Παιδαγωγική και Ταξική Εξουσία: Ανακτώντας τον Φρέιρε σε μια Εποχή Αντίδρασης

Πάουλο Φρέιρε, 1977 (μέσω Wikimedia).

Από τον Joe Coleman (Δημοσιεύτηκε στις 12 Ιουνίου 2025 )

Στις πρώτες δεκαετίες του εικοστού πρώτου αιώνα, η εκπαίδευση έχει γίνει η πρώτη γραμμή στην ιδεολογική διαμάχη για το μέλλον του παγκόσμιου καπιταλισμού. Η συντονισμένη επίθεση στους εκπαιδευτικούς, τα προγράμματα σπουδών και τα ιδρύματα δημόσιας μάθησης δεν είναι ένας μεμονωμένος πολιτισμικός πόλεμος, αλλά ένα δομικό χαρακτηριστικό της νεοφιλελεύθερης διακυβέρνησης. Σε αυτό το πλαίσιο, η παιδαγωγική φιλοσοφία του Πάουλο Φρέιρε απαιτεί ανανεωμένη προσοχή - όχι ως μια αφηρημένη θεωρία της «εμπλοκής μάθησης», αλλά ως μια επαναστατική πρακτική που εντάσσεται σε μια ευρύτερη μαρξιστική παράδοση της ταξικής πάλης.¹

Το βιβλίο του Φρέιρε «Η Παιδαγωγική των Καταπιεσμένων» , που εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1970, δεν προέκυψε από αίθουσες σεμιναρίων ελίτ, αλλά από εκστρατείες γραμματισμού μεταξύ των απόρων της Βραζιλίας. Η κεντρική του αντίληψη -ότι οι καταπιεσμένοι πρέπει να γίνουν συνειδητοί φορείς της δικής τους απελευθέρωσης μέσω συλλογικής κριτικής έρευνας- αποτελούσε άμεση πρόκληση τόσο για τη στρατιωτική δικτατορία όσο και για την καπιταλιστική ιδεολογία. Ο Φρέιρε δεν ήταν απλώς ένας προοδευτικός εκπαιδευτικός. Ήταν ένας θεωρητικός του κοινωνικού μετασχηματισμού που είχε τις ρίζες του στις υλικές συνθήκες του παγκόσμιου Νότου.² Η παιδαγωγική του δεν στόχευε στη μεταρρύθμιση των υπαρχόντων συστημάτων, αλλά στην υπέρβασή τους.

Σήμερα, καθώς τα δεξιά κινήματα κερδίζουν έδαφος σε όλη τη Λατινική Αμερική, τις Ηνωμένες Πολιτείες, την Ευρώπη και τη Νότια Ασία, το έργο του Φρέιρε έχει δεχθεί ξανά επίθεση. Από τα σχολικά συμβούλια της Φλόριντα μέχρι το Υπουργείο Παιδείας του Μπολσονάρο, ο Φρέιρε έχει κατονομαστεί ρητά ως απειλή για την εθνική τάξη και την ηθική εξουσία.³ Αυτό δεν είναι τυχαίο. Αυτό που κατανοούν αυτά τα καθεστώτα - καλύτερα από πολλούς φιλελεύθερους υπερασπιστές της εκπαίδευσης - είναι ότι η παιδαγωγική είναι ένας χώρος σχηματισμού τάξεων. Είτε αναπαράγει την ηγεμονία των άρχουσων ελίτ είτε ανοίγει την πιθανότητα της ανατροπής της.⁴

Τα Υλικά Θεμέλια της Κριτικής Παιδαγωγικής

Γλώσσα, γραμματισμός και εκπαίδευση

 Εκτύπωση

των Donaldo Macedo* & Paulo Freire**

Ο Donaldo Macedo και o Paulo Freire συζητούν τη σχέση ανάμεσα στην κουλτούρα και την εκπαίδευση αναλύοντας τον ρόλο του κριτικού αλφαβητισμού στην κατανόηση της γλώσ­σας ως ταξικού στοιχείου. Αναφέρονται στο θέμα της βασικής εκπαίδευσης, της περιθωρι­οποιημένης κουλτούρας και της κυρίαρχης ιδεολογίας. Οι δύο συνομιλητές θίγουν επιπλέ­ον τη σημασία που έχει, για τις περιθωριοποιημένες ή υποταγμένες πολιτισμικά ομάδες, η αντίληψη του εαυτού μέσω της γλώσσας και την απελευθερωτική διάσταση που μπορεί να προσλάβει η χρήση της.

