Χρήση και κατάχρηση της Ιστορίας και της Μνήμης

Γιάγκος Ανδρεάδης*

Στις 2 Δεκεμβρίου παρουσιάστηκε στην ελληνική της εκδοχή η Πλατφόρμα MOG (Memories of the Occupation in Greece - Μνήμες από την Κατοχή στην Ελλάδα). Το Εθνικό Συμβούλιο Διεκδίκησης Οφειλών για τα εγκλήματα των Γερμανών στην Κατοχή κατήγγειλε την πρωτοβουλία αυτή ως μέρος ενός ευρύτερου σχεδίου του γερμανικού κράτους με δύο κυρίως στόχους: τον ενταφιασμό, πρώτον, της ελληνικής απαίτησης για αποζημιώσεις, αφού η «γερμανοελληνική φιλία» εμφανίζεται ουσιαστικά ως υποκατάστατο των γερμανικών οφειλών. Και, δεύτερον, την αναθεώρηση της Ιστορίας και την υπόσκαψη της μνήμης του ελληνικού λαού μέσα από την εξίσωση θυτών και θυμάτων.

Η πλατφόρμα MOG βασίζεται στην επιλεκτική χρησιμοποίηση στο πλαίσιο «σεναρίων» δεκατριών από τις ενενήντα τρεις συνεντεύξεις που σχετίζονται με την Κατοχή. Και προσπαθεί χρησιμοποιώντας τις πολύτιμες αυτές αφηγήσεις ζωής να νομιμοποιηθεί επιστημονικά αναφερόμενη σε ένα ρεύμα ιστορικής σκέψης, αυτό της Προφορικής Ιστορίας. Η οποία ωστόσο, όπως θα δούμε, θα ήταν άδικο να ενοχοποιηθεί γι’ αυτές και άλλες προσπάθειες αναθεώρησης.

Η συζήτηση για το ρεύμα αυτό μπορεί να ξεκινήσει από το κλασικό βιβλίο του ιστορικού και κοινωνιολόγου Paul Thompson, εμπνευσμένου πρωτοπόρου της Προφορικής Ιστορίας στη Μεγάλη Βρετανία. («Φωνές από το παρελθόν», μετ. Ρ. Β. Μπουσχότεν, Πλέθρον, 2009). Ο συγγραφέας, πολυσχιδής προσωπικότητα που συνδυάζει επιστημονικά, δημιουργικά και πολιτικά ενδιαφέροντα, παρουσιάζει γλαφυρά τους στόχους αυτού του ρεύματος που στοχεύει να δώσει φωνή για να μιλήσουν για τις μνήμες τους αυτοί που συνήθως δεν έχουν φωνή. Παράλληλα, προτείνει έγκυρους μεθοδολογικούς κανόνες επιμένοντας στον έλεγχο των προφορικών πηγών μέσα και από τον διάλογο με άλλους κλάδους της ιστορικής επιστήμης.
Σε ελληνική μετάφραση μπορεί κανείς επίσης να βρει το βιβλίο της Lynn Adams «Θεωρία Προφορικής Ιστορίας» (μετ. Λ. Ρινόπουλος, Πλέθρον 2010). Βιβλίο που επιτυγχάνει μόνον εν μέρει τον σκοπό του. Και αυτό διότι, προσφέρει στοιχεία που δείχνουν την πρωτοτυπία και τη σημασία του ρεύματος, αλλά γενικεύει εύκολα και αγνοεί περίπου παράλληλες ευρύτερες εξελίξεις στην Ιστορία και σε άλλα πεδία, όπως η Βιολογία, η Ανθρωπολογία, η Φιλοσοφία και η Ψυχανάλυση. Παράδειγμα: σε ένα κεφάλαιο του βιβλίου αφιερωμένο στη μνήμη, ο Φρόιντ, πατέρας της επιστήμης της μνήμης, αναφέρεται με μια έμμεση αναφορά μιας παραγράφου αρνητικά, ενώ οι Μπαρτ, Φουκώ, Ντεριντά, Λακάν συνυπάρχουν επίσης σε άλλη μία. Ετσι, η προσπάθεια θεωρητικής θεμελίωσης μένει ανολοκλήρωτη.

Θα κλείσω με τον Alessantro Portelli, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Σαπιέντσα της Ρώμης από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της Προφορικής Ιστορίας. Στο σημαντικότερο ίσως βιβλίο του «Η διαταγή ήδη εξετελέσθη» (L’ ordine é gia stato eseguito, Donzelli, 1999) αξιοποιεί παραδειγματικά τις συνεντεύξεις διακοσίων ανθρώπων για να μιλήσει για ένα συγκλονιστικό ναζιστικό έγκλημα: τη σφαγή από τους ναζί στις 24 Μαρτίου του 1944, 335 Ιταλών πολιτών –στρατιωτικών, εργατών, εμπόρων, ρακοσυλλεκτών, εβραίων και ενός ιερέα και άλλων- στις Fosse Ardeatine (Αρχαία ορύγματα κοντά στην Ρώμη). Πρόσχημα για τη σφαγή ήταν η επίθεση ανταρτών που κατέληξε στον φόνο 33 Γερμανών, την οποία ο Χίτλερ «τιμώρησε» διατάζοντας τη δολοφονία δέκα Ιταλών -αμέτοχων στην επίθεση- για κάθε σκοτωμένο Γερμανό.

