Τρίτη 7 Αυγούστου 2018

Οι Ερινύες πετάνε ακόμα πάνω από το Μάτι

• Αθανάσιος Γεωργιλάς

(30 July 2018)

Με τρεις τρόπους προσεγγίζεις την αρχαία τραγωδία.

Ο πρώτος είναι αυτός του θεατή (από απόσταση), ο οποίος είναι ως γνωστό ο πλέον ανέξοδος και καλείται να βγάλει ψύχραιμα ή υποκειμενικά συμπεράσματα και να κρίνει τον μύθο, τον συγγραφέα και τους ηθοποιούς αναλόγως αν ο μύθος αυτός έχει να πει κάτι, αν είχε συνοχή το κείμενο του συγγραφέα και αν τελικά οι ηθοποιοί επιτέλεσαν σωστά τον ρόλο τους.
Ο δεύτερος είναι του χορού, ο οποίος είναι μεν ανενεργός αλλά βιώνει τα γεγονότα με ένα τρόπο άμεσο και αμετάκλητο. Επειδή η ζωή του επηρεάζεται από αυτά που παρακολουθεί είναι επομένως κριτής και αξιολογητής της δράσης που εξελίσσεται μπροστά του.
Ο τρίτος τρόπος είναι του ήρωα. Αυτός είναι ο πιο δεμένος χαρακτήρας στη πλοκή και τη ροή της δράσης. Ο Ήρωας βρίσκεται στη χειρότερη θέση από τον θεατή και τον χορό γιατί είναι υποταγμένος στην πλοκή του μύθου. Κάθε αστοχία του τον δεσμεύει για πάντα. Ο ήρωας είναι δεμένος στον μύθο όπως ο Προμηθέας στον βράχο του Καύκασου. Ο Αίαντας έσφαξε σε μια στιγμή μανίας τα πρόβατα των Αχαιών νομίζοντας πως είναι ο Οδυσσέας και οι Ατρείδες. Δεν είχε δεύτερη ευκαιρία να ανασκευάσει αυτό που έπραξε. Έδρασε, ντράπηκε και μετά αυτοκτόνησε.

Τους ήρωες τους λέμε τραγικούς ακριβώς γιατί δεν έχουν την δεύτερη επιλογή που απολαμβάνουν οι θεατές να σκεφτούν και να ανασκευάσουν την πλοκή, να ελέγχουν τις πράξεις που ξεδιπλώθηκαν μπροστά τους και να προτείνουν τις εναλλακτικές τους.

Δεν είναι τυχαίος ο λόγος που οι μεγάλες καταστροφές και εγκλήματα στην ένθεν ζωή αποκαλούνται “τραγωδίες”. Οι περισσότεροι νομίζουν ότι ο λόγος που τις ονομάζουμε “τραγωδία” οφείλεται στο γεγονός ότι οι γνωστές αρχαίες τραγωδίες εξιστορούν καταστροφές ή εγκλήματα. Αυτό είναι ένα κρίσιμο λάθος.

Ο πραγματικός -και βαθύτερος- λόγος που μια δολοφονία, μια πατροκτονία, ένα αποτρόπαιο έγκλημα, μια θεομηνία, ένας άσπλαχνος πόλεμος παίρνει στα χείλη μας το όνομα “τραγωδία” έχει να κάνει ακριβώς με τα γνωρίσματα που συνοδεύουν τον ήρωα να δρα χωρίς άλλο περιθώριο από το να ενεργήσει μόνο μία φορά, μόνο με ένα τρόπο, και αυτό αμετάκλητα και τετελεσμένα. Τα αποτελέσματα της πράξης του συνοδεύουν για πάντα το θυμικό του και τον χαρακτηρίζουν για πάντα. Τις καθημερινές “τραγωδίες” τις ονομάζουμε ακριβώς για αυτό τον αμετάκλητο και τελεσίδικο χαρακτήρα. Αυτός είναι και ο λόγος που οι Έλληνες ήρωες δεν είναι “ηρωικοί” με την έννοια του προσώπου που κάνει μεγάλα και θαυμαστά έργα, άλλα είναι στρεβλοί, με πάθη, με ελαττώματα, με αποτυχίες, δειλοί και αναβλητικοί, πονηροί και ύπουλοι. Οι Έλληνες ήρωες είναι εξαναγκασμένοι να δράσουν μία φορά και αυτή αμετάκλητα και το κάνουν βάζοντας σε ενέργεια όλα τους τα πάθη και όλες τις αντιφάσεις που τα συνοδεύουν.

