Μαζάνθρωπος και Αλλοτρίωση

Φωτεινή Μαστρογιάννη

«Αλλά αυτοί οι μάταιοι και ανωφελείς δημαγωγοί κινούνται σε όλες τις κατευθύνσεις εξοπλισμένοι με τα θανατηφόρα παράδοξα τους, υποσκάπτοντας τα θεμέλια της πίστης, εκμηδενίζοντας την αρετή. Γελούν με περιφρόνηση για όλες εκείνες τις λέξεις της πατρίδας και της θρησκείας κι αφιερώνουν το ταλέντο και τη φιλοσοφία τους στην καταστροφή και τον εξευτελισμό οποιουδήποτε ιερού πράγματος μεταξύ των ανθρώπων. Βασικά δεν μισούν ούτε τις αρετές, ούτε τα δόγματα μας. Είναι η κοινή γνώμη στην οποία αντιτίθενται».

Ζαν Ζακ Ρουσσώ

Πολλοί θεωρούν ότι ο ευτελισμός του πολιτικού συστήματος που αναφέρει ο Ρουσσώ είναι αποτέλεσμα της αλλοτρίωσης του ατόμου που είναι, με τη σειρά του, χαρακτηριστικό της σύγχρονης κοινωνίας. Ωστόσο, ο πρώτος που παρατήρησε την αλλοτρίωση  ήταν πάλι ο Ρουσσώ το 1750  ο οποίος ανησυχούσε ιδιαίτερα για τη μετατόπιση από την διανόηση στην ομοιομορφία (ο αλλοτριωμένος άνθρωπος καθορίζεται από τους άλλους, δεν ανήκει στον εαυτό του), ανησυχούσε για το ότι ο άνθρωπος έχανε την ταυτότητά του και τις αξίες του ενώ οι νέες του επιθυμίες ήταν το χρήμα και το εμπόριο – άποψη ιδιαίτερα επίκαιρη.  

Ο Ζακ Ελλύλ το 1967 αναφέρεται και αυτός στην ομοιομορφία του αλλοτριωμένου ατόμου: «Έχει ομοιομορφοποιηθεί από έναν τρόπο ζωής πιο διαφοροποιημένο, πιο πλούσιο, πιο εξυψωμένο, που όμως παράγει έναν τύπο ανθρώπου θεμελιωδώς ταυτόσημο. Παράγει μαζικά. Καταναλώνει μαζικά. Μαθαίνει και διασκεδάζει μαζικά. Μπορεί πια να εργαστεί μόνο σε ομάδες. Η επιστημονική ή αισθητική εφεύρεση/επινόηση δεν είναι πια ατομική δημιουργία, αλλά έρευνα παγκόσμιων ομάδων. Ζει σε ομάδα, για την ομάδα, από την ομάδα (σημ. δεν είναι τυχαία η επιτυχία της ένταξης σε κόμματα στα καθ’ημάς, δείγμα και αυτό του ομαδικού μαζάνθρωπου). Αυτό που όλο κι όλο του ζητούν είναι η τέλεια προσαρμογή στην ομάδα. Ανεξάρτητα ποια είναι αυτή. Ομάδα γειτόνων, επιχείρησης, αναγνωστών μιας εφημερίδας». Θα πρόσθετα ότι όποιος δεν εντάσσεται στην όποια ομάδα διώκεται μέχρι να ενταχθεί σε κάποια ομάδα, να αποκτήσει συγκεκριμένη «ταμπέλα».

Ο Δανός φίλοσοφος Κίρκεγκαρντ θεωρούσε ότι η αλλοτρίωση είναι το αποτέλεσμα του ηδονισμού, της διαρκούς αναζήτησης της ευχαρίστησης μέσω ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων (όπως έγραψε και ο Ζακ Ελλύλ το στομάχι προηγείται από τις αξίες). Ο ηδονισμός ήταν η προσπάθεια αποφυγής του ανθρώπου να βρει τον σκοπό της ζωής του. Το αλλοτριωμένο άτομο γίνεται υλιστής.

Σε αντίθεση με τον Ρουσσώ, ο Καρλ Μαρξ υποστήριξε ότι το άτομο δεν συμμορφώνεται στην κοινωνία και στα άτομα που την απαρτίζουν αλλά στη διαδικασία παραγωγής του καπιταλιστικού συστήματος. 

