Με αφορμή τα 40 χρόνια από την 3η Σεπτέμβρη 1974...

του Βασίλη Ασημακόπουλου (1)

Η ίδρυση του ΠΑΣΟΚ ήταν αποτέλεσμα τριών βασικών εκδηλώσεων της πάλης των τάξεων της περιόδου 1961-1974 που προσδιόρισαν τη φυσιογνωμία του συγκεκριμένου κομματικού σχηματισμού και ήταν οι ακόλουθες:

Η ριζοσπαστική εξέλιξη του χώρου που ονομάστηκε δημοκρατική παράταξη από φιλελεύθερο σε σοσιαλιστικό μέσα από τους πολιτικούς και κοινωνικούς αγώνες των κυριαρχούμενων τάξεων (2).

Η ιδεολογική εξέλιξη του ΠΑΚ και του ιδρυτή του από το 1970-71 και μετά, όπως αποτυπώθηκε στην αποδοχή της θεωρίας της εξάρτησης και των αναλυτικών σχημάτων μητρόπολης-περιφέρειας, που καθόρισαν την πολιτική γραμμή του αντιδικτατορικού αγώνα της οργάνωσης ως αντιιμπεριαλιστική-εθνικοαπελευθερωτική-σοσιαλιστική και οδήγησαν στον οργανωτικό διαχωρισμό με την ΕΚ-ΕΔΗΝ στο Συνέδριο της Βιέννης 1971.

Το πραξικόπημα και η εισβολή του Αττίλα στην Κύπρο, η κατάρρευση της δικτατορίας, η έντονη παρουσία του λαϊκού παράγοντα στους δρόμους αλλά και το κενό πολιτικής εκπροσώπησής του που οδήγησε στην παράδοση της εξουσίας από τους χουντικούς στον πατριάρχη της δεξιάς, οδήγησαν στη συγχώνευση της αγωνιστικής κίνησης των δημοκρατικών μαζών και της ριζοσπαστικής θεωρίας, όπως αποτυπώθηκαν αφενός στον τίτλο του κόμματος με βασικό χαρακτηριστικό το Σοσιαλιστικό και τη διακήρυξη αρχών και στόχων του ΠΑΣΟΚ (3), αφετέρου στην πολιτικοοργανωτική μορφοποίηση του φορέα μέσα από την κινηματική διαδικασία της αυτοοργάνωσης και των επιτροπών πρωτοβουλίας (4) συγκροτώντας το πρώτο μη κομμουνιστικό μαζικό κόμμα οργανώσεων βάσης σε ρητή αντίθεση με το παλαιοκομματικό-βουλευτοκρατικό κομματικό πρότυπο των στελεχών-κομματαρχών.

Το ΠΑΣΟΚ αφετηριακά εντάχθηκε στην αριστερά, καθώς τοποθετείται εντός του κυρίαρχου ρεύματος της ελληνικής αριστεράς όπως διαμορφώθηκε από την ΕΑΜική εμπειρία, παραμένοντας ηγεμονικό μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ’80, υιοθετώντας τους βασικούς άξονες του παραδοσιακού αριστερού οράματος για την Αλλαγή, με διαφορές έμφασης (5). Παράλληλα έρχεται σε ανταγωνισμό με τους φορείς της κομμουνιστικής αριστεράς (παραδοσιακής και ανανεωτικής) καθώς για πρώτη φορά ο χώρος της σοσιαλιστικής αριστεράς συγκροτείται αυτοδύναμα ιδεολογικά, πολιτικά και οργανωτικά από τον κομμουνιστικό χώρο. Άλλωστε ο Ανδρέας Παπανδρέου με σειρά και γραπτών παρεμβάσεών του οριοθετεί το ΠΑΣΟΚ απέναντι τόσο στην σοσιαλδημοκρατία και στον υπαρκτό σοσιαλισμό, όσο και στον ευρωκομμουνισμό (6), επιχειρώντας να διαμορφώσει έναν διαφορετικό εθνικό και δημοκρατικό δρόμο για το σοσιαλισμό που αρκετά χρόνια αργότερα θα κωδικοποιήσει ως στρατηγική του Τρίτου Δρόμου (7).

