Πολλές δεκαετίες πριν την εμφάνιση της Φιλικής Εταιρείας, μαρτυρούνται απόπειρες των Ελλήνων για τη σύσταση επαναστατικών οργανώσεων ή “εταιρειών”, με σκοπό την απελευθέρωση της Ελλάδας. Το 1732, ο Λέσβιος κληρικός, Σεραφείμ Μυτιληναίος (Πωγωνάτος), σε ανάκρισή του στη Ρωσία, υποστήριξε πως, πριν από το 1700 ήδη, είχε δημιουργηθεί μυστική εταιρεία στην Ελλάδα με σκοπό την απελευθέρωσή της, ενώ ο ίδιος είχε έλθει σε επαφή με τον τσάρο Πέτρο τον Μεγάλο για τον ίδιο σκοπό.

Μυστική εταιρεία θεωρείται ότι συγκρότησε στη Μόσχα, πριν από τα Ορλωφικά, ο Πέτρος Μελισσηνός (1726-1796), ο οποίος έφθασε έως τον βαθμό του στρατηγού του ρωσικού πυροβολικού. Ο Μελισσηνός, μαζί με τον Κεφαλλονίτη μηχανικό, Μαρίνο Χαρμπούρη και τον Γεώργιο Παπάζωλη, έπεισαν τους αδελφούς Ορλώφ για την ανάγκη ανακίνησης επανάστασης στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα .

Μεταξύ των σημαντικότερων εταιριστικών κινήσεων μπορούμε να αναφέρουμε την εταιρεία “Αλέξανδρος”, που ιδρύθηκε από τον ηγεμόνα της Βλαχίας, Αλέξανδρο Μουρούζη, το 1777, στο Χέρμανστατ (Hermanstadt) της Τρανσυλβανίας, την “Εταιρεία των Φίλων”, που ιδρύθηκε το 1780, στο Βουκουρέστι (μέλος της οποίας υπήρξε ενδεχομένως και ο Ρήγας Φεραίος), την “Ελληνοδακική Φιλολογική Εταιρεία”, που ιδρύθηκε το 1780 στο Βουκουρέστι και ανέπτυξε πλούσια δράση, καθώς και την εταιρεία “Φοίνιξ”, την οποία ίδρυσε μετά τη φυγή του στη Ρωσία, το 1787, ο ηγεμόνας της Βλαχίας, Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ο αποκαλούμενος Φιραρής (φυγάς).

Από πολλούς πιστεύεται ότι ο Φιραρής, κατά τη διάρκεια της ηγεμονίας του (1785-1786), είχε μυήσει στα πατριωτικά του σχέδια τον Ρήγα Βελεστινλή και, το 1807, τον Κωνσταντίνο Υψηλάντη. Άλλες εταιρείες που αναφέρονται είναι το “Ρόπαλον του Ηρακλέους”, η “Εταιρεία της Αθηνάς”, η “Εταιρεία των Καλών Εξαδέλφων”, που συνδέονται πιθανότατα με την οργάνωση του Ρήγα.

Όλες αυτές οι Εταιρείες και κινήσεις δημιουργήθηκαν στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη και συνέδεαν πάντοτε την απελευθέρωση των Ελλήνων με τις κινήσεις κάποιας από τις μεγάλες δυνάμεις, μίας ή ενίοτε και περισσοτέρων. Μια νέα φάση θα εγκαινιάσει ο Ρήγας, ο οποίος, μολονότι επιχείρησε να στηριχτεί στη Γαλλική Επανάσταση και τον Ναπολέοντα, θα θέσει στο επίκεντρο της δραστηριότητάς του τη δημιουργία μιας εγχώριας επαναστατικής οργάνωσης. Έκτοτε, μετά μάλιστα την εξάντληση του ανατρεπτικού δυναμικού του Ναπολέοντα, που θα προκαλέσει και την απογοήτευση του Κοραή, οι Έλληνες θέτουν ως στόχο μια αυτόνομη επαναστατική απόπειρα που, στην καλύτερη περίπτωση, θα προκαλούσε και την εμπλοκή κάποιας μεγάλης δύναμης, προφανώς της Ρωσίας.

Το λίκνο της Οδησσού

Εν τέλει, και καθόλου τυχαία, η Φιλική Εταιρεία θα ιδρυθεί στην Οδησσό, μια νέα πόλη που συνδύαζε το ελληνικό επαναστατικό πνεύμα, εδώ είχαν εγκατασταθεί πληθυσμοί με μεγάλη επαναστατική παράδοση, από την Πελοπόννησο και τα νησιά μετά τα Ορλωφικά, την ευνοϊκή για τους ομόδοξους Έλληνες ρωσική πολιτική, την άμεση συνάφεια με τις παραδουνάβιες ηγεμονίες και, τέλος, τα νεωτερικά ρεύματα. η πόλη δημιουργήθηκε κατά τα πρότυπα του Διαφωτισμού, με σημαντική παρουσία Δυτικοευρωπαίων.

