Εισαγωγικό Σημείωμα Π. Ήφ. Το κείμενο που ακολουθεί δημοσιεύτηκε σε δύο μέρη στην Huffpost. Οι σύνδεσμοι των αναρτήσεων παρατίθενται στο τέλος. Η παρούσα ανάρτηση συνοδεύεται από σχετική βιβλιογραφία που με κόπο και μόχθο εμπλουτίστηκε με μεταφράσεις κορυφαίων αναλυτών της διεθνούς πολιτικής αλλά και Ελλήνων διεθνολόγων.
Α μέρος Eισερχόμενοι στο 2018: O ηγεμονικός ανταγωνισμός τον 21ο αιώνα
Ενώ οι Ηνωμένες Πολιτείες συνεχίζουν να είναι η δεσπόζουσα και ισχυρότερη δύναμη του πλανήτη διανύουμε μια μετάβαση προς ένα πολυπολικό διεθνές σύστημα το οποίο ωριμάζει ολοένα και περισσότερο.
Τα κύρια χαρακτηριστικά του είναι: πολλές μεγάλες δυνάμεις, διαρκείς ανακατανομές ισχύος που ακατάπαυστα υποκινούν εξισορροπητικές συμμαχίες, τα πυρηνικά όπλα και μεγάλη αστάθεια που προκλήθηκε πρωτίστως λόγω επεμβάσεων που προκάλεσαν κατεδαφίσεις κρατών, κύματα εκατομμυρίων προσφύγων και ενθάρρυναν εξτρεμιστικές τάσεις, κυρίως στα ισλαμικά πεδία.
Όλα δείχνουν ότι η υπερεπέκταση των ΗΠΑ έφθασε τα όριά της και ότι η εκλογή του Προέδρου Τραμπ, πέραν άλλων κριτηρίων εσωτερικής πολιτικής, ενδέχεται να σηματοδοτεί την αφετηρία ενός νέου στρατηγικού προσανατολισμού αναζήτησης ισορροπίας και ενός modusvivendi γύρω από ένα πλανητικό νέο statusquo.
Όταν όμως λαμβάνουν χώρα μεγάλες ανακατανομές ισχύος ο δρόμος προς μια νέα ισορροπία είναι πάντα σπαρμένος με συγκρούσεις που αφορούν τις ανακατανομές συμφερόντων, έλεγχο ή κατοχή πόρων και γεωπολιτική επιρροή.
Λόγω πυρηνικού όπλου οι ηγεμονικές δυνάμεις δεν συγκρούονται κατευθείαν μεταξύ τους αλλά στις περιφέρειες του πλανήτη. Ένα κεντρικό ζήτημα της της Μεταψυχροπολεμικής εποχής είναι ότι επειδή ακριβώς ένας πυρηνικός πόλεμος μεταξύ των ηγεμονικών δυνάμεων είναι αδιανόητος, οι διαρκείς εξισορροπήσεις με συμβατικά όπλα με σκοπό τον έλεγχο της κατανομής ισχύος στις περιφέρειες είναι το κύριο χαρακτηριστικό του διεθνούς συστήματος τον 21ο αιώνα.
Ως προς αυτό συνοψίζουμε τους κύριους σκοπούς των ηγεμονικών εξισορροπήσεων όπως διατυπώνονται στο εμβληματικό έργο του JohnMearsheimer, «Η τραγωδία της πολιτικής των μεγάλων δυνάμεων» (Εκδόσεις Ποιότητα) και όπως εξάλλου ολοένα πυκνότερα εκτυλίσσονται μπροστά στα μάτια μας: Επειδή η οικονομία είναι η βάση της ισχύος συμπεριλαμβανομένης της στρατιωτικής προσπαθούν να θέσουν υπό τον έλεγχό τους όσο μεγαλύτερο μέρος μπορούν του παγκόσμιου πλούτου. Έτσι, επιδιώκουν να εμποδίσουν αντίπαλες μεγάλες δυνάμεις να κυριαρχήσουν σε περιοχές του κόσμου που δημιουργούν πλούτο. Κυρίως, επιδιώκουν να παρεμποδίσουν μια άλλη δύναμη να γίνει περιφερειακός ηγεμόνας γιατί αυτό πιθανό να οδηγήσει σε παγκόσμια επικράτησή της και να θέσει το συμφέρον επιβίωσής τους σε κίνδυνο.