Το ΠΑΣΟΚ μετά την πρώτη διετία (‘74-‘76) έντονης εσωκομματικής πάλης – που κωδικοποιήθηκε στην ιστορία του κόμματος ως διαγραφές Δημοκρατικής Άμυνας- Τροτσκιστών- ΠΑΣΠ/ΠΑΚ εξωτερικού- συγκροτείται και σταθεροποιείται οργανωτικά. Την περίοδο 1977-1979 μορφοποιείται η κομματική γραφειοκρατία, υπό την καθοδήγηση της τρόικας του ΕΓ (Γεννηματάς, Λαλιώτης, Τσοχατζόπουλος), ενώ βαθμιαία μαζικοποιείται οργανωτικά σ’ όλη την επικράτεια και στο εξωτερικό, με τοπικές και κλαδικές οργανώσεις και σταδιακά από το 1979 και με οργανώσεις χώρου δουλειάς. Με την απόφαση της 2ης Συνόδου της Κ.Ε. (2ος/1978), υιοθετείται η στρατηγική της Εθνικής Λαϊκής Ενότητας, όπου αποτυπώνεται το μπλοκ των κοινωνικών δυνάμεων της αλλαγής ως το μπλοκ των μη προνομιούχων απέναντι στο καθεστώς της εξάρτησης και του εγχώριου κατεστημένου. Το ταξικό μπλοκ των μη προνομιούχων αποτελείται από την εργατική τάξη, τους αγρότες, στρώματα της νέας και παραδοσιακής μικροαστικής τάξης, οι περίφημοι μικρομεσαίοι (8), τη ριζοσπαστικοποιημένη νεολαία. Η κοινωνική συμμαχία ρητώς περιγράφεται και ορίζεται σε ισότιμη βάση, αρνούμενη την πρωτοπορία της εργατικής τάξης. Με την απόφαση της 5ης Συνόδου της ΚΕ (2ος/1979), υιοθετείται το οργανωτικό πρότυπο του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού, με τη μορφή της μαζικής οργάνωσης, του καθετοποιημένου ιεραρχικού οργανωτικού σχήματος, της ενιαίας αντίληψης και έκφρασης. Στην απόφαση της 5ης Συνόδου, ουσιαστικά αποτυπώνεται η κυριαρχία της κομματικής γραφειοκρατίας, η οποία θεωρητικοποιεί τον αντιδημοκρατικό γραφειοκρατικό συγκεντρωτισμό μέσα από τη σχετικοποίηση της δημοκρατικής διαδικασίας, παγιώνοντας μια αφετηριακή πρακτική της εσωκομματικής πασοκικής πάλης. Στην γραμμή αυτή εναντιώνεται το ριζοσπαστικό τμήμα των οργανώσεων της σπουδάζουσας σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη και η ηγεσία του κόμματος προχωρά σε μαζικές διαγραφές το 1980 (Τζιόλας-Τζουβάνος). Από την περίοδο αυτή αρχίζει σταδιακά και η εσωκομματική διαφοροποίηση της οργάνωσης ΠΑΣΟΚ Ιταλίας (Χαραλαμπίδης) απέναντι στην κομματική γραφειοκρατία.

