Βιβλιοκριτική για το "Πέρα από το άτομο" - Βασίλειος Μπετσάκος

 

Όπως δηλώνει ο υπότιτλος του βιβλίου, ο Θ. Ζ. ασχολείται με το πολυσυζητημένο και κατά τινας εξαντλημένο ερώτημα: Ποιος είναι ο Έλληνας; τι σημαίνει (σήμερα) ελληνική ταυτότητα; Και διακινδυνεύει να εισπράξει την αδιαφορία του κουρασμένου αναγνωστικού κοινού. Συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο: το δοκίμιο μετατρέπει τον σκεπτικιστή αναγνώστη σε μέτοχο της εναγώνιας ανάγκης να κατανοηθούν απτά προβλήματα του συλλογικού μας βίου.

Η απάντηση του Θ.Ζ. στο ερώτημα της ελληνικής ταυτότητας αποφεύγει τους καθιερωμένους τρόπους προσέγγισης. Αποφεύγει, αφενός, τη μελέτη του ελληνισμού στη διαχρονία του, τη μελέτη της παράδοσης ως πολιτιστικής κληρονομιάς· η πολιτιστική μας κληρονομιά έχει αρκούντως μελετηθεί από νεοέλληνες διανοητές κορυφαίους, οι οποίοι έδειξαν την αλήθεια ζωής που αυτή εγκιβωτίζει (είναι, εξάλλου, κοινό μυστικό πως η πλούσια κληρονομιά δεν εγγυάται στους ευτυχείς κληρονόμους ούτε το οργανικό ρίζωμα στο παρελθόν ούτε την επιβίωση της ταυτότητάς τους στο μέλλον). Αποφεύγει, αφετέρου, και την άλλη καθιερωμένη μέθοδο, τη συγχρονική μελέτη του νεοέλληνα· και αυτή έχει δώσει οξυδερκείς κοινωνιολογικές προσεγγίσεις (αλλά και σχηματοποιήσεις και καρικατούρες).

Διερωτώμαστε για την ελληνική ταυτότητα, τη διαχρονική αυτοομοιότητα και τη συγχρονική ετερότητα του Έλληνα. Αλλά η όλη συζήτηση διεξάγεται συνήθως εις πείσμα της προϋποθετικής απορίας: «υπάρχει πλέον Έλληνας;», υπάρχει πλέον αυτό το υποκείμενο η ταυτότητα του οποίου ζητείται προκειμένου να του χορηγηθεί και το διαβατήριο του μέλλοντος; Υπάρχουν άραγε τα σύνορα που η διάβασή τους θα όριζε την Ελλάδα και τους Έλληνες;

Πιθανολογούμε πως τα σύνορά μας, των Ελλήνων, δεν κλείνουν έναν τόπο, αλλά ανοίγουν τη ζωή μας σε ένα τρόπο. Άλλος ο τρόπος του βίου μας και άλλος ο τρόπος της ζωής μας. Ο τρόπος του βίου μας, ο πολιτισμός μας, έχει αντίπαλο δέος ευκαταγώνιστο, άλλους τρόπους του βίου· αλλά η ζωή έχει αντίπαλο δέος άπαιχτο... Ζούμε «ωραίοι σαν Έλληνες». Είναι αυτό ένας τρόπος του βίου ή ένας τρόπος της ζωής; Είναι τελικά το ερώτημα της ελληνικής ταυτότητας ένα ερώτημα πολιτιστικής ιδιαιτερότητας μες στο παγκοσμιοποιημένο πλανητικό χωριό μας ή ένα ερώτημα τρόπου ύπαρξης; Ελευθερία ή Θάνατος που θα ’λεγε και ο ομώνυμος του συγγραφέα ήρωας του ’21;