Αν η Βιέννη υπήρξε, είκοσι χρόνια πριν, η πόλη όπου ο Ρήγας θα συγκροτήσει την πρώτη επαναστατική “οργάνωση”, η Οδησσός, η νέα πόλη με το αρχαιοελληνικό όνομα, θα προσφέρει το κατάλληλο λίκνο για την επώαση και την ενδυνάμωση της νέας επαναστατικής απόπειρας, ενώ, στη Βιέννη, παρότι έδρα του Λόγιου Ερμή, μέχρι το 1821, θα μυηθεί στην Εταιρεία μόνο ένα μέλος!

Ο “τρίτος πόλος” του Ελληνισμού, μεταξύ Παρισίων και Κωνσταντινούπολης, ο πόλος Βιέννης-Βουκουρεστίου-Οδησσού , που οραματίζεται μια βαλκανική Πολιτεία, ταυτοχρόνως ελληνική και πολυεθνική, ανεξίθρησκη και ορθόδοξη, διαφωτιστική και “ρομαντική”, ισχυροποιείται στα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα, μετακινείται αδιάκοπα προς τα ανατολικά και θα σφραγίσει όλες τις επαναστατικές και διαφωτιστικές απόπειρες.

Μετατόπιση του κέντρου βάρους

Η ισχυροποίηση αυτού του πόλου εκφράζει και τη μετατόπιση του κέντρου βάρους του παροικιακού ελληνισμού από τη δυτική προς την κεντρική και ανατολική Ευρώπη. Σύμφωνα με το πρώτο υπόμνημα του Καποδίστρια προς τον Τσάρο, γραμμένο στα 1811, στη Ρωσία απασχολούνταν ήδη 4.500 Έλληνες σε εμπορικές επιχειρήσεις, εκτός από τους λοιπούς ελληνικούς πληθυσμούς, και στην Αυστροουγγαρία 90.000, στις δε Ηγεμονίες, που βρίσκονταν σε άμεση επαφή με τη νότια Ρωσία, οι Έλληνες ανέρχονται σε δεκάδες χιλιάδες.

Την ίδια εποχή, στη Βενετία, την Αγκώνα, το Λιβόρνο και τη Νεάπολη, αριθμούσαν μόλις 4.000, στην Ολλανδία 100 και στη Γαλλία 50, σε αντίθεση με ό,τι συνέβαινε μεταξύ του 15ου και του 17ου αιώνα, όταν ήταν πολύ περισσότεροι οι Έλληνες έμποροι οι εγκατεστημένοι στη Βενετία και ασήμαντος ο αριθμός όσων βρίσκονται στη Ρωσία.

Αυτή η μετατόπιση θα αποτυπωθεί και στο εσωτερικό του ελλαδικού χώρου, όπου το επίκεντρο του εμπορίου και της εκπαίδευσης θα μετακινηθεί από τη δυτική Ελλάδα προς την ανατολική και προς τη δυτική Μικρά Ασία (εντελώς συμβατικά θα μπορούσαμε να πούμε από τα Γιάννενα στη Χίο, τις Κυδωνίες και τη Σμύρνη). Επί πλέον, η αυτοπεποίθηση και η αυτονομία του ελληνισμού ενισχύεται, παρά την έντονη επίδραση της γαλλικής παιδείας και γλώσσας μεταξύ των Φαναριωτών, καθώς και σε ολόκληρο τον ελληνισμό των Ηγεμονιών και των Βαλκανίων .

Το “Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον”

Ιδιαίτερη ιδεολογική και πολιτική σημασία έχει η σύσταση μιας ελληνικής οργάνωσης, στα 1809, από τους Έλληνες του Παρισιού, με την ονομασία “Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον”. Πρωτεργάτες της υπήρξαν ο Γρηγόριος Ζαλύκης ή Ζαλίκογλου (1776-1827), που καταγόταν από τη Θεσσαλονίκη, είχε εγκατασταθεί αρχικώς στο Βουκουρέστι και μετά το 1802 στο Παρίσι, ως διπλωματικός εκπρόσωπος του ηγεμόνα της Βλαχίας, Σκαρλάτου Καλλιμάχη, ενώ πρόεδρος της οργάνωσης ήταν ο φιλέλληνας, κόμης Ωγκύστ ντε Σουαζέλ Γκουφιέ, αρχαιολόγος, πρώην πρέσβης της Γαλλίας στην Κωνσταντινούπολη.