Αναμφίβολα θα ήθελαν να κυριαρχήσουν πλανητικά αλλά αυτό είναι δύσκολο ή ανέφικτο, ιδιαίτερα στην πυρηνική εποχή. Ενώ αναπόφευκτα υποβόσκει ακόμη και η ιδέα για πυρηνική υπεροχή, όσοι ασχολήθηκαν με την πυρηνική στρατηγική γνωρίζουν πως αυτό θα μπορούσε να αποτελέσει το τέλος της ζωής πάνω στον πλανήτη όπως τον γνωρίζουμε σήμερα.
Οι κύριες τακτικές και στρατηγικές προσεγγίσεις των μεγάλων δυνάμεων όπως εξετάζονται από τον JohnMearsheimer στο εμβληματικό του έργο είναι συντομογραφικά οι εξής:
- Μεταφορά βαρών:προσπάθεια ανάληψης αναχαίτισης από τρίτον όχι κατ’ ανάγκη «σύμμαχο», ενώ το ίδιο παραμένει θεατής Ενθάρρυνση, υποκίνηση, μυστικές μεθοδεύσεις κτλ. Το βλέπουμε καθημερινά στην ευρεία ασταθή ζώνη από την Λιβύη μέχρι το Αφγανιστάν.
- Εξισορρόπηση:Δέσμευση αναχαίτισης επιτιθέμενου αντιπάλου κατόπιν τυπικής ή άτυπης διακρατικής συμμαχίας και εμπράκτων μέτρων και δεσμεύσεων. Στην Συρία εδώ και χρόνια είναι ολοφάνερα και συχνά αθέατα καθημερινή πρακτική.
- Εκβιασμός:απειλή χρήσης βίας (μπλόφα ή μέτρα για κόστος κατά λιγότερο ισχυρών κρατών, μικρών κρατών και αδυνάμων). Κάθε θέση προς άλλο δρώντα με την οποία θέτεις κόστος εάν δεν συμμορφωθεί είναι διακρατικός εκβιασμός συχνά χωρίς την παραμικρή παρεμβολή διεθνών θεσμών.
- Πρόκληση πολέμου για κατατριβή τρίτων:Μέριμνα ούτως ώστε εμπλοκή κάποιου αντιπάλου σε πόλεμο θα οδηγήσει σε μακροχρόνια κατατριβή και αποδυνάμωση. Πρόκληση έτσι εξασθένισης και αποδυνάμωσης «εχθρών» και/ή «φίλων» με πρόκληση μακροχρόνιων συρράξεων και πολέμων. Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση ήταν ο δεκαετής πόλεμος Ιράν-Ιράκ. Μετά το “Irangate” μάθαμε ότι τόσο οι ΗΠΑ όσο και το Ισραήλ μεριμνούσαν αμφότερα τα κράτη, το Ιράν και το Ιράκ, να έχουν αμφότεροι ισχύ για να κατατρίβονται σε ένα μακροχρόνιο πόλεμο.
