Γερομοριάς: Η συμβολή των Σουλιωτών στην Επανάσταση του 1821

Τρίτη 1 Δεκεμβρίου 2020

Η συμβολή των Σουλιωτών στην Επανάσταση του 1821

Του Νικολαου Ασημακοπούλου

Νιώθοντας το χρέος να αποτίσω ελάχιστο φόρο τιμής στους αθάνατους ήρωες του Σουλίου που έδωσαν το αίμα τους για την ελευθερία της Ελλάδος, ως ιστοριοδίφης που ερεύνησα, μελέτησα και εξέδωσα τα απομνημονεύματα των αγωνιστών του 1821, έγραψα το παρόν δοκίμιο, στο οποίο τεκμηριώνεται με αδιάσειστα στοιχεία από τις υπάρχουσες ιστορικές πηγές ότι, χωρίς τους αγώνες και τις θυσίες των Σουλιωτών η Ελληνική Επανάσταση θα κινδύνευε να συντριβεί στο ξεκίνημά της ή κατά τους πρώτους χρόνους της.

Tον Μάιο του 1820, ο Σουλτάνος αποκήρυξε τον Αλή Πασά και έστειλε πολυάριθμα στρατεύματα με αρχιστράτηγο τον Ισμαήλ Πασόμπεη να τον πολιορκήσει στο κάστρο των Ιωαννίνων.

Οι Σουλιώτες, που είχαν καταφύγει στην Κέρκυρα μετά την εκδίωξή τους από τον Αλή Πασά το 1803, συμφώνησαν με τον Ισμαήλ Πασόμπεη να πολεμήσουν στο πλευρό του με αντάλλαγμα την επανεγκατάστασή τους στο Σούλι. Εκείνος όμως, παρασυρμένος από τους αγάδες και τους μπέηδες της Τσαμουριάς, πολύ σύντομα αθέτησε την υπόσχεσή του και μυστικά σχεδίαζε να τους εξοντώσει.

Όταν οι Σουλιώτες το έμαθαν, συμμάχησαν με τον Αλή Πασά, ο οποίος τους έδωσε πίσω το Σούλι και το φρούριο της Κιάφας, και στράφηκαν εναντίον των Σουλτανικών στρατευμάτων, όπου τα κατανίκησαν σε όλες τις μάχες που έδωσαν στα διάφορα μέρη της Ηπείρου.

Οι νίκες αυτές ισχυροποίησαν τον Αλή Πασά και απέτρεψαν την αυτομόληση προς το Σουλτανικό στρατόπεδο των Τουρκαλβανών αγάδων και μπέηδων που του είχαν μείνει πιστοί και πολεμούσαν στο πλευρό του.

Ήδη είχαν αυτομολήσει πολλοί απ’ τους δικούς του, διότι όταν είχαν δει τις τεράστιες Τουρκικές δυνάμεις να κατακλύζουν την Ήπειρο, προτίμησαν να πάνε με το μέρος του ισχυρού, πιστεύοντας ότι ο Αλή πασάς δεν θα μπορούσε ποτέ να βγει νικητής στην αντιπαράθεσή του με τον Σουλτάνο.

Έτσι, δυναμωμένος ο Αλή Πασάς από τις συνεχόμενες νίκες των Σουλιωτών, κατάφερε να αντέξει καθ’ όλη τη διάρκεια του πρώτου χρόνου της Ελληνικής Επανάστασης, καθηλώνοντας την τουρκική στρατιά στα Γιάννενα την κρισιμότερη χρονική περίοδο που, τόσο στην Πελοπόννησο όσο και στη Στερεά Ελλάδα, δινόταν ο υπέρ πάντων αγών για την εδραίωση της Ελληνικής Επανάστασης.

