτυα (του εγκεφάλου) θεωρούνται όχι μόνο αναγκαία, αλλά και ικανά για την γένεση κάθε εκφάνσεως ψυχισμού, δηλαδή για την γένεση των παντοειδών εμπειριών και συνειδητών πράξεων»… «οι εμπειρίες θεωρούνται αιτιακώς αδρανή υποπροϊόντα των νευρωνικών σημάτων του εγκεφάλου. Η άποψη αυτή ονομάζεται και θεωρία της ταυτότητας, διότι δηλώνει ότι τα δίκτυα του εγκεφάλου είναι ταυτόχρονα και εμπειρίες. Όμως, όπως αποδεικνύει με τη χρήση πολλών πειραμάτων και λογικών αναλύσεων, κι αυτή οδηγεί σε γνωσιολογικά αδιέξοδα.

Η ορθόδοξη “ψυχή” και το σημείο συνάντησης της με την ψυχή της ψυχολογίας

από Κωνσταντίνος Μαυροματάκης

Η ψυχή για την ψυχολογία, η οποία με φιλοσοφικό τρόπο την ορίζει, είναι μία διαδικασία η οποία φέρνει αποτελέσματα. Μπορούμε να δούμε αυτά τα αποτελέσματα αλλά με απόλυτη ακρίβεια δεν μπορούμε να ορίσουμε την ψυχή.

Για να κάνω πιο απλό τον ψυχολογικό ορισμό και για να τονίσω την ενέργεια που φέρει η ψυχή ως έννοια χρησιμοποιώ την εξής παρομοίωση: Η ψυχή για τον άνθρωπο είναι ότι το γράψιμο για το μολύβι.

Επειδή η ψυχολογία θέλει να έχει μετρήσιμα δεδομένα, και αυτό που μπορεί να μετρήσει από έναν άνθρωπο είναι οι συμπεριφορές του, προσεγγίζει την ψυχή μέσα από ένα ρεπερτόριο συμπεριφορών.

Συζήτηση γίνεται για το αν θα πρέπει οι σκέψεις να συμπεριλαμβάνονται στις συμπεριφορές ή όχι και το αν τα συναισθήματα πού επάγουν τις σκέψεις πρέπει και αυτά να λαμβάνονται υπόψη. Σε αυτές τις πτυχές της ανθρώπινης φύσης δεν μπορούν να υπάρχουν αντικειμενικές μετρήσεις, οπότε η προσέγγιση της ψυχολογίας προς αυτή την κατεύθυνση είναι μέσα στον υποκειμενικό κόσμο του ανθρώπου που τα περιγράφει. Έτσι, η ψυχολογία και η εφαρμοσμένη της πρακτική, δηλαδή η ψυχοθεραπεία χρησιμοποιεί “εργαλεία” τα οποία τα έχει δανειστεί από την φιλοσοφία όπως η φαινομενολογική εποχή. Την ψυχοθεραπεία δεν την ενδιαφέρει να ορίσει επακριβώς την ψυχή, την ενδιαφέρει ότι μπορεί και δουλεύει μαζί της και το ότι τα αποτελέσματα είναι απτά και μετρήσιμα.

Η ορθοδοξία όταν μιλάει για ψυχή αναφέρεται σε κάτι το οποίο είναι πολύ μεγαλύτερο από την ψυχή της ψυχολογίας.
Ο άνθρωπος αποτελείται από ψυχή και χώμα, η ψυχή της ψυχολογίας ασχολείται με την ψυχή του “χωμάτινου σώματος”.

Η ορθοδοξία ασχολείται και με τα δύο.

 Πώς ερχόμαστε τώρα σε επαφή με την ψυχή όπως την ορίζει η ορθοδοξία;