Deir Ezzor, Syria, January 2014 Photo: AFP/GettyΠαρεμπόδιση άλλων μεγάλων δυνάμεων να έχουν πρόσβαση σε πλουτοπαραγωγικούς πόρους. Αυτό επιτυγχάνεται όταν ασκείται γεωπολιτικός και πολιτικός έλεγχος επί των κρατών μιας περιφέρειας. Κανείς μπορεί να δει αυτή την πτυχή στην πολυετή πλέον συζήτηση για την διέλευση των αγωγών ενέργειας της Ανατολικής Μεσογείου προς την Ευρώπη, τον ρόλο της Τουρκίας και την σχέση της με την Ρωσία και την ενεργειακή εξάρτηση της Ευρώπης από την Ρωσία, κυρίως της Γερμανίας.- Απόκτηση ισχύος με πόλεμοέχουμε όταν αφού κατακτηθεί ή ελεγχθεί ένας κράτος ελέγχονται οι πλουτοπαραγωγικοί πόροι και οι τιμές τους.
- «Softpower».Διευκόλυνση διείσδυσης με αποδυνάμωση του φρονήματος άλλων κοινωνιών και της πίστης τους στην κυριαρχία του κράτους τους. Αυτή είναι εδώ και δεκαετίες μια κύρια τακτική στο πλαίσιο των στρατηγικών κυρίως των μεγάλων και κύρια επιδίωξη είναι η εκπλήρωση σκοπών με το λιγότερο δυνατό κόστος μέσο επηρεασμού των αποφάσεων άλλων κρατών (ακόμη και συμμαχικών).
- Προσωρινή παραχώρηση ισχύος σε αυριανούς εχθρούς για να ρυθμιστεί η κατανομή ισχύος.Για παράδειγμα, η βοήθεια ΕΣΣΔ Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο αλλά ενδεχομένως αυτά που λαμβάνουν χώρα στην Συρία εδώ και χρόνια τα αίτια των οποίων θα γίνουν γνωστά μετά από πολλά χρόνια.
Εάν σταθούμε στην πυρηνική ισχύ, επειδή μπορεί να είναι μόνο αποτρεπτική είναι ένα κρίσιμο και ευαίσθητο ζήτημα και αφορά ζωτικά την στρατηγική της ισχυρότερης δύναμης του 21ου αιώνα εάν για ένα αριθμό λόγω αποφασίσει ή υποχρεωθεί από άλλες δυνάμεις να συνεχίσει την παρεμβατική πολιτική όπως την γνωρίσαμε επί ένα τέταρτο του αιώνα μετά τον Ψυχρό Πόλεμο. Σε αυτή την περίπτωση ο στρατηγικός ορθολογισμός επιτάσσει επιδίωξη νέων ισορροπιών και ένα νέο πλανητικό statusquo.
Πώς τίθεται λοιπόν το ζήτημα της εκπλήρωσης των στρατηγικών σκοπών στις περιφέρειες και τι σημαίνει αυτό για το διεθνές σύστημα εάν οι ΗΠΑ ως η ισχυρότερη δύναμη επιχειρήσει να διαχειριστεί τις ανακατανομές ισχύος με σκοπό την πλανητική ισορροπία και το προαναφερθέν modusvivendi για ένα νέο statusquo.
Υπό αυτό το πρίσμα, όσον αφορά τον Πρόεδρο των ΗΠΑ Τραμπ, με όρους στρατηγικής θεωρίας, μπορούμε να πούμε ότι ναι μεν παρέλαβε την σκυτάλη της παρεμβατικής υπερεπέκτασης πλην εισερχόμενος σε ένα ώριμο πλέον πολυπολικό διεθνές σύστημα πολλών μεγάλων δυνάμεων για λόγους καθαρά στρατηγικού ορθολογισμού, λογικό είναι να επιδιώκει να επιτύχει μια νέα και όσο μπορεί πιο ευνοϊκή για τις ΗΠΑ νέα ισορροπία δυνάμεων.