Η επίθεση των ανταρτών ενοχοποιήθηκε αργότερα, από Ιταλούς ακροδεξιούς και από υπερασπιστές του Βατικανού που είχε κρατήσει αμφιλεγόμενη στάση, ως η αιτία της σφαγής και -παρά το ότι οι νεκροί τιμήθηκαν από το κράτος- η συζήτηση για τις ευθύνες έμεινε ανοιχτή. Με τρόπο μάλιστα που, χωρίς βέβαια να προχωρούμε σε ισοπεδωτικές ταυτίσεις, φέρνει στον νου συζητήσεις στην Ελλάδα για την Κατοχή ή την Αντίσταση κατά της Χούντας και ειδικά για την εξέγερση του Πολυτεχνείου. Το επίτευγμα του Portelli είναι ότι επέλεξε εύστοχα τις συνεντεύξεις, τις σεβάστηκε απόλυτα αλλά και ερεύνησε την αξιοπιστία τους και κατάφερε με τον ερμηνευτικό σχολιασμό του να χαράξει σαφείς διαχωριστικές γραμμές μεταξύ ανταρτών, θυμάτων και δημίων, χωρίς να αποκρύπτει την αριστερή πολιτική του ταυτότητά και την άποψή του για τα γεγονότα. Ο ίδιος ο τίτλος, «Η διαταγή [του Χίτλερ] εξετελέσθη» καταγγέλλει τους δολοφόνους που, όπως ισχυρίστηκαν και στη δίκη της Νυρεμβέργης, «εκτελούσαν απλώς διαταγές».

Θα προσθέσω δύο λόγια για τον πυρήνα της Προφορικής Ιστορίας, ως σχολιασμένης συλλογής συνεντεύξεων επιμένοντας σε ένα ζήτημα: Την αξιοπιστία της πηγής/μαρτυρίας. Η αξιοπιστία των πηγών, γραπτών και προφορικών αποτελεί κεντρικό μεθοδολογικό ζήτημα για τους ιστορικούς από την εποχή του Θουκυδίδη, που στο Α 22 της Ιστορίας του Πελοποννησιακού Πολέμου γράφει: 

«Υπέβαλα στον ακριβέστερο δυνατό έλεγχο τις πληροφορίες μου [για να ελέγξω την αξιοπιστία τους]. Αλλά το εγχείρημα ήταν δύσκολο, διότι συχνά οι αυτόπτες μάρτυρες εξέθεταν διαφορετικά τα ίδια πράγματα αναλόγως της μνήμης ή της εύνοιας που είχαν για τον ένα ή τον άλλο αντίπαλο». 

Η μεθοδολογική αυτή επισήμανση του Θουκυδίδη γίνεται και σήμερα δεκτή από τους ιστορικούς, ανθρωπολόγους αλλά και από ψυχαναλυτές, δημοσιογράφους και καλλιτέχνες που χρησιμοποιούν υπεύθυνα συνεντεύξεις, αφηγήσεις ή εκμυστηρεύσεις.

Στη χώρα μας βιβλίο συλλογής μαρτυριών του Ι. Χανδρινού για το Πολυτεχνείο, παρουσιαζόμενο υπό τον μανδύα της Προφορικής Ιστορίας, συμπεριέλαβε ασχολίαστη τη συνέντευξη του χουντικού Βουλιέρη πλάι σε άλλες πολύτιμες καθ’ αυτές αγωνιστών, οι οποίοι αγνοούσαν τις συκοφαντίες και τις παραχαράξεις που αυτή περιείχε. Παρά τις αποσύρσεις μιας σειράς κειμένων, η δεύτερη έκδοση του βιβλίου ουσιαστικά δεν διορθώνει τίποτε. Ο Ι. Χανδρινός αποτελεί στέλεχος της πλατφόρμας MOG, όπου μια ανάρτηση για τον λιμό στην Κατοχή ξεκινά με ασχολίαστες απόψεις τού... Γκέμπελς για το θέμα. Υποτίθεται ότι έτσι τα νέα παιδιά που είναι το «τάργκετ γκρουπ» της πλατφόρμας θα αποκτήσουν μια «αντικειμενική» και «πολυδιάστατη» εικόνα για την Κατοχή.

Ζούμε σε μια περίεργη ώρα. Την ώρα όπου διάφορα σερβίρονται, όπως έγραψε για άλλο ζήτημα η αρχαιολόγος κ. Στέλλα Δρούγου, «με λαμπερούς τίτλους και σκοτεινούς σκοπούς». Το ρεύμα της Προφορικής Ιστορίας, μπορεί, όπως κάθε σοβαρή επιστημονική πρόταση, να δεχτεί έπαινο ή κριτική, αλλά δεν μπορεί να ενοχοποιηθεί για τους σκοπούς της πλατφόρμας MOG. Και γι’ αυτό, ιδιαίτερα όσοι αξιοποιούν γόνιμα τις μεθόδους του ρεύματος αυτού, πρέπει να αντισταθούν στην παραμόρφωση των απόψεων και των ερευνητικών τους εργαλείων.

* Πανεπιστημιακό
ςΠΗΓΗ: https://www.efsyn.gr/stiles/apopseis/271571_hrisi-kai-katahrisi-tis-istorias-kai-tis-mnimis
Ανάρτηση από:geromorias.blogspot.com