D. Macedo: Θα ήθελα να σας ρωτήσω για τη σχέση ανάμεσα στην εκπαίδευση -συ- μπεριλαμβανομένης και της βασικής- και της κουλτούρας. Στο ζήτημα αυτό, ωστό­σο, πρέπει να λάβουμε υπόψη διάφορους ορισμούς της κουλτούρας· δεν εννοώ εδώ την κουλτούρα με κάπα κεφαλαίο, εκείνη δηλαδή που είναι αντιπροσωπευτική των κυρίαρχων στοιχείων της ελιτιστικής τάξης. Η κουλτούρα δεν είναι ένα αυτόνομο σύστημα· χαρακτηρίζεται από κοινωνική διαστρωμάτωση και εντάσεις. Για να εί­μαι ακριβής, έχω υπόψη μου τον ορισμό του Richard Johnson για την κουλτούρα, ο οποίος περιλαμβάνει τις ακόλουθες τρεις προϋποθέσεις: πρώτον, οι πολιτισμικές διαδικασίες συνδέονται στενά με τις κοινωνικές σχέσεις, ειδικά με ταξικές σχέσεις και σχηματισμούς, με σεξουαλικές διαιρέσεις, με τη φυλετική δομή των κοινωνικών σχέσεων και με την ηλικιακή καταπίεση ως μορφή εξάρτησης· δεύτερον, η κουλτού­ρα περιλαμβάνει εξουσία και βοηθά την παραγωγή ασυμμετριών ως προς τις ικα­νότητες ατόμων και κοινωνικών ομάδων να καθορίζουν και να αντιλαμβάνονται τις ανάγκες τους· και τρίτον, η κουλτούρα δεν είναι ούτε αυτόνομη ούτε ένα έξωθεν καθορισμένο πεδίο, αλλά ένας χώρος κοινωνικών διαφορών και αγώνων.

Δεδομένης της έκτασης των παραγόντων που αλληλεπιδρούν στην πολιτισμική παραγωγή και αναπαραγωγή, πώς μπορεί μια χειραφετημένη βασική εκπαίδευση να υπερβεί τα κοινωνικά και ταξικά εμπόδια για να αλληλεπιδράσει με όλους αυ­τούς τους άλλους παράγοντες που σχετίζονται με την κουλτούρα;

Ρ. Freire: Η βασική εκπαίδευση και, γενικά, η εκπαίδευση είναι πολιτισμικές εκ­φράσεις. Δεν μπορείς να παράγεις βασική εκπαίδευση εκτός του κόσμου της κουλ­τούρας επειδή η ίδια η εκπαίδευση είναι μια διάσταση της κουλτούρας. Η εκπαί­δευση είναι μια πράξη γνώσης -η γνώση εδώ δεν περιορίζεται σε ένα μόνο συγκε­κριμένο αντικείμενο- εκ μέρους του ιδίου του υποκειμένου που γνωρίζει. Υπ’ αυτό το πρίσμα, η εκπαίδευση όχι μόνο αντιλαμβάνεται τον εαυτό της ως μέρος της ευ­ρύτερης κουλτούρας, αλλά τον θέτει και υπό το καθεστώς της διαρκούς αμφισβήτη­σης. Έτσι, κάθε φορά που η εκπαίδευση αμφισβητεί τον εαυτό της, εις απάντηση κα­τανοεί ακόμη βαθύτερα τους μηχανισμούς και τις διαδικασίες εντός της ως μέρος εκείνων των διαδικασιών που λαμβάνουν χώρα στο επίπεδο της ευρύτερης κουλ­τούρας. Προφανώς, όσο πιο πολύ διερωτάται και αμφισβητείται ως προς τον σκοπό που έχει στην κουλτούρα και στην κοινωνία, τόσο πιο πολύ η εκπαίδευση ανακα­λύπτει ότι η κουλτούρα είναι μια ολότητα που τέμνεται από τις κοινωνικές τάξεις. Στην κοινωνία της Βραζιλίας, για παράδειγμα, δεν μπορεί κάποιος να αρνηθεί ότι υπάρχουν πρότυπα συμπεριφοράς που είναι χαρακτηριστικά διάφορων κοινωνικοταξικών συμπεριφορών. Παραδείγματος χάριν, το γούστο, το οποίο είναι επίσης πολιτισμικό, καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από τα κοινωνικοταξικά όρια.