Πηγή Α μέρους. http://www.huffingtonpost.gr/entry/eiserchomenoi-sto-2018-o-eyemonikos-antayonismos-ton-21o-aiona_gr_5a4b41bae4b025f99e1d2253
B μέρος – Eισερχόμενοι στο 2018: O ηγεμονικός ανταγωνισμός τον 21ο αιώνα
Ενόσω εισερχόμαστε βαθύτερα στον πολυπολικό κόσμο του 21ου αιώνα τα κύρια ζητήματα είναι τα εξής:
Πρώτον, παρά το ότι για αντικειμενικούς λόγους και κυρίως λόγω πυρηνικών όπλων οι μεγάλες δυνάμεις έ
χουν συμφέρον να επιτευχθεί μια νέα σταθερή πλανητική ισορροπία και με δεδομένο ότι ο μεταξύ τους πόλεμος είναι ανέφικτος, οι νέες πλανητικές ισορροπίες θα προκύψουν μέσα από δυναμική σύγκρουσή τους στις περιφέρειες για τον έλεγχο της κατανομής ισχύος και συμφερόντων όπως η κάθε μια το βλέπει σύμφωνα με τα στρατηγικά της συμφέροντα.
Δεύτερον, λόγω συντριπτικής στρατιωτικής υπεροχής των ΗΠΑ –η οποία ναι μεν είναι το ισχυρότερο κράτος πλην σε ένα κόσμο πολλών μεγάλων δυνάμεων περαιτέρω επέκταση θα προκαλέσει αρνητικές αποδόσεις ή και ένα ανεπιθύμητο μεγάλο και ίσως και πυρηνικό πόλεμο– την κύρια ευθύνη για μια νέα πλανητική ισορροπία δυνάμεων φέρουν οι ΗΠΑ. Εξ αντικειμένου ο μόνος ορθολογιστικός στρατηγικός σκοπός είναι μια σταθερότητα με ισορροπία δυνάμεων που επιπλέον θα μειώσει τον κίνδυνο πυρηνικού πολέμου.
Τρίτο, οι περιφέρειες και πολύ περισσότερο από άλλες περιοχές η ζώνη της Περιμέτρου της Ευρασίας από την Ευρώπη μέχρι τον Καύκασο, αποτελούν αναπόδραστα τα πεδία εκτέλεσης εξισορροπήσεων και επιδίωξης ανακατανομών ισχύος με μεταφορά βαρών, κατατριβή άλλων τρίτων συμπεριλαμβανομένων κρατών που συμβατικά θεωρούνται «συμμαχικά», εκβιασμοί πολέμου και ασφαλώς μυστικές αποστολές που εκπληρώνουν τακτικούς σκοπούς σε όλο το φάσμα της στρατηγικής μιας δύναμης.
Τέταρτον, μια εξειδίκευση του πυρηνικού ζητήματος είναι και η εξής:
Ενώ έχουμε πολλά πλέον ισχυρά κράτη δεν είναι τόσο ισχυρά όσο οι ΗΠΑ σε συμβατικές δυνάμεις και πλανητική στρατιωτική και άλλως πως παρουσία. Γι’ αυτό λογικά ισχύουν τα εξής: Το πολυπολικό σύστημα θα είναι εύθραυστο γιατί οι υπόλοιπες μεγάλες δυνάμεις επειδή βρίσκονται σε συγκριτικά μειονεκτική θέση θα μπορούσαν να εξωθηθούν σε ανορθολογικές αποφάσεις, δηλαδή να φλερτάρουν με χρήση πυρηνικών όπλων στο πλαίσιο μιας απέλπιδας προσπάθειας να επιτύχουν μεγάλη και ανεπίστροφη ζημιά σε άλλη μεγάλη δύναμη που απειλεί τα ζωτικά τους συμφέροντα.
Αυτό δεν είναι νέο ζήτημα και έτυχε εξαντλητικής συζήτησης τις δεκαετίες του 1970 και 1980. Όσο η τεχνολογία θα προχωρεί ενδέχεται να ενισχύονται ανορθολογικές στάσεις και συμπεριφορές.
