Β. Ξυδιᾶς: Ἰδιωτικοὶ Παράδεισοι καὶ πολὺ τοὺς πάει

Βασίλης Ξυδιᾶς

 Ἡ ριζοσπαστικὴ οὐτοπία τοῦ σύγχρονου ἀτομισμοῦ.

Τὸ 2002 προβλήθηκε στὸ BBC ἕνα ντοκυμαντὲρ τοῦ Ἄνταμ Κέρτις (Adam Curtis) μὲ τίτλο «Ὁ Αἰώνας τοῦ Ἑαυτοῦ». Ἀποτελεῖται ἀπὸ τέσσερα ὡριαία ἐπεισόδια ποὺ διατρέχουν ὁλόκληρο τὸν 20ο αἰώνα –ἀπὸ τὸν μεσοπόλεμο στοὺς Χίπις, τὸ μεταχίπικο κίνημα τῆς Νέας Ἐποχῆς, τὸν δεξιὸ νεοσυντηρητισμὸ τοῦ Ρήγκαν και τῆς Θάτσερ, καὶ τὸν κεντροαριστερὸ προοδευτικὸ δικαιωματισμὸ τοῦ Κλίντον καὶ τοῦ Τόνυ Μπλαίρ– ἀποκαλύπτοντας βῆμα πρὸς βῆμα τὴν πορεία ἑνὸς ἀνθρωπολογικοῦ μετασχηματισμοῦ τεράστιας σημασίας, ποὺ συνέβη κάτω ἀπὸ τὴ μύτη τῆς ἀνθρωπότητας χωρὶς αὐτὴ καλὰ καλὰ νὰ τὸ πάρει χαμπάρι. Εἶναι ἡ μετάβαση ἀπὸ τὸ ἄτομο τοῦ «συμφέροντος» στὸ ἄτομο τῆς «επιθυμίας».

Θεωρητικὸ ὑπέδαφος καὶ ἀποφασιστικὸς συντελεστής αὐτοῦ τοῦ μετασχηματισμοῦ ὑπῆρξε ἡ ψυχανάλυση μὲ ἐμπνευστὴ καὶ πρωτοπόρο τὸν ἀνηψιὸ τοῦ Φρόυντ, Ἔντουαρντ Μπερνὲζ(Edward L. Bernays, 1891-1995). Βασισμένος στὶς θεωρίες τοῦ θείου του, στὶς ὁποῖες εἶχε πρόσβαση ἀπὸ πρῶτο χέρι, ὁ Μπερνὲζ εἶδε τὸν ἄνθρωπο σὰν τυπικὰ «ἐλεύθερο» καὶ «αὐτοκυβέρνητο» ἄτομο· ὄχι ὅμως σὰν ἔλλογο φορέα συνειδητῶν καὶ ἐκπεφρασμένων συμφερόντων, ὅσο σὰν φορέα βαθύτερων καὶ ἐν πολλοῖς ἀσυναίσθητων ἐπιθυμιῶν. Ἔχοντας πάρει μέρος στὸν πρῶτο παγκόσμιο πόλεμο, καὶ ὄντας ἐντυπωσιασμένος ἀπὸ τὴ δύναμη τῆς πολεμικῆς προπαγάνδας, ὁ Μπερνὲζ συνέλαβε τὴν ἰδέα μιᾶς εἰρηνικῆς καὶ δημοκρατικῆς ἐκδοχῆς τῆς προπαγάνδας καὶ τῆς χειραγώγησης τῶν ανθρώπων – ἢ πιὸ σωστὰ τῶν «μαζῶν» –  ὄχι πλέον στὸ πεδίο τοῦ πολέμου, ἀλλὰ τῆς εἰρήνης: (α) στὴν οἰκονομία καὶ τὴν καταναλωτικὴ συμπεριφορά, καὶ (β) στὴν πολιτικὴ καὶ τὴ διαμόρφωση τῆς κοινῆς γνώμης. Ἦταν αὐτὸς ποὺ εἰσηγήθηκε τὴν ἔννοια τῶν «δημοσίων σχέσεων» καὶ τῆς «συμβουλευτικῆς τῶν ἐπιχειρήσεων».