Σε γενικές γραμμές το ΠΑΣΟΚ που κερδίζει το 1981 αποτελεί νικηφόρα εκλογική έκφραση των επιμέρους κοινωνικών αγώνων της περιόδου 1974-1981, του μαχητικού εργατικού κινήματος – εργοστασιακά σωματεία στον ιδιωτικό τομέα, εργατοϋπαλληλικός συνδικαλισμός στον ευρύτερο δημόσιο τομέα- των αγροτικών κινητοποιήσεων, του φοιτητικού κινήματος, αλλά και των ριζοσπαστικοποιημένων μικροαστικών στρωμάτων. Πρόκειται ουσιαστικά για μια εργατο-αγροτική κοινωνική συμμαχία υπό την ηγεμονία στρωμάτων της νέας μικροαστικής τάξης, έκφραση στο πολιτικό επίπεδο των μεγάλων κυμάτων εσωτερικής μετανάστευσης και κοινωνικής κινητικότητας της περιόδου 1960-1975, σε αντιμονοπωλιακή-αντιιμπεριαλιστική γραμμή, με ενότητα του εθνικού με τον κοινωνικό αγώνα, προκρίνοντας τον εθνικό και δημοκρατικό δρόμο μετάβασης στο σοσιαλισμό, η στρατηγική του λεγόμενου Τρίτου Δρόμου, μέσα από διαδικασίες κοινωνικοποίησης- αποκέντρωσης- αυτοδιαχείρισης- δημοκρατικού προγραμματισμού (9).

Το ΠΑΣΟΚ την περίοδο 1981-1985, παρ’ όλο που αρνείται ακόμα τη σοσιαλδημοκρατία, κυρίως τη γερμανική, καθώς τη θεωρεί δύναμη σταθεροποίησης του καπιταλιστικού συστήματος τόσο στο εσωτερικό επίπεδο, όσο και στο διεθνοπολιτικό, εντούτοις η κυβερνητική του πολιτική τουλάχιστον στα εσωτερικά ζητήματα είναι μια κατά βάση πολιτική παραδοσιακής σοσιαλδημοκρατίας (10) σε μια περίοδο που έχει διεθνώς αρχίσει η υποχώρησή της. Δεν προχωρά σε ανατροπή των κοινωνικών σχέσεων παραγωγής, δεν υλοποιεί τις όποιες αντικαπιταλιστικές αιχμές του προγράμματός του (11). Απεναντίας προκρίνει τις σοσιαλδημοκρατικής έμπνευσης μορφές ταξικής συνεργασίας (9η Σύνοδος ΚΕ, 3ος/1982). Αλλά ούτε και τις αντιμονοπωλιακές πολιτικές υλοποιεί, καθώς αμέσως μετά τις εκλογές κάνει ανοίγματα στην αστική τάξη, το παραγωγικό κεφάλαιο όπως το αναφέρει σε αντίθεση με το παρασιτικό, σε μια περίοδο έντονης αποεπένδυσης και αποβιομηχάνισης της ελληνικής οικονομίας.

Στο διεθνοπολιτικό επίπεδο, παρ’ όλες τις διακηρυκτικές και ορισμένες έμπρακτες επιμέρους αμφισβητήσεις (12), η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ δεν προχωρά σε πολιτική αποδέσμευσης από το ΝΑΤΟ, ούτε μετατρέπει την πολιτική πλήρους ένταξης στην ΕΟΚ σε ειδική σχέση, σύμφωνα με το προεκλογικό Συμβόλαιο με τον Λαό. Ακολουθεί μια πολιτική αναβάθμισης της θέσης του ελληνικού καπιταλισμού μέσα από διαπραγματεύσεις με στόχο ένα καθεστώς ισότιμου εταίρου εντός των διεθνών συμμαχιών της χώρας, επιχειρώντας να κατοχυρώσει μια πολιτική διακριτότητας εντός των καπιταλιστικών ολοκληρώσεων, διαπιστώνοντας την κρίση των χωρών του ανατολικού μπλοκ, την υποχώρηση του κινήματος των αδεσμεύτων και τη διαρκή πίεση που ασκεί ο τουρκικός επεκτατισμός ως υποϊμπεριαλιστικός σταθμός της Δύσης στην περιοχή. Δεν ανατρέπει τις κυρίαρχες στρατηγικές της άρχουσας τάξης μετά τη μεταπολίτευση που ήταν παραμονή της Ελλάδας στο ΝΑΤΟ και ένταξή της ως πλήρες και οργανικό μέλος στην ΕΟΚ, που υλοποιήθηκαν υπό το καραμανλικό δόγμα «Ανήκομεν εις την δύσιν». Η πραγματικότητα της ανόδου του βιοτικού επίπεδου και των θεσμικών κατακτήσεων των εργαζομένων στο πλαίσιο μιας αναδιανομής παραδοσιακού σοσιαλδημοκρατικού τύπου αποτέλεσε την αντικειμενική βάση της μη ρήξης με την ΕΟΚ. Στην αναίρεση της πολιτικής αποδέσμευσης από τους ιμπεριαλιστικούς σχηματισμούς ΝΑΤΟ και ΕΟΚ, σε επίπεδο Κ.Ε. εκδηλώθηκε ουσιαστικά μία διαφωνία από ομάδα στελεχών που δραστηριοποιούνταν στην επιτροπή οργανωτικού του κόμματος και απαντήθηκε από την ηγεσία με διαγραφές (Καργόπουλος- Αντιεισήγηση- 10η Σύνοδος ΚΕ, 7ος-8ος/1983).