Σε ένα πολυπολικό κόσμο όπως εξελίσσεται οι εναλλαγές εξισορροπητικών συμμαχιών στις περιφέρειες αναμενόμενα θα βαθαίνουν τις περιφερειακές διενέξεις κάτι που σημαίνει ότι εάν και άλλες μεγάλες και πυρηνικές δυνάμεις επιχειρούν να επεκτείνουν την επιρροή τους και τα ερείσματά τους σε άλλες περιφέρειες οι εξισορροπήσεις θα είναι πολύ υψηλού ρίσκου.
Το μέγα ερώτημα των μηνών και ετών που έπονται είναι κατά πόσο ο Πρόεδρος Τραμπ και τα επιτελεία του θα μετατοπίσουν το κέντρο βάρος της στρατηγικής τους στην διαχείριση της μετάβασης προς μια νέα ισορροπία ή εάν αντίθετα θα συνεχίσουν την στρατηγική υπερεπέκτασης των τριών τελευταίων δεκαετιών.
Μια στρατηγική αναζήτησης ενός modusvivendi νέας πλανητικής ισορροπίας απαιτεί πολύ διαφορετικές προσεγγίσεις και διαπραγματεύσεις με τις άλλες μεγάλες δυνάμεις σε σύγκριση με τους Αμερικανούς προέδρους μετά το 1990. Εάν οι ΗΠΑ κινηθούν αποφασιστικά προς μια νέα στρατηγική αναζήτησης ισορροπίας ναι μεν η αστάθεια στις περιφέρειες θα εντείνεται και θα πυκνώνει αλλά κανένας δεν θα πρέπει να εκπλήσσεται με την ταχύτητα και με το είδος των εναλλαγών συμμαχικών συγκλίσεων και συνεννοήσεων μεταξύ των ηγεμονικών δυνάμεων.
Εάν σταθούμε σε εδραία πορίσματα της στρατηγικής θεωρίας είναι ανάγκη καταληκτικά να διατυπωθούν δύο εκτιμήσεις:
Πρώτον, ο διαχρονικά επαναλαμβανόμενος ανελέητος ηγεμονικός ανταγωνισμός για ισχύ, πλούτο και επιβίωση σε ένα κόσμο όπου οι ΗΠΑ είναι η ισχυρότερη πλανητική δύναμη θα εκτυλίσσεται μέσα σε ένα διεθνές σύστημα πολλών πλέον μεγάλων πυρηνικών δυνάμεων. Ως εκ τούτου και λόγω του κινδύνου πυρηνικού πολέμου ορθολογιστικά μιλώντας όλες οι πυρηνικές δυνάμεις «είναι υποχρεωμένες» να αναζητούν μια ισορροπία δυνάμεων. Αυτό μπορεί να συντελείται με εναλλασσόμενες συμμαχίες κατά όποιας ηγεμονικής δύναμης αφενός λειτουργεί αντίστροφα και αφετέρου επιδιώκει περιφερειακή ή και παγκόσμια ηγεμονία. Μια τέτοια τροχιά διαρκών εξισορροπήσεων, τονίζουμε και υπογραμμίζουμε, δεν θα είναι ανθόσπαρτη. Κυρίως η αντιπαράθεση για τις ανακατανομές ισχύος, για τις εξισορροπήσεις και για την αναζήτηση ισορροπίας όπως ήδη αναφέρθηκε θα διεξάγεται στις περιφέρειες.
Δεύτερον, όσον αφορά την περιφέρεια από τα Βαλκάνια μέχρι την Άπω Ανατολή,ιστορικά ήταν και συνεχίζει να είναι το επίκεντρο των εξισορροπήσεων, των εναλλαγών συμμαχιών και των συγκρούσεων. Πέραν των πλουτοπαραγωγικών πόρων και των γεωπολιτικών κριτηρίων υπάρχουν πολλά άλλα ζητήματα. Μεταξύ άλλων, οι επεμβάσεις μετά το 1990, η κατεδάφιση κρατών και ο πολλαπλασιασμός παντελώς ανορθολογικών δρώντων όπως το Ισλαμικό Κράτος καθιστά την περιφέρειά μας ιστορικό Γόρδιο Δεσμό.