D. Macedo: Δεν σκόπευα να εστιάσω μόνο στις κοινωνικές τάξεις στην πολιτισμι­κή παραγωγή και αναπαραγωγή. Νομίζω πρέπει να εξετάσουμε άλλες πολιτισμι­κές επιρροές στην εκπαίδευση.

Ρ. Freire: Όταν μια παιδαγωγική προσπαθεί να επηρεάσει άλλους παράγοντες που δεν θα μπορούσαν να ερμηνευτούν από μια αυστηρά ταξική θεωρία, εξακολουθού­με να πρέπει να περάσουμε από την ταξική ανάλυση. Δεδομένης αυτής της αντί­ληψης, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι οι κοινωνικές τάξεις υπάρχουν και ότι η πα­ρουσία τους είναι αντιφατική. Δηλαδή, η ύπαρξή τους επιφέρει σύγκρουση συμφε­ρόντων. Προκαλεί και διαμορφώνει πολιτισμικούς τρόπους ύπαρξης και, συνεπώς, παράγει αντιφατικές εκφράσεις του πολιτισμού.

Η Κριτική Παιδαγωγική, ο Paulo Freire και η τόλμη να σκέφτεσαι με πολιτικούς όρους.

"Ο Freire πίστευε ότι η εκπαίδευση, με τη γενικότερη σημασία του όρου, είναι πολιτικά καθοριζόμενη, με την έννοια ότι παρέχει στους μαθητές τις προϋποθέσεις του κριτικού αναστοχασμού, της αυτο-διαχειριζόμενης ζωής και της κριτικής αυτενέργειας. Για τον Freire η παιδαγωγική είναι καθοριστική σε μια διαμορφωτική κουλτούρα (formative culture), η οποία καθιστά δυνατή τόσο την κριτική συνείδηση, όσο και την κοινωνική δράση. H παιδαγωγική, με αυτή την έννοια, συνδέει τη μάθηση με την κοινωνική αλλαγή. Είναι ένα σχέδιο δράσης και μια πρόκληση που καλεί τους μαθητές να συσχετιστούν κριτικά με τον κόσμο, προκειμένου να επενεργήσουν σε αυτόν."

του Henry Giroux*

μετάφραση, επιμέλεια: Γιώργος Καλημερίδης, Σοφία Χατζοπούλου

Σε μια εποχή, όπου η ιστορική μνήμη διαγράφεται και ο πολιτικός χαρακτήρας της εκπαίδευσης απορρίπτεται στο όνομα της αποδοχής ενός λόγου μέτρησης και ποσοτικοποίησης, είναι πολύ σημαντικό να θυμηθούμε το έργο και την κληρονομιά του Paulo Freire. Ο Paulo Freire ήταν ένας από τους πιο σημαντικούς παιδαγωγούς του 20ου αιώνα. Είναι ένας από τους βασικούς θεμελιωτές της «κριτικής παιδαγωγικής» – εκείνου του εκπαιδευτικού κινήματος που καθοδηγείται τόσο από το πάθος, όσο και από την αρχή της διαμόρφωσης μαθητών που θα έχουν ελευθερία συνείδησης, θα αναγνωρίζουν τις αυταρχικές τάσεις, με ενισχυμένη τη φαντασία τους, θα συνδέουν τη γνώση με την αλήθεια και την εξουσία και θα μαθαίνουν να διαβάζουν τόσο τη λέξη, όσο και τον κόσμο ως μέρος ενός ευρύτερου αγώνα για υποκείμενα με ικανότητα αυτενέργειας για κοινωνική δικαιοσύνη και ελευθερία.