Κρίσιμο σημείο για τη σταδιακή μετατόπιση του ΠΑΣΟΚ από ένα αριστερό σοσιαλιστικό κίνημα κοινωνικής αλλαγής και αντιιμπεριαλιστικής-αυτοδιαχειριστικής προοπτικής, σε κόμμα παραδοσιακής σοσιαλδημοκρατίας μέσα στη δεκαετία του ‘80, υπήρξε η ακόμα και θεωρητικοποιημένη πρακτική της κρατικοποίησης του πολιτικού κόμματος και η εργαλειακή-ουδέτερη πρόσληψη του κράτους από τη γραφειοκρατία του (13), σε συνδυασμό με την παραμονή στην ΕΟΚ και τη σταδιακή εσωτερίκευση της διαδικασίας του ήδη από το 1985 νεοφιλελεύθερου ευρωπαϊσμού με την Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη (14). Οι οικονομικοί καταναγκασμοί του καπιταλιστικού συστήματος, οδηγούν σε υποχώρηση τη σοσιαλιστική κυβέρνηση που αφού δεν έρχεται σε ρήξη με το σύστημα και τους μηχανισμούς εξάρτησης, θα κληθεί να τους υπηρετήσει ανεξαρτήτως υποκειμενικής βούλησης. Όπως και σταδιακά συνέβη. Λόγω της ανατροπής της οικονομικής πολιτικής και επιβολής πολιτικών λιτότητας (10ος/1985), εκδηλώνεται κρίση στη ΓΣΕΕ και στην ΠΑΣΚΕ, διαγράφονται συνδικαλιστικά στελέχη και μέλη της ΚΕ και το 1986 συγκροτείται η Σ.Σ.Ε.Κ. Η ενσωμάτωση στην στρατηγική της άρχουσας τάξης δεν αφορά μόνον το ΠΑΣΟΚ, αλλά και τα κόμματα της κομμουνιστικής αριστεράς της εποχής, όπως αποτυπώνεται στο ιδρυτικό κείμενο – κοινό πόρισμα του Ενιαίου Συνασπισμού (3ος/1989).

Στο ΠΑΣΟΚ η ραγδαία κρατικοποίηση της κομματικής του γραφειοκρατίας και των κλαδικών του οργανώσεων, αποτέλεσε την κυρίαρχη διαδικασία που μετέβαλε το κόμμα σε κοινωνικό στρώμα αναπαραγόμενο μέσω του κράτους, γινόμενο το ίδιο αυτοσκοπός και ως εκ τούτου φορέας των σχέσεων νομιμοποίησης του εξαρτημένου καπιταλιστικού κράτους εσωτερικεύοντας την πορεία εξευρωπαϊσμού και τις δευτερεύουσας σημασίας στη συγκυρία ενδοϊμπεριαλιστικές (αμερικανοευρωπαϊκές) αντιθέσεις. Το συγκεκριμένο προτσές οδήγησε στην επικράτηση της αστικής τάσης του κόμματος, η οποία αρχίζει να διαμορφώνεται ήδη πριν από το ’81 και κυριαρχεί στα τέλη της δεκαετίας του ‘80.