Μερικές μόνο μεταβλητές: Κατεδάφιση ενός κράτους όποτε και εάν γίνεται σημαίνει ότι καταλύθηκε ο μόνος θεσμός ο οποίος ιστορικά επιτρέπει πολιτικό πολιτισμό και πολιτικό κα στρατηγικό ορθολογισμό.
Δεκάδες εκατομμύρια πλέον δεν διαθέτουν τον φορέα πολιτικού και στρατηγικού ορθολογισμού και αναμενόμενα διακινούνται πανταχόθεν. Χωρίς να εξετάζω τις αυτονόητες ανθρώπινες κακουχίες τα προβλήματα που γέννησαν οι επεμβάσεις με ή χωρίς απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, προκάλεσαν μια διάχυση ανορθολογισμού που μπερδεύει τις στρατηγικές των κρατών στον νέο πολυπολικό κόσμο.
Ως εκ τούτου, καθιστά την στρατηγική αυτοσυγκράτηση αναγκαία προϋπόθεση αποφυγής ενός μεγάλου και ίσως πυρηνικού πολέμου. Ως προς τούτο είναι ένα πράγμα η εργαλειακή χρησιμοποίηση μερικών τρομοκρατών από μια μεγάλη δύναμη στο πλαίσιο των αναμετρήσεων ισχύος και άλλο αυτοί οι τρομοκράτες να είναι εκατομμύρια και διακινούμενοι αστάθμητα και απρόβλεπτα ενίοτε μεταφέροντας το πρόβλημα στα αστικά κέντρα με τρομοκρατικές επιθέσεις.
Από την άλλη πλευρά, στον ανταγωνισμό των μεγάλων δυνάμεων το δέλεαρ εργαλειακής χρήσης των ανεξέλεγκτων διεθνικών δρώντων είναι ακατανίκητο και το βλέπουμε κάθε μέρα στις ειδήσεις. Για παράδειγμα, στις εμπόλεμες ζώνες μεταξύ Ιράκ, Ιράν, Συρίας και Τουρκίας δύσκολα διακρίνεται ποιος είναι τρομοκράτης, με ποιον συμμαχεί, πως και γιατί εναλλάσσονται φιλίες και που αυτό οδηγεί. Αυτό βέβαια γράφεται ρητορικά, καθότι όπως αναλύσαμε σε άλλη περίπτωση, τα contingency plans (εναλλακτικά στρατηγικά σενάρια) των μεγάλων δυνάμεων διαθέτουν αλληλένδετους και συχνά αθέατους στόχους σε βραχυχρόνιο, μεσοπρόθεσμο και μακροχρόνιο επίπεδο).
Επιπλέον, αυτά τα γεγονότα μπορεί κανείς να τα δει και υπό το πρίσμα των μετά-αποικιακών δομών που συχνά λόγω διαίρει και βασίλευε δεν χαρακτηρίζονταν από σταθερότητα. Έτσι, οι επεμβάσεις και οι κατεδαφίσεις κρατών οδηγούν σε δραστικές ανακατανομές συνόρων και πληθυσμών που σε μια προγενέστερη εποχή θα ήταν αδιανόητες.
Σίγουρα οι μεγάλες δυνάμεις έχουν εναλλακτικά σενάρια για το πώς θα είναι μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα τα σύνορα και οι πληθυσμιακές συνθέσεις κρατών όπως η Συρία, η Λιβύη, το Ιράκ, η Τουρκία και οι Κούρδοι για τους οποίους το ζήτημα είναι πλέον όχι η ανεξαρτησία τους αλλά πόσα κουρδικά κράτη θα είναι και τι επιδιώκουν ως προς τούτο οι μεγάλες δυνάμεις.