Ο Θ. Ζ. κάνει με τη μελέτη του μια γενική εισαγωγή στα προβλήματα της πολιτιστικής ταυτότητας και υπόσχεται ειδικότερες απαντήσεις σε επερχόμενη συγγραφή του. Θέτει το ερώτημα της ταυτότητας στο ευρύτερο πλαίσιο των ιστορικών μορφών οικουμένης, των παγκόσμιων πολιτισμών· και το πρώτο του ζητούμενο είναι η κατηγοριοποίηση των μεγάλων πολιτισμών του παρελθόντος και του παρόντος. Η διαφοροποίηση των πολιτισμών έγκειται στο πώς ο κάθε πολιτισμός διασφαλίζει το ζην και επιτυγχάνει το ευ ζην· διασφάλιση της ζωής σημαίνει έλεγχος της πρωτογονικής βίας, της αλληλοσφαγής, του πολέμου όλων εναντίον όλων· και επίτευξη του ευ ζην σημαίνει ανάπτυξη εκείνων των λειτουργιών που επιτρέπουν στα μέλη μιας κοινωνίας να δράξουν ένα μερίδιο ευτυχίας.

Τους τρόπους διαχείρισης της βίας και ανάπτυξης των πρώτων οργανωμένων μορφών κοινωνικής ζωής αντλεί ο συγγραφέας από τη θεωρία του θυσιαστικού μηχανισμού, εμπνευστής της οποίας είναι ο Ρενέ Ζιράρ. Στις θέσεις του καινοτόμου εθνολόγου θεμελιώνονται οι άξονες της μελέτης. Σχηματοποιούμε τη θεωρία του θυσιαστικού μηχανισμού: διακρίνει πολιτισμικά στάδια.

Στο πρώτο στάδιο η χαοτική βία όλων εναντίον όλων εκτονώνεται μέσω της ελεγχόμενης ιερής θυσιαστικής βίας. Οι πολλοί επιτυγχάνουν να συνυπάρξουν στρέφοντας μαζικά τη βία ενάντια σε ένα και μόνο θύμα. Στα θεμέλια κάθε πολιτισμού ο Ζιράρ τυμβωρυχεί τα ιερά σφάγια, τα εξιλαστήρια θύματα, τους αποδιοπομπαίους τράγους, που αίρουν με τη θυσία τους τη διάχυτη βία. Η βία, όμως, δεν καταργείται, ο πόλεμος παραμένει πατήρ πάντων και μαμή της ιστορίας.

Στο δεύτερο στάδιο του θυσιαστικού μηχανισμού η ανθρωποθυσία συμβολοποιείται, τελετουργείται, θρησκειοποιείται. Tο πλέγμα των θρησκευτικών κανόνων εκκοσμικεύεται, μεταμορφώνεται με όργανο τον ορθό λόγο σε σύστημα νόμων και θεσμών· η αυτοδικία υποτάσσεται στο σύστημα απονομής δικαιοσύνης. Τα άτομα εσωτερικεύουν την ιερή και εγκόσμια δικαιοσύνη, οργανώνουν το βίο τους με κάποια τάξη. Λησμονούν, όμως, τη δύναμη που διατηρεί ο άρχοντας του κόσμου τούτου, αλλά αυτός καραδοκεί, και τα όπλα του, το Χάος, η Βία και ο Πόλεμος, κατά καιρούς εκρήγνυνται φέρνοντας και πάλι τους πολιτισμούς στο σημείο μηδέν της αλληλοσφαγής.

Το στάδιο της ιερής βίας, της βίας όλων εναντίον ενός, ονομάζεται κολεκτιβιστικό στάδιο. Η κυριαρχία της ομάδας επί των μελών της είναι ασφυκτική. Το άτομο όχι μόνο δεν υπολογίζεται, αλλά δεν υπάρχει, δεν έχει ακόμα αναδυθεί στον αφρό της ιστορίας. Ο ηγέτης είναι ανεξέλεγκτος, ενεργεί και λατρεύεται από τις μάζες σαν θεός. Κολεκτιβιστικοί, μαζοποιητικοί ήταν οι μεγάλοι πολιτισμοί της Ανατολής, κολεκτιβιστικά χαρακτηριστικά αναγνωρίζονται και στο ναζιστικό ή τον κομμουνιστικό πολιτισμό, αλλά και στους σύγχρονους πολιτισμούς του ισοπεδωτικού πλουραλισμού και της τυραννικής κοινής γνώμης.