Μίλησα παραπάνω γιὰ κάποιο εἶδος «δημοκρατικῆς χειραγώγησης», ποὺ εὔλογα θὰ μποροῦσε κανεὶς νὰ θεωρήσει ἀντιφατική. Ὅμως γιὰ τὸν Μπερνὲζ καὶ τοὺς ἐπιγόνους του, ἡ δημοκρατία τῶν «ἐπιθυμιῶν» τὴν ὁποία ὁραματίστηκαν, δὲν μπορεῖ νὰ ὑπάρξει δίχως χειραγώγηση. Διότι, σύμφωνα μὲ τὴ φροϋδικὴ ἢ φροϋδίζουσα λογική τους, οἱ κατ’ ἀρχήν ἀσυναίσθητες καὶ ἀνεκδήλωτες ἐπιθυμίες μπορεῖ νὰ ἐκδηλωθοῦν μὲ τρόπο βίαιο καὶ καταστροφικό. Κι αὐτό εἶναι ἀσφαλῶς ἐπικίνδυνο. Σὰν ἀπάντηση στὸν κίνδυνο αὐτόν θὰ πρέπει νὰ παρεμβληθεῖ ἕνα «καλό» δημοκρατικὸ κέντρο ἐξουσίας, τὸ ὁποῖο, μέσα ἀπὸ συγκεκριμένα πακέτα προδιαμορφωμένων ἐπιλογῶν, θὰ διασφαλίσει τὴν εἰρηνικὴ καὶ γόνιμη ἐκδήλωση καὶ ἱκανοποίηση κάθε δυνατῆς ἐπιθυμίας, εἴτε στὸ ἐπίπεδο τῆς κατανάλωσης, εἴτε στὸ ἐπίπεδο τῆς πολιτικῆς. Ἑπομένως ἡ δημοκρατία, σύμφωνα πάντα μὲ τὴ λογική ποὺ συζητοῦμε, προϋποθέτει τὴν κυριαρχία τῶν ἔλλογων ἐλὶτ ἐπὶ τῶν κατ’ ἀρχὴν ἀλόγων ἐπιθυμιῶν τῶν «μαζῶν»· ἢ μ’ ἄλλα λόγια, τὴν «ἐλεύθερη» προσαρμογὴ τοῦ λαοῦ στὶς ἐπιλογὲς ποὺ μπορεῖ νὰ τοῦ προσφέρουν οἱ ἐλίτ.

Δὲν εἶναι δύσκολο νὰ διακρίνει κανεὶς τὴν ἀντιφατικὴ διαλεκτικὴ στὴν ὀποία ὁδηγούμαστε: Μπορεῖ κανεὶς νὰ «ἐπιθυμεῖ» ὅ,τι θέλει, δὲν μπορεῖ ὄμως νὰ ἀποφασίζει γιὰ τὸ ποιό εἶναι τὸ κέντρο ἐξουσίας ποὺ δίνει μορφὴ στὶς επιθυμίες, ἰδίως σ’ αὐτὲς ποὺ ἔχουν νὰ κάνουν μὲ τὴ δημόσια ζωή. Ἡ δυνατότητα τοῦ ἁπλοῦ πολίτη νὰ ἐκδηλώνει «ἐλεύθερα» τὶς προσωπικές του ἐπιθυμίες στὴν ἰδιωτική του σφαίρα (τρόπος ζωῆς, καταναλωτικὲς επιλογές, σεξουαλικὲς προτιμήσεις κλπ) προϋποθέτει τὴ μερικὴ ἢ ὁλικὴ ἀπόσυρσή του ἀπὸ τὴ δημόσια σφαίρα ὡς ενεργοῦ-δημιουργικοῦ παράγοντα. Κάθε ἄτομο μπορεῖ ἐλεύθερα νὰ «αὐτοπροσδιορίζεται» καὶ νὰ «αὐτοπραγματώνεται» ἀρκεῖ νὰ περιορίζει τὴν ἀπαίτησή του αὐτὴ στὸν ἰδιωτικό του χῶρο.

Εἶναι ἡ πιὸ ριζοσπαστική ἀτομικιστικὴ οὐτοπία ποὺ ὑπῆρξε ποτέ. Χάρη σ’ αὐτήν ὁ σύγχρονος καπιταλισμὸς κατάφερε νὰ καταρρίψει καὶ τὰ τελευταῖα ὀχυρὰ τοῦ γνωστοῦ μας σοσιαλιστικοῦ κοινωνιοκεντρισμοῦ τοῦ 19ου καὶ τοῦ 20ου αἰώνα. Νὰ εἶναι ἄραγε αὐτὸ τὸ τέλος τῆς Ιστορίας;

Δημοσιεύθηκε στὸ περιοδικὸ “ΤΟ ΚΟΙΝΟΝ τῶν ὡραίων τεχνῶν”, τ. 1, Νοέμβριος 2017, σελ. 12.

Το εικαστικό έργο που πλαισιώνει την ανάρτηση είναι δημιουργία του Στάθη Βατανίδη.

πηγή κειμένου: Aντίφωνο

 Ανάρτηση από:geromorias.blogspot.com