Ο Paulo έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στην ανάπτυξη ενός πολύ επιτυχημένου προγράμματος γραμματισμού στη Βραζιλία, πριν φυλακιστεί από τη στρατιωτική χούντα, η οποία κατέλαβε την εξουσία το 1964, και μετέπειτα εξοριστεί από την ίδια τη χώρα του. Όταν η Βραζιλία παρείχε ξανά τη δυνατότητα της δημοκρατίας (ή έστω της αμνηστίας) το 1980, ο Freireεπέστρεψε και από εκεί και μετά έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των εκπαιδευτικών πολιτικών στη συγκεκριμένη χώρα, μέχρι τον θάνατο του, το 1997. Το πρωτοποριακό του έργο «Η Αγωγή των Καταπιεσμένων», το οποίο πούλησε πάνω από 1 εκατομμύρια αντίτυπα, επάξια τιμάται φέτος – 40 χρόνια μετά από την πρώτη αγγλική του μετάφραση – με δεδομένη την επιρροή που άσκησε σε πολλές γενιές εκπαιδευτικών τόσο στην Αμερική, όσο και στο εξωτερικό.

Από τη δεκαετία του 80 και μετά, ελάχιστοι διανοούμενοι από το εκπαιδευτικό σκηνικό της Βόρειας Αμερικής– μπορούν να συγκριθούν με τη θεωρητική συστηματικότητα, την πολιτική τόλμη και την αίσθηση ηθικής υπευθυνότητας του Freire. Παρ’ όλα αυτά, το παράδειγμά του είναι σήμερα -περισσότερο από ποτέ άλλοτε- σημαντικό: με τους θεσμούς της δημόσιας και της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης υπό την πολιορκία των νεοσυντηρητικών και νεοφιλελεύθερων δυνάμεων είναι αναγκαίο για τους εκπαιδευτικούς να αναγνωρίσουν και να εκτιμήσουν την οπτική του Freire για τη χειραφετητική και δημοκρατική δυναμική της εκπαίδευσης.

Για µια κριτική παιδαγωγική της ανυπακοής

 Εκτύπωση

της Παναγιώτας Γούναρη*, University of Massachusetts Boston

«Οι εξωτερικές αλυσίδες τοποθετήθηκαν απλά µέσα στον άνθρωπο. Οι επιθυµίες και οι σκέψεις µε τις οποίες τον γεµίζει ο µηχανισµός της κοινωνίας τον αλυσοδένουν πολύ περισσότερο από όσο οι εξωτερικές αλυσίδες. Αυτό συµβαίνει γιατί ο άνθρωπος µπορεί να συνειδητοποιεί τις εξωτερικές του αλυσίδες αλλά όχι και τις εσωτερικές, έχοντας έτσι την ψευδαίσθηση ότι είναι ελεύθερος. Μπορεί να προσπαθήσει να αποτινάξει τις εξωτερικές αλυσίδες, αλλά πώς µπορεί να απαλλαγεί από τις εσωτερικές όταν δεν γνωρίζει καν ότι υπάρχουν;» (Fromm, 1992, σ. 7)