Το Άτομο, πάντως, αναδύθηκε σε ελληνικά νερά. Οι αρχαίοι ημών πρόγονοι ξεπέρασαν τον πολιτισμό των μαζών και της θεοκρατίας και μπήκαν στο δεύτερο στάδιο πολιτισμού· το Άτομο, ελεύθερο και υπεύθυνο, καθόριζε τη ζωή του μέσα σε ένα πλαίσιο συλλογικό που έθετε σε προτεραιότητα την ανάπτυξη της προσωπικότητας. Ατομοκεντρικός μ’ αυτή την έννοια είναι και ο δικός μας νεωτερικός πολιτισμός.

Αν οι κολεκτιβιστικοί πολιτισμοί θεοποιούσαν το συλλογικό, οι ατομοκεντρικοί πολιτισμοί θεοποιούν το ατομικό. Υπήρξε άραγε κάποιος πολιτισμός που να πέρασε ιστορικά σε ένα τρίτο στάδιο, να συνταίριασε αρμονικά τη συλλογικότητα με την ατομικότητα; Κι αν ναι, ποιον άνθρωπο ήθελε να πλάσει; ποιο ήταν το ανθρωπολογικό του πρότυπο;

Ανθρωπολογικό πρότυπο των μαζοποιητικών πολιτισμών είναι ο Δούλος και περιεχόμενο της ψυχής-ζωής του είναι η Υποταγή και ο Φόβος. Ανθρωπολογικό πρότυπο των ατομοκεντρικών πολιτισμών είναι ο Πολίτης και περιεχόμενο της ψυχής-ζωής του είναι η Επιλογή και το Κέρδος. Ανθρωπολογικό πρότυπο της Ορθόδοξης παράδοσης είναι το Πρόσωπο και περιεχόμενο της ψυχής-ζωής του είναι η Ελευθερία και η Αγάπη. Υπήρξε, αναρωτιέται ο συγγραφέας, ένας πολιτισμός που να έθεσε ως πρότυπό του το Πρόσωπο, το άτομο που έχει υπερβεί τη βία μέσα του, που έχει ελέγξει τα πάθη του και ζει αγαπώντας τον πλησίον ως εαυτόν;

Η εκκλησιαστική ορολογία κάνει λόγο για δούλους, μισθίους και τέκνα του Θεού. Και ο Ζιάκας αντιστοιχεί αυτή την τριάδα στην τριάδα Δούλος-Άτομο-Πρόσωπο, την τριάδα δηλαδή των ανθρωπολογικών προτύπων. Και ισχυρίζεται ότι ο μοναδικός προσωποκεντρικός πολιτισμός ήταν αυτός της ορθόδοξης Εκκλησίας, ο βυζαντινός πολιτισμός. Η απάντηση είναι καίριας σημασίας, για το λόγο ότι η ιστορική πιστοποίηση ενός προσωποκεντρικού πολιτισμού δίνει και σε εμάς την ελπίδα να πάμε πέρα από το Άτομο, να αρθούμε στο ύψος του Προσώπου, του ελεύθερου ατόμου που αγαπάει τους άλλους και τον κόσμο.

Ο λεγόμενος Βυζαντινός πολιτισμός, η συνέχεια και υπέρβαση του αρχαιοελληνικού πολιτισμού, ήταν πολιτισμός του Προσώπου, διότι ωθούσε τα μέλη του να μιμηθούν ένα πρότυπο πέρα από το Άτομο, τον Εσταυρωμένο Ιησού, το κατεξοχήν ιστορικό Πρόσωπο. Δεν ισχυρίζεται, βέβαια, ο συγγραφέας ότι οι Βυζαντινοί ήταν όλοι Πρόσωπα, άτομα που χάνανε την ψυχή τους για να την ξανακερδίσουν με τη θυσιαστική Αγάπη. Το Πρόσωπο, ο εν ζωή άγιος, ήταν πάντα ένα είδος εν ανεπαρκεία, αποπεμπόμενος στην έρημο και διωκόμενος μέχρι μαρτυρίου. Το Βυζάντιο ήταν προσωποκεντρικό, διότι είχε τον άγιο ως πρότυπο, ενώ δίπλα του συμβίωναν οι απρόσωπες μάζες και τα άτομα. Εξάλλου, κανείς πολιτισμός δεν χαρακτηρίζεται μονολιθικά ως κολεκτιβιστικός ή ατομοκεντρικός. Όλα τα ανθρωπολογικά πρότυπα και οι ιστορικές τους πραγματώσεις συνυπάρχουν, σημασία έχει ποιο είναι το κυρίαρχο μέσα σε ορισμένη δομή παραδόσεων.