Ο άνθρωπος μετατρέπεται πλέον σε αντικείμενο από το κεφάλαιο, ο εργάτης αναγκάζεται να παρέχει την εργασία του έναντι αμοιβής και έτσι αποκόπτεται από τις πραγματικές του ανάγκες. 

Σήμερα, η κυριαρχία του διαδικτύου εντείνει ακόμα περισσότερο την αλλοτρίωση και την αποξένωση του ανθρώπου. Το άτομο εργάζεται μόνο και πολλές φορές έρχεται σε επαφή με τους άλλους μέσω των Η/Υ π.χ. μέσω των κοινωνικών μέσων τα οποία ευνοούν μία ηλεκτρονική απρόσωπη επαφή και όχι μία πραγματικά προσωπική.

Το αλλοτριωμένο άτομο θέλει να αγοράζει συνεχώς προϊόντα που να καλύπτουν τις επίπλαστες ανάγκες του  (τώρα μπορεί και το κάνει και ηλεκτρονικά - ηλεκτρονικές αγορές) και έτσι βασίζεται στο χρήμα προκειμένου να μπορεί να ελέγχει το αλλοτριωμένο Εγώ του. Αισθάνεται διαρκώς ανικανοποίητο και άρα είναι δυστυχισμένο. Η ευτυχία του είναι επιβεβλημένη από τα ΜΜΕ, πρέπει να επιδεικνύει την ίδια ικανοποίηση με τον διαφημιζόμενο άνθρωπο.

Ο Γκορτζ (Gorz) ο οποίος συνδυάζει τη θεωρία του Μαρξ για την κυριαρχία του κεφαλαίου, τη συμμόρφωση του Ρουσσώ και τις οξείες εντάσεις (η σύγχυση και η πάλη του ανθρώπου για τα θέλγητρα της εξωτερικής πραγματικότητας με τα πνευματικά κελεύσματα του εσωτερικού του κόσμου)  του Κίρκεγκαρντ,  αναφέρεται στη δικτατορία του κεφαλαίου που ασκείται όχι μόνο στην παραγωγή και στη διανομή του πλούτου αλλά και στην εργασία, τη σκέψη και τη ζωή του ατόμου και ως εκ τούτου αποτελεί μία ολοκληρωτική δικτατορία.

Η δικτατορία αυτή που στις μέρες μας έχει φθάσει στο αποκορύφωμά της έχει πολλαπλά αποτελέσματα όπως ορθά υποστήριξε ο Γκόρτζ. Πιο συγκεκριμένα, ο  Ανδρέας Δαβαλάςαναφέρει χαρακτηριστικά: «Με τον τρόπο αυτό, ο πολίτης μετατρέπεται από κοινωνικό όν σε παθητικό καταναλωτή προκατασκευασμένων προϊόντων marketing, άρα γίνεται χειραγωγήσιμος, προβλέψιμος και τελικά ελέγξιμος. Κι αυτός είναι ο πραγματικός θρίαμβος του νεοφιλελευθερισμού: Η τεχνική χαλιναγώγησης της κοινής γνώμης όπου ο ατομικισμός, ο καταναλωτισμός και η μοιρολατρία, διαμορφώνουν κοινωνικές συναινέσεις ερήμην της κοινωνίας, ενώ τα Μ.Μ.Ε λειτουργούν ως το μακρύ χέρι ορατών ή συγκεκαλυμμένων συμφερόντων που κάνουν τα πάντα για να μην αλλάξει τίποτα».

Η αναφορά του Δαβαλά στα ΜΜΕ είναι σημαντική γιατί πλέον είναι αυτά που λειτουργούν ως όργανα αλλοτρίωσης στη σύγχρονη κοινωνία. Ο άνθρωπος είναι πλέον ένας παθητικός δέκτης ενός  βομβαρδισμού μηνυμάτων (ειδήσεων αλλά και διαφημίσεων) που στοχεύουν στην πλύση εγκεφάλου και στη δημιουργία τεχνητών αναγκών. Η χειραγώγηση δε που υφίσταται πραγματοποιείται πολλές φορές υπό το κάλυμμα της ιδεολογίας.