Στο πλαίσιο της οικονοµικής κρίσης του καπιταλισµού που έχει προκαλέσει µια δίχως όρια ανθρωπιστική, κοινωνική και πολιτισµική κρίση διεθνώς µε χαρακτηριστικό παράδειγµα την Ελλάδα, είναι επιτακτική ανάγκη να ξανασκεφτούµε την κριτική παιδαγωγική σε επίπεδο θεωρητικό, σε επίπεδο κατευθύνσεων και στόχων, αλλά και σε σχέση µε τον τρόπο που επαναπροσδιορίζει το ρόλο των εκπαιδευτικών και επιχειρεί να επηρεάσει τις ζωές των µαθητών. Η συνεχιζόµενη οικονοµική κρίση έχει πλήξει µε ιδιαίτερα σκληρό τρόπο όχι µόνο την εκπαίδευση ως θεσµό, αλλά κυρίως τους ανθρώπους οι οποίοι εµπλέκονται στην εκπαιδευτική διαδικασία: από τον συρρικνούµενο προϋπολογισµό για την παιδεία, τις περικοπές στους µισθούς των εκπαιδευτικών, τις συγχωνεύσεις σχολείων, τις απολύσεις και τη διαθεσιµότητα µέχρι τις υλικές υποδοµές (σχολικά κτίρια, συντήρηση, καθαριότητα, φύλαξη, αναλώσιµα, πετρέλαιο θέρµανσης), αλλά και την καθηµερινότητα και επιβίωση των οικογενειών των µαθητών και των εκπαιδευτικών (ανεργία, φτώχεια, υποσιτισµός). Είναι φανερό ότι η µνηµονιακή κυβέρνηση θέτει ως προτεραιότητα µια διαφορετικού τύπου εκπαίδευση. Η νέα κατεύθυνση της εκπαιδευτικής πολιτικής ευθυγραµµίζεται πλήρως µε τις επιταγές της Ευρωπαϊκής Ένωσης και αποσκοπεί στη µηχανοποίηση, αυτοµατοποίηση και ποσοτικοποίηση της εκπαιδευτικής διαδικασίας, επιβάλλοντας ένα νέο καθεστώς καταπίεσης. Η τάση ποσοτικοποίησης και η εµµονή στην αποτελεσµατικότητα και τα µετρήσιµα µεγέθη κάθε άλλο παρά έχουν ως στόχο να βελτιωθεί η δηµόσια εκπαίδευση. Το σχολείο, λειτουργώντας όλο και περισσότερο σαν φυλακή ή σαν εργοστάσιο µετατρέπεται σταδιακά σε µια µορφή νεκρού χρόνου (Giroux, 2007) όπου δολοφονείται η φαντασία, η δηµιουργικότητα και η ελεύθερη σκέψη µαθητών και εκπαιδευτικών.

Σ’ αυτό λοιπόν το πλαίσιο, στο οποίο έχει καταλυθεί κάθε έννοια νοµιµότητας και συνταγµατικότητας, µε επιστροφή σ’ ένα εργασιακό µεσαίωνα για τους εκπαιδευτικούς και σ’ ένα σχολικό µεσαίωνα για τους µαθητές, τι µπορεί να προσφέρει η κριτική παιδαγωγική;

«Απελευθερωτική και Κριτική Παιδαγωγική στην Ελλάδα» – Μια παρουσίαση του βιβλίου των Γ. Γρόλλιου – Π. Γούναρη

“Απελευθερωτική και Κριτική Παιδαγωγική στην Ελλάδα, Ιστορικές Διαδρομές και Προοπτική”

του Γιώργου Καλημερίδη

Από την παρουσίαση του βιβλίου στο Polis Art Cafe στις 21 Δεκεμβρίου 2016

Ξεκινώντας την παρουσίαση του νέου βιβλίου των Γ. Γρόλλιου και της Π. Γούναρη θα ήθελα εξαρχής να ευχαριστήσω τον Γιώργο για την τιμή που μου κάνει να παρουσιάσω το βιβλίο τους. Πιστεύω να ανταποκριθώ, διότι τα θέματα που διαπραγματεύεται το βιβλίο κάθε άλλο παρά εύκολα και απλά είναι.

Εισαγωγικά αξίζει να τονιστεί ότι το συγκεκριμένο βιβλίο στην πραγματικότητα ολοκληρώνει ή έστω συμπυκνώνει ένα μακροχρόνιο ερευνητικό πρόγραμμα γύρω από το ρεύμα της απελευθερωτικής- κριτικής παιδαγωγικής των συγγραφέων και των συνεργατών τους. Ένα εγχείρημα μακροχρόνιο και συλλογικό, διάσταση που συνδέεται γενικά με τις βασικές αρχές της κριτικής παιδαγωγικής.