Ο Βυζαντινός πολιτισμός γεννήθηκε με την κατάρρευση του ατομοκεντρικού ελληνικού πολιτισμού. Όταν τα άτομα ολοκληρώσουν την ανάπτυξη της προσωπικότητάς τους οδηγούνται στην αμφισβήτηση των συλλογικών προτύπων, προτάσσουν την ορθολογική κριτική σκέψη έναντι των κοινωνικών μύθων· οδηγούνται έτσι στο σχετικισμό, στο όλα επιτρέπονται, στο μηδενισμό, στην αποδόμηση και της ίδιας της κριτικής σκέψης· εν τέλει αυτοαναιρούνται και συμπαρασύρουν στο χαμό και τα κοινωνικά τους μορφώματα. Τέτοια ήταν η ελληνιστική εποχή, αφού ο Πολίτης υπέστρεφε στη μαζοποίηση· τέτοια φαίνεται να είναι και η δική μας μεταμοντέρνα νεωτερικότητα. Ο ορθολογισμός του Διαφωτισμού, τα ανθρωπιστικά ιδανικά της Αναγέννησης, ο φιλελευθερισμός και οι αντιπροσωπευτικοί δημοκρατικοί θεσμοί της νεωτερικότητας αποδεικνύονται δεκανίκια σαθρά και ανίσχυρα· βυθίζονται στον πρωτογονισμό των μαζικών κοινωνιών, στην αποσύνθεση του κοινωνικού ιστού, στη δαιμονοποίηση του Άλλου. Τα άτομα, αποπροσανατολισμένα, γίνονται έρμαια των παθών τους· τα συστήματα και οι μηχανές, οι υπηρέτες του καταναλωτικού ευδαιμονισμού, αυτονομούνται, και η τυφλή μηδενιστική βία μετράει εύστοχα βλήματα και παράπλευρες απώλειες. Η παγκοσμιοποίηση του εξαμερικανισμού δεν είναι παρά μια πολιτισμική υποστροφή στην εποχή της βίας όλων εναντίον όλων. Ο ατομοκεντρικός μας πολιτισμός, αυτός που ομνύει στα είδωλα της Επιστήμης και της Τεχνολογίας, πνέει τα λοίσθια. Και η λύσσα του φονταμενταλισμού -όχι μόνο του Ισλάμ και της Αλ Κάιντα-, δεν είναι το ανάχωμα αλλά η κλίμακα που επιταχύνει τη διογκούμενη χιονοστιβάδα της καταστροφής. Αυτή, λοιπόν, θα είναι η μετανεωτερικότητα; Η εποχή των παγετώνων, η εποχή του παγκοσμιοποιημένου δυτικού κολεκτιβισμού; Δεν υπάρχει άλλη λύση;

Η απάντηση του Ζιάκα επικεντρώνεται στην τρίτη λύση. Αν το Βυζάντιο και ο προσωποκεντρικός τρόπος του βίου διέσωσαν το ελληνικό Άτομο από την εξαφάνιση, δεν θα μπορούσε άραγε ένας καινοφανής προσωποκεντρικός πολιτισμός να μας πάει πέρα από το κατακερματισμένο άτομο της νεωτερικότητας; Ο συγγραφέας ανιχνεύει σπέρματα αυτού του πολιτισμού στο παρόν μέσα από μια μέθοδο υπέρβασης της παραδοσιακής διαλεκτικής σκέψης, τη μέθοδο της τριλεκτικής. Τρεις πόλοι εξαρτούν την ύπαρξή τους ο ένας από τον άλλο· το τρίγωνο επιλύεται με τον αποκλεισμό του ενός και την ετεροβαρή σύντηξη των άλλων δύο. Με τη μέθοδο αυτή διαγιγνώσκονται πιθανολογικά ψήγματα μιας μετανεωτερικότητας προσωποκεντρικής. Μέσα στην Ενωμένη Ευρώπη, για παράδειγμα, εντοπίζονται δυνατότητες που απορρέουν από τη μία συνιστώσα της, την ελληνοβυζαντινή της ρίζα, όσο ασθενική κι αν φαντάζει αυτή. Ο Έλληνας μπορεί να αντλεί από το παρελθόν του και να προσφέρει ένα πρότυπο παιδείας που στοχεύει στην ελευθερία, έχει περιεχόμενό του την εσωτερική δικαιοσύνη, μέσο πραγμάτωσης τον Έρωτα και μια ηθική διάσταση προ πολλού απωλεσθείσα στη Δύση. Ο Έλληνας παραμένει ατομιστής μέσα στην ομάδα, πατριώτης αλλά και αντιρατσιστής, αντιεξουσιαστής αλλά και προσαρμοστικός ραγιάς. Η θρησκευτικότητά του είναι κοινωνική, η εφευρετικότητά του ασίγαστη...