Στην ελληνική τραγωδία δεν υπάρχει ούτε backup ούτε undo. Η Μήδεια είναι εκδικητική και παιδοκτόνα, ο Φιλοκτήτης μνησίκακος και χολεριασμένος, Ο Οιδίποδας πατροκτόνος και αλαζόνας, ο Κρέοντας ανάλγητος και δυναστικός, ο Ορέστης φοβητσιάρης και αναβλητικός. Αυτά ακριβώς τα ελαττώματα είναι που κάνουν τους ήρωες “ήρωες”, ακριβώς γιατί έρχονται τελικά αντιμέτωποι όχι μόνο με την ανάγκη να δράσουν αμετάκλητα και οριστικά, αλλά και με τις αδυναμίες και τα πάθη του εαυτού τους και να τα υπέρ-βουν. Δεν είμαι βέβαιος αλλά οι λέξεις ήρως και υπέρβασις πρέπει να έχουν την ίδια εννοιολογική ρίζα και να σημαίνουν το ίδιο πράγμα.

Το Μάτι είναι χώρος όπου εξελίχτηκε μια τραγωδία. Τα δρώντα πρόσωπα ήταν εξαναγκασμένα, όπως οι ήρωες των τραγωδιών, να πράξουν με ένα και αμετάκλητο τρόπο δράσης, που το αποτέλεσμά της καθόρισε οριστικά το μέλλον και τη ζωή τους. Οι νεκροί πήραν το μερίδιο που τους αναλογεί, ανήκουν τώρα στην ηρεμία. Έπραξαν ή δεν έπραξαν, αντιστάθηκαν ή υπέκυψαν στην τραγική τους μοίρα, όπως και αν έδρασαν αυτό είναι πλέον ένα μη αντιστρέψιμο γεγονός το οποίο το επισφράγισε ο θάνατός τους. Όσοι κουβαλάνε πένθος ξέρουνε πολύ καλά ότι ακόμα και η μνήμη δεν μπορεί να αντισταθεί στον θάνατο, και με φρίκη διαπιστώνουν ότι ο χρόνος αμβλύνει την ανάμνηση των προσώπων και τη φωνή, ακόμα και των πιο αγαπημένων. Αυτοί όμως που έδρασαν με τρόπο που καθόρισε την εξέλιξη και την πλοκή της τραγωδίας, εξακολουθούν να επηρεάζουν την ζωή μας. Είμαστε λοιπόν υποχρεωμένοι, όπως ο χορός-κριτής, να τους κρίνουμε για τις πράξεις τους και να επιδιώξουμε να αποκατασταθεί η διασαλεμένη τάξη. Πέραν τούτου σαν τους θεατές των τραγωδιών είμαστε υποχρεωμένοι να διδαχθούμε και να φροντίσουμε να γίνουμε καλύτεροι από τα όσα γίναμε μάρτυρες να εξελίσσονται μπροστά στα μάτια μας. Οφείλουμε να αναρωτηθούμε λοιπόν για τα σημαίνοντα πρόσωπα της τραγωδίας, εκείνους που έχουν στα χέρια τους τα κλειδιά του Κράτους και της Βίας, που μπορούν και είναι «κραταιοί» στις δικές μας ζωές.

Οφείλουμε να αναρωτηθούμε:
1.Γιατί έδρασε με τον τρόπο αυτό ο κάθε συμβαλλόμενος της τραγωδίας;
2. Ποια κίνητρα είχε για να κάνει ή να μην κάνει τα όσα έπραξε;
3. Με την δράση ή την απραξία του τι ήταν εκείνο που επιδίωκε ή διαφύλαττε;
4.Ποιο χαρακτήρα και ποιά προσωπικότητα αποκαλύφθηκε στα μάτια μας από τη στάση του στην τραγωδία;
5. Τι θα έπρεπε να είχε πράξει για να ήταν διαφορετικό το αποτέλεσμα και γιατί δεν το έκανε;
6. Και το σημαντικότερο που πρέπει να αναρωτηθούμε είναι αν έχει επέλθει το τέλος της κάθαρσης στην τραγωδία στο Μάτι ή εξακολουθούμε να παρακολουθούμε τους εμπλεκόμενούς της να ξεδιπλώνουν επιπλέον μύχια κομμάτια του χαρακτήρα τους.

Τι έγινε; Τι δεν έγινε; Τι έπρεπε να γίνει; Ποιος φταίει; Ποιος καθάρθηκε; Μετά την ύβρη και την άτη επανήλθε η δικαιοσύνη; Αυτά είναι τα σταθερά ερωτήματα της κάθε τραγωδίας και αυτά είναι τα ερωτήματα που ψάχνουν να βρουν απάντηση στο Μάτι. Όσο η τάξη του κόσμου τούτου παραμένει διασαλεμένη το αίσθημα δικαίου ζητάει ανταπόδοση και η δικαιοσύνη θα ψάξει να βρει άγριους τρόπους για να ικανοποιηθεί. Η τελευταία σκηνή ακόμα δεν έχει συντελεστεί. Οι Ερινύες πετάνε ακόμα πάνω από το Μάτι.