Πρόκειται για μια περίπτωση όχι και τόσο συχνή για τα ελληνικά ακαδημαϊκά πρότυπα και ιδιαίτερα στο πεδίο των εκπαιδευτικών και παιδαγωγικών μελετών.  Χωρίς να είμαι ειδικός στα ζητήματα της ακαδημαϊκής έρευνας, η ελληνική ακαδημαϊκή κουλτούρα είναι μάλλον ναρκισσιστική, καθώς θεωρεί πολύ εύκολα ότι μια μονογραφία εξαντλεί όλα τα θεωρητικά ζητήματα ενός συγκεκριμένου πεδίου έρευνας, εύκολα προσαρμόζεται στις ανάγκες της ακαδημαϊκής αγοράς, ιδιαίτερα στη σημερινή πραγματικότητα του πανεπιστημίου της αγοράς, όπου η αξία των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων κρίνεται με βάση τη δυνατότητα μεγιστοποίησης των κερδών του κάθε πανεπιστημιακού τμήματος στο πεδίο  της αγοράς πιστοποιήσεων, μετρήσιμων δεξιοτήτων, πιστωτικών μονάδων και μεταπτυχιακών τίτλων, μια επιστημονική έρευνα, τελικά, η οποία  γρήγορα αναπροσανατολίζεται σε νέες εμπορικές θεματικές σε άμεση σύνδεση με τις πρακτικές ανέλιξης και ανταγωνιστικής επιβίωσης στο πανεπιστήμιο των ίδιων των φορέων της. 

Εδώ, με αυτό το βιβλίο έχουμε επομένως μια  διαφορετική περίπτωση στα ελληνικά ακαδημαϊκά πρότυπα και ήθη,  όπου μια μακροχρόνια ερευνητική δραστηριότητα πηγαίνει κόντρα στο καταθλιπτικό ρεύμα που έχει διαμορφωθεί τις δύο τελευταίες δεκαετίες στο πανεπιστήμιο και ειδικά στο πεδίο των παιδαγωγικών επιστημών, υπό την ηγεμονία της νεοφιλελεύθερης καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης.

Ο Paulo Freire μιλάει για «τα προσόντα ενός προοδευτικού δασκάλου» 2

[Αποσπάσματα από το βιβλίο του Paulo Freire «Δέκα Επιστολές προς εκείνους που τολμούν να διδάσκουν» εκδ. Επίκεντρο, Αθήνα, 2006]

Θα ήθελα να ξεκαθαρίσω ότι τα προσόντα για τα οποία θα μιλήσω, τα οποία θεωρώ απαραίτητα για τον προοδευτικό δάσκαλο, είναι προσόντα που αποκτώνται σταδιακά, μέσα από την καθημερινή πρακτική. Επιπλέον, αναπτύσσονται μέσα από την πρακτική, παράλληλα με την πολιτική απόφαση ότι ο ρόλος του εκπαιδευτικού είναι εξαιρετικής σημασίας. Έτσι, τα προσόντα για τα οποία θα μιλήσω δεν μπορούμε να τα έχουμε εκ γενετής ούτε μπορούν να μας δοθούν με διάταγμα ή ως δώρο. Επίσης, η σειρά με την οποία τα παρουσιάζω εδώ δεν αφορά την αξία τους. Είναι όλα εξίσου αναγκαία για μια προοδευτική εκπαιδευτική πράξη.

Θα αρχίσω με την ταπεινοφροσύνη, χωρία να υπονοείται με κανένα τρόπο η έλλειψη αυτοσεβασμού, η μοιρολατρία ή η δειλία. Αντίθετα, η ταπεινοφροσύνη προϋποθέτει θάρρος, αυτοπεποίθηση, αυτοσεβασμό και σεβασμό για τους άλλους.

Η ταπεινοφροσύνη μας βοηθά να καταλάβουμε μια προφανή αλήθεια: κανείς δεν τα ξέρει όλα. Κανείς δεν τα αγνοεί όλα. Όλοι ξέρουμε κάτι. Όλοι αγνοούμε κάτι. Κάποιος χωρίς ταπεινοφροσύνη δεν μπορεί καν να ακούσει με σεβασμό εκείνους που θεωρεί πολύ κατώτερους του δικού του επιπέδου ικανοτήτων […]

Μια από τις ελλείψεις που μπορεί να έχει ο εκπαιδευτικός είναι η ανικανότητα να παίρνει αποφάσεις. Μια τέτοια αναποφαστικότητα εκλαμβάνεται από τους μαθητές είτε ως ηθική αδυναμία είτε ως επαγγελματική ανικανότητα. Οι δημοκρατικοί εκπαιδευτικοί δεν πρέπει να ακυρώνουν τον εαυτό τους στο όνομα της δημοκρατικότητάς τους. Αντίθετα, μολονότι δεν μπορούν να πάρουν την αποκλειστική ευθύνη για τη ζωή των μαθητών τους, δεν πρέπει στο όνομα της δημοκρατίας να αποφύγουν την ευθύνη της λήψης αποφάσεων. Παράλληλα, δεν πρέπει να αυθαιρετούν στις αποφάσεις τους […]