Στην Ανατολική Μεσόγειο και Μέση Ανατολή υπάρχει μεγάλη ρευστότητα. Πριν μερικές δεκαετίες ήταν το Ισραήλversus όλοι οι άλλοι. Τώρα οι Άραβες για μια σειρά λόγων που δεν είναι του παρόντος να αναλυθούν είναι διαιρεμένοι και πολλοί είναι άτυποι σύμμαχοι του Ισραήλ. Το Ισραήλ, χωρίς να υπερεκτείνεται υιοθετεί μια προσεκτική στρατηγική με πυρήνα αυτό που η Ιερουσαλήμ θεωρεί συμφέρον επιβίωσης η οποία στηρίζεται σε πανίσχυρες συμβατικές δυνάμεις αλλά και σε πυρηνικά όπλα.
Το μέλλον της περιφέρειας στην οποία ανήκει η Ελλάδα δεν είναι άγνωστο: Λαμβάνουν χώρα καταιγιστικές στρατηγικές ανακατατάξεις. Αναπόδραστα θα υπάρξουν «ωφελημένοι» και ζημιωμένοι. Οι πλέον ζημιωμένοι είναι όσοι δίνουν την εικόνα αναλώσιμου κράτους το οποίο γι’ αυτό οδηγείται τάχιστα στην Κλίνη του Προκρούστη των στρατηγικών παιγνίων για κατακρεούργηση, διανομή και διασκορπισμό. Ήδη αυτό είναι ολοφάνερο για μερικά γειτονικά μας κράτη ενώ η Κυπριακή Δημοκρατία είναι πολύ κοντά στην Κλίνη του Προκρούστη.
Π. Ήφαιστος – P. Ifestos
Στρατηγική Θεωρία–Κρατική Θεωρίαhttps://www.facebook.com/groups/StrategyStateTheory/
Προσωπική σελίδα https://www.facebook.com/p.ifestos
Προσωπικό προφίλ https://www.facebook.com/panayiotis.ifestos
Πολιτισμός, Περιβάλλον, Φύση, Ψάρεμα https://www.facebook.com/Ifestos.DimotisBBB
Διεθνής πολιτική 21ος αιώνας https://www.facebook.com/groups/InternationalPolitics21century/
ΗΠΑ: Ιστορία, Διπλωματία, Στρατηγική https://www.facebook.com/groups/USAHistDiplStrat/
Ελλάδα-Τουρκία-Κύπρος: Ανισόρροπο τρίγωνο https://www.facebook.com/groups/GreeceTurkeyCyprusImbalance/
Διαχρονική Ελληνικότητα https://www.facebook.com/groups/Ellinikotita/
Άνθρωπος, Κράτος, Κόσμος–Πολιτικός Στοχασμόςhttps://www.facebook.com/groups/Ifestos.political.thought/
Κονδυλης Παναγιώτης– https://www.facebook.com/groups/Kondylis.Panagiotis/
Θολό βασίλειο της ΕΕ https://www.facebook.com/groups/TholoVasileioEU/
Θουκυδίδης–Πολιτικός Στοχασμόςhttps://www.facebook.com/groups/thucydides.politikos.stoxasmos/
Μέγας Αλέξανδρος–Ιδιοφυής Στρατηγός και Στρατηλάτηςhttps://www.facebook.com/groups/M.Alexandros/
Εκλεκτά βιβλία που αξίζουν να διαβαστούν https://www.facebook.com/groups/eklektavivlia/
Ειρηνική πολιτική επανάσταση https://www.facebook.com/groups/PolitPeacefulRevolution/
«Κοσμοθεωρία των Εθνών» https://www.facebook.com/kosmothewria.ifestos
ΠΗΓΗ:https://piotita.gr
Ανάρτηση από:geromorias.blogspot.com
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.