Ο χώρος δεν μας επιτρέπει να παρακολουθήσουμε τις διεισδυτικές εμβαθύνσεις που επιχειρεί ο μελετητής. Μένει να αξιολογήσουμε κάποια βασικά χαρακτηριστικά του βιβλίου Πέρα από το Άτομο. Είναι μια μελέτη πρωτότυπη, διότι ο Θ. Ζ. εμμένει σε μια προοπτική πανεποπτική. Πρόκειται, πρώτον, για εποπτεία χώρου και χρόνου. Έχουμε συνηθίσει οι Έλληνες να ομφαλοσκοπούμε, να αρκούμαστε στο έθνος ανάδελφον, δεν βλέπουμε τον εαυτό μας μέσα σε ευρύτερα πολιτιστικά συμφραζόμενα, γι’ αυτό και δεν τον κατανοούμε. Η Ελλάδα σήμερα ανήκει στην Ευρώπη, η Ευρώπη στηρίζει τον δυτικό πολιτισμό, κι αυτός γεννήθηκε, υπάρχει και πεθαίνει μέσα σε μια ιστορική πορεία εσωτερικών αντιφάσεων αλλά και συνδιαλλαγών με άλλους πολιτισμούς. Δεν είμαστε, λοπόν, μόνοι σ’ αυτόν τον ωραίο μικρό μεγάλο κόσμο μας, ούτε και στο παρελθόν ήμασταν ποτέ.

Πρόκειται, δεύτερον, για μια εποπτεία διεπιστημονική. Ο συγγραφέας αξιοποιεί πορίσματα διαφόρων κλάδων: κοινωνιολογίας, ιστορίας, ανθρωπολογίας, θεολογίας. Χειρίζεται, επίσης, με άνεση γλωσσικά δεδομένα και αναλογίες παρμένες από τις θετικές επιστήμες. Η σκέψη του Θ. Ζ. είναι διαυγής. Ο συγγραφέας θίγει συγκεκριμένα προβλήματα και μεριμνά ώστε οι απαντήσεις του να είναι απλές και κατανοητές. Είναι εμφανής η προσπάθειά του για ακρίβεια στην ορολογία, για διδακτική επανάληψη των βασικών ιδεών, για μια δομή του βιβλίου τέτοια που να διευκολύνει τον αναγνώστη. Το Πέρα από το Άτομο είναι ένα πολύ καλό βιβλίο· δεν έχει καμία σχέση με εκείνες τις μελέτες του πολιτιστικού παρελθόντος που με τον αφόρητο ακαδημαϊσμό τους πετυχαίνουν απλώς να επισωρεύουν νέο υλικό στον όγκο των απολιθωμάτων που έχουμε να βολέψουμε.

Αφήσαμε, όμως, κάπου στην αρχή ανοικτό το ερώτημα της ζωής και του θανάτου. Το διατυπώνουμε τώρα λίγο διαφορετικά. Είναι τελικά το Πρόσωπο μόνο μια πολιτιστική απάντηση στα αδιέξοδα της ατομοκρατίας; Είναι ο άγιος απλώς ένα βελτιωμένο ανθρωπολογικό πρότυπο; Η εκκλησία μας με τη ζωή της, τη λατρεία και τη θεολογία της, την εμπιστοσύνη της στον τριαδικό Θεό, δεν είναι πέραν τόπου και χρόνου η μόνη κιβωτός του Προσώπου;

Αρχική Πηγή: http://users.auth.gr/~vbetsako

ΠΗΓΗ:http://www.antifono.gr/