Ταμίας της ήταν ο έμπορος, Στέφανος Χατζη-Μόσχος, ενώ σημαίνοντα μέλη της υπήρξαν ο Γεώργιος Φίλανδρος και ο Αθανάσιος Τσακάλωφ, ο οποίος αναχώρησε από το Παρίσι το 1814. Στον αρχικό πυρήνα της οργάνωσης, συμμετείχαν ακόμα ο Πέτρος Ομηρίδης-Σκυλίτσης (της μεγάλης χιακής οικογένειας, μεγαλέμπορος στη Μασσαλία, Φιλικός, εξαιρετικά δραστήριος στη διάρκεια της Επανάστασης και μετέπειτα δήμαρχος Πειραιά ), ο Θεόδωρος Πρασακάκης, πιθανότατα και η γνωστή Κύπρια λογία, Ελισάβετ Σάντη Λουμάκη Σενιέ, μητέρα δύο φημισμένων Γάλλων ποιητών της εποχής, του Αντρέ (1762-1794), που καρατομήθηκε την παραμονή της πτώσης του Ροβεσπιέρου και του Ζοζέφ Σενιέ (1764-1811).

Τα μέλη της εταιρείας, με βάση τον αριθμό εγγραφής τους, έπαιρναν τον κωδικοποιημένο συνωμοτικό αριθμό με τον οποίο αναγνωρίζονταν μεταξύ τους. Οι μυούμενοι, αφού ορκίζονταν ότι θα τηρούν μυστικό τον σκοπό της εταιρείας και ότι θα καταβάλλουν κάθε προσπάθεια για τη διάδοση των ιδεών της και την πραγμάτωση των στόχων της, έπαιρναν ένα πανομοιότυπο χρυσό δαχτυλίδι, το “χρυσόβουλο”, που είχε χαραγμένο το έμβλημα της οργάνωσης: Δύο χέρια σφιχτά δεμένα και, κυκλικά, τα τέσσερα αρχικά Φ.Ε.Δ.Α. (Φιλίας Ελληνικής Δεσμός Άλυτος ή Φιλικός Ελληνικός Δεσμός Άλυτος).

Συνεργεία του Ναπολέοντος

Στο “Ξενοδοχείο” συμμετείχε ενεργά και ένας απόγονος των Ελλήνων που είχαν καταφύγει τον 17ο αι. από τη Μάνη στην Κορσική, ο Δημήτριος Κομνηνός, στον οποίο ο βασιλιάς Λουδοβίκος ΙΣΤ΄ είχε απονείμει τον τίτλο του πρίγκιπα, ως δήθεν απογόνου του αυτοκράτορα της Τραπεζούντας, Δαβίδ Κομνηνού και ο οποίος συνδεόταν με την οικογένεια Βοναπάρτη. Άραγε, ο Ναπολέων, τόσο μέσω του Σουαζέλ-Γκουφιέ όσο και του πρίγκιπα Κομνηνού, ήταν ενήμερος για τους σκοπούς του “Ελληνόγλωσσου Ξενοδοχείου”; Ο Σάθας προχωράει μάλιστα ένα βήμα παραπέρα και υποστηρίζει ότι η οργάνωση είχε συστηθεί «συνεργεία του Ναπολέοντος» .

Ο Κοραής παρέμεινε έως το τέλος ορκισμένος εχθρός της οργάνωσης, την οποία γνώριζε ήδη από το 1810 και την χαρακτήριζε «συνωμοσία δύο ἤ τρι­ῶν πονη­ρῶν ἀν­θρω­πίσκων μὲ ἄλλους δύο ἤ τρεῖς ἠ­λι­θί­ους», την οποία «ὁ μωροπαμπόνηρος (δηλ. ο Ζαλύκης) ἐ­σύ­στη­σε καθ’ αὐ­τὸ διὰ νὰ ἀ­τι­μά­σῃ καὶ νὰ βλάψῃ ἐμέ, ἤγουν μὲ ἐλπίδα νὰ ἐμβάσῃ ὅλους τοὺς ἐ­δῶ Γραικοὺς εἰς αὐτήν, πλὴν ἐ­μοῦ, καὶ οὕτω νὰ ἔχῃ πρόφασιν εὐ­λογοφανῆ νὰ κηρύττῃ, ὅτι μόνος ἐγὼ ἀ­πο­σκιρ­τῶ ἀπὸ τὴν μετὰ τοῦ γένους ὁμόνοιαν. Καὶ ἐνδέχεται νὰ τὸ κα­τορθώσῃ…».

Ωστόσο, παρά τους φόβους του, το Παρίσι δεν θα μεταβληθεί σε προπύργιο της επανάστασης και των αντιπάλων του, αντίθετα, μετά την οριστική πτώση του Ναπολέοντα, θα πάψει να αποτελεί κέντρο ζύμωσης, ο Ζαλίκογλου θα το εγκαταλείψει, ο Τσακάλωφ θα φύγει για τη Ρωσία, ενώ το επίσης μέλος του “Ξενοδοχείου”, ο Κ. Νικολόπουλος, θα στραφεί στη φιλολογική-γλωσσική δραστηριότητα, με την έκδοση της Μέλισσας. Πάντως, το “Ξενοδοχείον” θα αποτελέσει όντως τον σημαντικότερο πρόδρομο της Φιλικής Εταιρείας, ένα ακόμα “κληροδότημα” της Γαλλικής Επανάστασης στην ελληνική.