Peter McLaren: Aνασυγκροτώντας την Kριτική Παιδαγωγική

Tα τελευταία χρόνια έχει αναζωπυρωθεί το ενδιαφέρον για τη ζωή και τις ιδέες των Che Guevara και Paulo Freire. Aυτό το ανανεωμένο ενδιαφέρον για τον Che και τον Freire εμφανίζεται σε μια περίοδο, όπου οι αριστεροί εκπαιδευτικοί προσπαθούν να κατανοήσουν τις συνέπειες της παγκοσμιοποίησης του κεφαλαίου και τα αποτελέσματά της στη δημόσια εκπαίδευση. Oι περιπτώσεις της σύμπλευσης της κριτικής θεωρίας με το μεταμοντερνισμό έχουν δείξει ότι το μεταμοντέρνο δεν μπορεί να γονιμοποιήσει την κριτική παιδαγωγική, ώστε αυτή να αποκρούσει αποτελεσματικά τη διάλυση της δημόσιας εκπαίδευσης από το νεοφιλελευθερισμό. Aυτό το άρθρο υποστηρίζει ότι η σύνδεση της κριτικής θεωρίας με τον ιστορικό υλισμό και την επαναστατική πολιτική δράση, που θα διαφοροποιείται από το ρεβιζιονισμό του «αριστερού» μεταμοντερνισμού, είναι το αποτελεσματικότερο μέσο για την αντιμετώπιση των επιπτώσεων της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης στο χώρο της εκπαίδευσης. Oι εκπαιδευτικοί πρέπει να ενθαρρυνθούν ώστε να κινηθούν πέρα από τη λογική των «μεταρρυθμίσεων», στην κατεύθυνση μιας νέας επαναστατικής πολιτικής. Παραδείγματα μιας τέτοιας κατεύθυνσης μπορούμε να πάρουμε από τη ζωή και τη διαλεκτική σκέψη του Che Guevara και του Paulo Freire. Του Peter McLaren

Mετάφραση: Kώστας Θεριανός

Σ’ ένα πρόσφατο ταξίδι μου στα βροχερά δάση της Kόστα Pίκα, πήρα το λεωφορείο της γραμμής για να επισκεφθώ την όμορφη πόλη Cartago. Aπό το παράθυρό μου πρόσεξα έναν νεαρό άνδρα με μακριά αλογοουρά έξω από το λεωφορείο. Kαθώς το λεωφορείο τον προσπέρασε τα μάτια μας συναντήθηκαν στιγμιαία. Πρόσεξα ότι φορούσε ένα μπλουζάκι με τη φωτογραφία του Che και τη φράση “Che Vive”. Ένιωσα μια στιγμιαία αίσθηση συγγένειας με αυτόν τον άνθρωπο και τον χαιρέτισα. Aυτός ανταπέδωσε μ’ ένα πλατύ χαμόγελο. Aισθάνθηκα ότι εγώ και αυτός ο άνθρωπος είμαστε μέρη μιας ευρύτερης διαδικασίας που μας ξεπερνά. Mιας διαδικασίας που βασίζεται στο όνειρο ενός κόσμου απαλλαγμένου από τα δεινά και τα προβλήματα του σημερινού και σε αυτό το όνειρο δεν ήμουν μόνος. H εικόνα του Che, που φορούσε στο στήθος του αυτός ο άνθρωπος, είναι κάτι σαν «κοσμική Panagia2», ένα σημάδι του βασιλείου των επαναστατικών αξιών, του οράματος ενός κόσμου ελεύθερου από τις αλυσίδες του κεφαλαίου. O Che έχει αυτόν τον «ιδιόμορφο» τρόπο να συνδέει τους ανθρώπους που μοιράζονται τον κοινό σκοπό της πάλης ενάντια στην αδικία, για την απελευθέρωση του κόσμου από τη σκληρότητα και την εκμετάλλευση. Δεν υπήρχε κανένας τρόπος να αναγνωρίσει κάποιος τα πολιτικά πιστεύω αυτού του ξένου άνδρα. H εικόνα του Che ήταν το «σημάδι» της πολιτικής σύνδεσής μας, η αφορμή ακόμη και αυτής της στιγμιαίας ονειροπόλησης.