Χαρακτηριστικές περιπτώσεις της κυριαρχίας της αστικής τάσης του κόμματος είναι η ουσιαστική απόσυρση της εισήγησης Ανδρέα Παπανδρέου περί κατάργησης ΚΕ – ΕΓ και συγκρότησης νέου διευρυμένου κεντρικού οργάνου , Οργανωτικής Επιτροπής Συνεδρίου και Γραμματείας αντιστοίχως, αποτελούμενου από τα μέλη της ΚΕ και τους διαγραμμένους ή κατά καιρούς αποχωρήσαντες, σε ισότιμη βάση ενόψει διαδικασιών 2ου συνεδρίου, λόγω της σχεδόν καθολικής αντίδρασης της κομματικής γραφειοκρατίας (29η Σύνοδος ΚΕ, 8ος/1989, στην Ανάβυσσο), η ένταξη στη Σοσιαλιστική Διεθνή (2ος/1990, μετά την απόφαση της 31ης Συνόδου ΚΕ, 11ος/1989), η αναίρεση και τυπικά του εθνικού και δημοκρατικού δρόμου προς το σοσιαλισμό, τόσο ως διαδικασίας (μετάβαση), όσο και ως τελικού σκοπού (2ο Συνέδριο, 9ος/1990). Η μετατροπή του ΠΑΣΟΚ σε τυπικό σοσιαλδημοκρατικό κόμμα που έχει αναιρέσει τον τελικό σκοπό, μετατρεπόμενο το ίδιο και η αναπαραγωγή του από μέσο σε αυτοσκοπό, κατά μια μπερνσταϊνική εκδοχή, έχει οριστικά επέλθει την περίοδο 1989-1990. Η νίκη των εκσυγχρονιστών στο 4ο Συνέδριο (6ος/1996) δεν συνιστά τομή στην ιστορική εξέλιξη του κόμματος αλλά επικύρωση της ήδη πραγματοποιηθείσας αστικοποίησης του ΠΑΣΟΚ, καθώς η μάχη για τη διαδοχή αφορούσε διάσπαση κομματικών μηχανισμών του ενιαίου αστικού συνασπισμού εξουσίας του κόμματος. Αυτές τουλάχιστον ήταν οι κεντρικές εκδοχές. Το ΠΑΣΟΚ ως οργάνωση δημοκρατικά δομημένη με μέλη και εσωτερική ζωή τείνει προς τη διάλυση ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του ‘90. Χαρακτηριστική εκδήλωση εκφυλισμού είναι τα πλασματικά μέλη που έφτασαν να υπερβαίνουν τα πραγματικά στο 5ο (3ος/1999) και στο 6ο (10ος/2001) συνέδριο. Αποκορύφωμα της διάλυσης του κόμματος ως οργανωμένου συλλογικού φορέα αλλά και οριστικής απώλειας της όποιας αυτονομίας του ήταν οι διαδικασίες διαδοχής μεταξύ Σημίτη και Γ. Παπανδρέου (2ος/2004). (15)

Η κυρίαρχη αστική τάση του κόμματος ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του ’80 αρθρώνεται μέσα από την παγίωση ενός μόνιμου πλέγματος σύνθετων κυκλωμάτων, οικονομικών μονοπωλιακών δυνάμεων και πολιτικού προσωπικού, αναπαραγώμενη μέσα από την υφιστάμενη οργανική της σχέση με το κράτος, τους ομίλους συμφερόντων -διεθνείς και εγχώριους – και την Ε.Ε. Αναδύεται η εστία ενιαίου κόμματος (16), που περιλαμβάνει εκτός από την κυρίαρχη αστική τάση του ΠΑΣΟΚ, τη ΝΔ και τμήματα της ανανεωτικής αριστεράς. Είναι ο χώρος που δίνει από κοινού τη μάχη της ΟΝΕ, του Ευρώ, των Χρηματιστηρίων, των Ολυμπιακών Αγώνων, δομώντας υφιστάμενη σχέση με τα ΜΜΕ. Τυπικά ενοποιείται σε κυβερνητικό επίπεδο στη μνημονιακή περίοδο. Το ΠΑΣΟΚ μεταμορφώνεται στο ακριβώς αντίθετό του και καταντά ψευδώνυμο, όπως και η «κεντροαριστερά» στις διεργασίες της οποίας συμμετέχει είτε το ίδιο, είτε κομμάτια του. Αποτελεί οργανικό τμήμα της πολιτικής τάξης του εξαρτημένου (μνημονιακού) καπιταλιστικού κράτους που εσωτερικεύει το νεοαποικιακό καθεστώς της αποικίας χρέους, συρρικνώνει τη δημοκρατία, εκποιεί τη δημόσια γη και τους εθνικούς πόρους στους δανειστές, τσακίζει τη μισθωτή εργασία και στρέφεται με μανία κατά της μικροϊδιοκτησίας και της αυτοαπασχόλησης. Από πολιτική πρωτοπορία στον αγώνα για μια Ελλάδα ‘λεύτερη και σοσιαλιστική’, το ΠΑΣΟΚ μεταμορφώθηκε σε υπηρέτη και προπαγανδιστή της Ελλάδας ως φτωχού αμερικανογερμανικού προτεκτοράτου.