Ο Λίφτον (Lifton) τον αποκαλεί εκμηδενισμένο άτομο στον οποίο συμβαίνουν τα ακόλουθα: 

• Αίσθηση της «ιστορικής διάλυσης» (πόσες φορές στη χώρα μας δεν εκμηδενίζεται η ταυτότητα και η ιστορία;) που την προκαλεί η ρήξη των σχέσεων με τα σύμβολα μιας πολιτισμικής παράδοσης που έθρεφε τη ζωή του (η παράδοση σβήνει σιγά σιγά μπροστά στον ανθρώπινο χυλό που επιβάλλει η παγκοσμιοποίηση και οι υποστηρικτές της). 
• Ένα δεύτερο χαρακτηριστικό είναι η εισβολή εικόνων που απορρέει από την ασυνήθιστη ροή νεομοντέρνων πολιτισμικών επιρροών (σημ. ως τέτοιες είναι το Gay pride κτλ.) που δείχνουν διαρκώς τα Μ.Μ.Ε και η οποία πνίγει το άτομο με κενά μηνύματα ελαφρότητας του είναι. 
• Το τρίτο χαρακτηριστικό είναι η κατάρρευση της προσωπικότητας ανάμεσα σε μία πληθώρα ιδεών, μεταφυσικών (βλ. σύμβολα και θεωρίες Νέας Εποχής, γιόγκα, συνωμοσιολογία) και σε ένα χάος γεγονότων που δεν του αντιστοιχούν (αδυναμία μπροστά στον έλεγχο της οικονομικής κρίσης, εισβολή παράνομων μεταναστών, εγκληματικότητα, πολεμικές συρράξεις κοκ).

Δεν γνωρίζουμε εάν ο καπιταλισμός, ο οποίος για αρκετούς στοχαστές είναι βασικός παράγοντας της αλλοτρίωσης, θα σβήσει, η ιστορία έχει δείξει το αντίθετο. Στις ημέρες μας ζούμε την πιο ακραία μορφή του που είναι ο νεοφιλελευθερισμός. Παρά όμως την βία της εφαρμογής του συλλογικά κινήματα και τάσεις σε όλο τον κόσμο δείχνουν και την επιθυμία του ανθρώπου αποφυγής της αλλοτρίωσης που επιβάλλει το άγριο αυτό οικονομικό σύστημα. Κινήματα ενάντια στην παγκοσμιοποίηση, στην κλιματική αλλαγή, τάσεις όπως είναι αυτή του μοιρασμού ρούχων, βιβλίων κτλ. είναι δείγματα αυτής της τάσης.

Ωστόσο, η αυτοματοποίηση που θα οδηγήσει σε μαζική απώλεια των θέσεων εργασίας σε παγκόσμια κλίμακα δεν γνωρίζουμε εάν θα οδηγήσει σε αυτό που ο Λούκατς είχε υποστηρίξει δηλαδή σε ένα μετασχηματισμό των κοινωνικών σχέσεων και ειδικότερα αυτών μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας. 

Δεν γνωρίζουμε δηλαδή εάν αυτές οι συλλογικότητες θα επεκταθούν και στον χώρο της εργασίας όπου οι άνθρωποι θα διεκδικήσουν να είναι κυρίαρχοι της εργασίας τους και των αποτελεσμάτων της, θα είναι κυρίαρχοι, με άλλα λόγια, της ζωής τους. Προς το παρόν, η απάθεια της πλειοψηφίας στη χώρα μας (και όχι μόνο)  για το σύνολο της οικονομίας και της πολιτικής δείχνει το αντίθετο. Μήπως ο άνθρωπος  οδεύει προς την αυτοκαταστροφή και την αποδέχεται παθητικά (γι'αυτό και η απάθεια) γιατί κατοικείται από ένα πάθος για τον θάνατο που πιθανόν η ίδια η αλλοτρίωσή του έχει προκαλέσει;

Προτεινόμενα βιβλία

Ζακ Ελλύλ. Η μεταμόρφωση του αστού. Εκδ. Νησίδες.

Ζαν Ζακ Ρουσώ. Λόγος για τις Επιστήμες και τις Τέχνες.

A. Gorz. Le socialisme difficile. Seuil.

ΠΗΓΗ:

 Ανάρτηση από:geromorias.blogspot.com