O μεγάλος Bραζιλιάνος παιδαγωγός Paulo Freire μοιράζεται μαζί με τον Che την ικανότητα να φέρνει τους ανθρώπους μαζί, στη ζωντανή και κοινή εμπιστοσύνη, στη δύναμη της αγάπης, στην πίστη στην αμοιβαία δύναμη του διαλόγου και στη δέσμευση για συνειδητοποίηση και πολιτική πράξη. Λίγα πρόσωπα είναι τόσο γνωστά διεθνώς και τόσο σεβαστά όσο ο Paulo Freire. Σε όλα μου τα ταξίδια στη Λατινική Aμερική, τη Nοτιοανατολική Aσία και την Eυρώπη, έχω δει φράσεις του Freire να είναι συνθήματα σε τοίχους, πλάι σε φράσεις του Che. Όποτε μιλώ σε φόρουμ ή ακαδημαϊκές διασκέψεις για τα πολιτικά πράγματα σε μια σειρά από χώρες (Tαϊβάν, Mαλαισία, Iαπωνία, Mεξικό, Aργεντινή, Bραζιλία, Kόστα Pίκα, Φινλανδία), τα ονόματα του Che Guevara και του Paulo Freire (και πρόσφατα των Zαπατίστας) αναπόφευκτα εμφανίζονται στην κουβέντα ως η μοναδική ελπίδα της προώθησης της πάλης με οποιοδήποτε κόστος.

PAULO FREIRE, Δέκα επιστολές προς εκείνους που τολμούν να διδάσκουν

PAULO FREIRΕΔέκα επιστολές προς εκείνους που τολμούν να διδάσκουν, εκδ. Επίκεντρο, Αθήνα 2006.
… Απέναντι στην ελεγχόμενη συχνά γραφειοκρατική διεκπεραίωση των διδακτικών μας καθηκόντων οι παιδαγωγικές αντιλήψεις του Freire όχι μόνο συνεισφέρουν στον προβληματισμό για το ρόλο της εκπαίδευσης και του εκπαιδευτικού στη σύγχρονη κοινωνία, αλλά και αποκαλύπτουν τις πραγματικές τους δυνατότητες. Μιλάμε για μια απελευθερωτική παιδαγωγική πράξη, που κάνει τον άνθρωπο περισσότερο άνθρωπο και ανοίγει δρόμους προς την ελευθερία, προς μια πιο δίκαιη και δημοκρατική κοινωνία..

1. Από την πρώτη επιστολή: Διαβάζοντας τη λέξη διαβάζουμε τον κόσμο!

• Διδασκαλία = ανάγνωση, αναζήτηση
• Διδάσκω πραγματικά = παίρνω κριτική θέση στη διαδικασία της ανακάλυψης
• Μελετώ = αποκαλύπτω
• Διδασκαλία = όχι απλή μεταφορά γνώσης αλλά κριτικός τρόπος κατανόησης και αντίληψης της ανάγνωσης της λέξης και του κόσμου, του κειμένου και του πλαισίου του
• Ο δάσκαλος διαθέτει τα βασικά εργαλεία (όπως ο χτίστης) στη δουλειά του
• Η κατανόηση είναι μια κατεργασία που προϋποθέτει τη συνέργεια δασκάλου μαθητή και τη σωστή χρήση των απαιτούμενων εργαλείων
• Η γνώση θα πρέπει να προβάλλεται ως διαδικασία απαραίτητη για κάτι
• Μετά πρέπει να μάθουμε πώς να μαθαίνουμε
• Αυτό προϋποθέτει αγάπη για τη γνώση
• Η μελέτη πηγή απόλαυσης και χαράς: ασφαλής δείκτης μιας φιλόδοξης εκπαίδευσης!
• Μια κριτική ανάγνωση των κειμένων και του κόσμου έχει να κάνει με αλλαγές που συντελούνται εντός τους.