(1) Δημοσιεύθυηε στο περιοδικό Unfollow, τχ. 33ο, Σεπτέμβριος 2014. Το παρόν κείμενο αποτελεί τμήμα μιας ευρύτερης υπό εκπόνηση εργασίας.

(2) Κυπριακό, ανένδοτος-114, 115 ΣΕΟ, 15% για την παιδεία, Ιουλιανά- 2ος ανένδοτος, αντιδικτατορικός αγώνας-Πολυτεχνείο.

(3) Διακήρυξη 3ης Σεπτέμβρη- τετράπτυχο της Εθνικής Ανεξαρτησίας, Λαϊκής Κυριαρχίας- Κοινωνικής Απελευθέρωσης- Δημοκρατικής Διαδικασίας. Για την ιστορία, η διακήρυξη της 3ης Σεπτέμβρη συντάχθηκε από 10μελή επιτροπή, αρχές Αυγούστου 1974, στο Μόναχο, ύστερα από την τελευταία συνεδρίαση του Ε.Σ. ΠΑΚ στο Βίντερτουρ της Ελβετίας (27-28/7) που αποφάσισε – μεταξύ άλλων – την ίδρυση σοσιαλιστικού κόμματος στην Ελλάδα. Η διακήρυξη αποτελεί προφανώς συλλογικό κείμενο αντανακλώντας προβληματισμούς και θέσεις του ΠΑΚ της περιόδου εκείνης. Τα μέλη της επιτροπής σύνταξης του σχεδίου διακήρυξης ήταν οι : Αγγελόπουλος Θ, Ζαφειρόπουλος Γ., Κωστόπουλος Σ., Λιάνης Γ., Μαντάς Π, Παπαγιαννόπουλος Γ., Σκουλάς Ν., Τσουγιόπουλος Γ., Τσοχατζόπουλος Α., Χαραλαμπίδης Μ. Για το θέμα βλ. Βασιλειάδης Δ. Ο μύθος του Ανδρέα, Εναλλακτικές Εκδόσεις, 2007, σελ. 293, Παπαγιαννόπουλος Γ., Η σκοτεινή πλευρά του ήλιου, εκδ. Οδυσσέας, 1989

(4) βλ. Λιβιεράτος Δ., Προσδιορίζοντας την ιδεολογική ταυτότητα του Ανδρέα Παπανδρέου, περ. Μηνιαία Επιθεώρηση, τχ. 5ο/2005.

(5) Μηλιός Γ., Εκσυγχρονισμός ή (και) οικονομική ανάπτυξη. Η σταθεροποίηση του αστικού κράτους δικαίου, περ. Θέσεις, τχ. 1ο/1982, σελ 26

(6) Βλ. Παπανδρέου Α., Ο ευρωκομμουνισμός δεν είναι ο δρόμος για το σοσιαλισμό στην Ελλάδα, εφημ. Εξόρμηση 11-3-1977, Η εθνική ανεξαρτησία βασικός στόχος, εφημ. Εξόρμηση 18-3-1977, Ο ελληνικός δρόμος για το σοσιαλισμό, εφημ. Εξόρμηση, 24-3-1977. Επίσης βλ. Παπανδρέου Α., Ο Μαρξ, ο Λένιν και η «δικτατορία του προλεταριάτου» 11ος/1975.

(7) Εισήγηση ΑΠ στο 1ο συνέδριο 5ος/1984.

(8) Είναι δεδομένο το κοινωνικό βάρος της μικροϊδιοκτησίας στην Ελλάδα σε στρώματα της μισθωτής εργασίας και της παραδοσιακής μικροαστικής τάξης. Χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις παραίτησης Δρετάκη για τον ΦΑΠ (7ος/ 1982) και «αναδόμησης» Τρίτση για τα αυθαίρετα (9ος/1984).

(9) Για μια κριτική στη διαδικασία μετάβασης του Τρίτου Δρόμου από την οπτική του ΚΚΕ εκείνης της περιόδου βλ. Κοτζιάς Ν., Ο «τρίτος δρόμος» του ΠΑΣΟΚ, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1985.

(10) Τόνωση της ενεργού ζήτησης, μισθολογικές αυξήσεις και ΑΤΑ, ανάπτυξη δομών κοινωνικού κράτους, ίδρυση ΕΣΥ, συμμετοχικές διαδικασίες, ν/π για τα ΑΕΙ-ΤΕΙ, εργατική νομοθεσία, ενίσχυση του ρόλου του συνδικαλιστικού κινήματος, κρατικοποιήσεις προβληματικών επιχειρήσεων, εκσυγχρονισμός οικογενειακού δικαίου και μέτρα ισότητας κλπ, πέραν βεβαίως της αναγνώρισης της εθνικής αντίστασης, κίνηση βαρύνουσας ιστορικής και συμβολικής σημασίας. Βλ. Οι νόμοι της αλλαγής 1981-1985, εκδ. Γενική Γραμματεία Τύπου και Πληροφοριών.

(11) Eιδικά για την εργατική πολιτική των κυβερνήσεων ΠΑΣΟΚ βλ. Μητρόπουλος Α., Οι εργασιακοί θεσμοί στην Ελλάδα, εκδ. Α.Ν. Σάκκουλας, 1985, Βαμιεδάκης Στ. (διπλωματική), Οι εργασιακές σχέσεις και το συνδικαλιστικό κίνημα μετά τη Μεταπολίτευση: Η εργατική πολιτική του ΠΑΣΟΚ 1981- 1985, Ρέθυμνο, 2009.

(12) Πολωνικό, κορεάτικο τζάμπο, εγκατάσταση αμερικανικών πυραύλων πέρσιγκ και κρουζ, ανάπτυξη διεθνών πρωτοβουλιών για την ειρήνη και τον αφοπλισμό, σχέσεις με καθεστώτα υπαρκτού και αραβικά έθνη.

(13) Βλ. αποφάσεις 8ης Συνόδου ΚΕ 9ος/1981, 9ης Συνόδου ΚΕ 3ος/1982, 10ης Συνόδου ΚΕ 7ος-8ος/1983. Για την πάλη ενάντια στην κρατικοποίηση του κόμματος, βλ. Χαραλαμπίδης Μ., Πώς μπορεί να κυβερνά η αριστερά, εκδ. Στοχαστής 1986.

(14) Απόφαση 22ης Συνόδου ΚΕ 5ος/1987, Κείμενο-διακήρυξη Το ΠΑΣΟΚ μπροστά στο παρόν και το μέλλον της Ελλάδας 7ος/1988.

(15) Βλ. Βερναρδάκης Χ., Πολιτικά κόμματα, εκλογές και κομματικό σύστημα, εκδ. Σάκκουλα Α.Ε., 2011.

(16) Πουλαντζάς Ν., Το κράτος, η εξουσία, ο σοσιαλισμός, εκδ. Θεμέλιο, 2001, σελ. 339.