Σημειώνω τις κυριότερες μάχες των Σουλιωτών με τα Σουλτανικά στρατεύματα στην Ήπειρο, κατά τη διάρκεια της συμμαχίας τους με τον Αλή Πασά από τον Δεκέμβρη του 1820 μέχρι τον Δεκέμβρη του 1821, και είναι οι εξής:

1) Πρώτη κατάληψη Βαριάδων (7-12-1820).
2) Μάχη κατά των Τσάμηδων στα βουνά του Σουλίου (μέσα Δεκέμβρη 1820).
3) Μάχη στο Θεριακίς (20-12-1820).
4) Μάχη στους Κομψάδες (22-12-1820).
5) Μάχη στα πέντε Πηγάδια (τρίτο δεκαήμερο Δεκέμβρη 1820).
6) Μάχη στα Γρατζενά και Τζεριτζανά (μέσα Γενάρη 1821).
Στη μάχη αυτή σκοτώθηκε, πολεμώντας ηρωικά, ο αρχηγός της φάρας των Κουτσονικαίων, Μάρκος Κουτσονίκας).
7) Μάχη στη Φιλιππιάδα (12-3-1821). 8)Μάχη της Μπογόριτζας (14-4-1821). 9) Μάχη στο Καντζά (3-5-1821).
10) Πολιορκία και άλωση των Λελόβων (μέσα Μαΐου 1821).
11) Πολιορκία και άλωση των Βαριάδων (Ιούνιος έως 4 Ιουλίου 1821).
12) Μάχη στο φρούριο της Ρινιάσσας (τέλος Ιουνίου 1821).
13) Πολιορκία και άλωση των Δερβιζανών (Ιούνιος 1821).
14) Μάχη στους Δραμασούς (14-7-1821).
15) Μάχη στον Κασμηρά (14-7-1821). 16) Μάχη στην Πλάκα (17-7-1821).
17) Πολιορκία και άλωση του Τόσκεσι (25-7 έως αρχές Αυγ. 1821).
18) Μάχη στα πέντε Πηγάδια (27-7-1821).
19) Μάχη της Πάργας (29-7-1821).
20) Πολιορκία της Άρτας (12-11 έως 4-12- 1821).
(Ημερομηνίες των μαχών 8,19,11,16,17,18,19, από απομνημ. Περραιβού).

Οι κυριότεροι οπλαρχηγοί των Σουλιωτών ήσαν οι εξής:

Μάρκος Μπότσαρης,
Ζυγούρης Τζαβέλλας,
Νότης Μπότσαρης,
Γεώργιος Δράκος,
Νικόλαος Τζαβέλλας,
Κίτσος Τζαβέλλας,
Τούσας Ζέρβας,
Διαμάντης Ζέρβας,
Νικόλαος Ζέρβας,
Μάρκος Κουτσονίκας,
Νάσης Κουτσονίκας,
Λάμπρος Βέικος (Ζάρμπας),
Γιώτης Δαγκλής,
Χρήστος Φωτομάρας,
Γεώργιος Καραμπίνης.

Μετά την καρατόμηση του Αλή Πασά, στις 24 Γενάρη του 1822, τη στιγμή που όλοι περίμεναν ότι ο Χουρσίτ θα εξεστράτευε κατά της Πελοποννήσου, αυτός παρασυρμένος και πάλι από τoυς αγάδες και τους μπέηδες της Τσαμουριάς, αποφάσισε να πολιορκήσει πρώτα το Σούλι για να εξολοθρεύσει όλους τους Σουλιώτες

Έτσι, στους πιο κρίσιμους μήνες του δεύτερου χρόνου της Ελληνικής Επανάστασης, οι Σουλιώτες έγραψαν τις μεγαλύτερες σελίδες δόξας της ιστορία τους, διότι κατανίκησαν τα πολυάριθμα τουρκαλβανικά στρατεύματα του Χουρσίτ πασά σε όλες τις μάχες γύρω από το Σούλι.

Οι μάχες αυτές είναι οι εξής:

21) Του Μαμάκου.
22) Του Αγίου Δονάτου.
23) Της Στρέθιζας.
24) Του Ζαβρούχου.
Οι τέσσερις αυτές μάχες έγιναν στις (16-5-1822) κατά Περραιβό και Κουτσονίκα.
25) Του Ναβαρίκου.
26) Των Χωνίων.
27) Του φρουρίου της Κιάφας.
28) Της Σαμωνίβας.
29) Της Σαμονίκης.
Οι πέντε αυτές μάχες έγιναν από τις (29-5 έως στις 2-6-1822), όπως αποκαλύπτεται από την επιστολή που είχαν στείλει οι Σουλιώτες στις (6-6-1822) στον Μάρκο Μπότσαρη που βρισκόταν στο Μεσολόγγι.
30) Της Σπλάντζας (4-7-1822).
Οι μάχες αυτές έγιναν έναν περίπου μήνα πριν από την κάθοδο της στρατιάς του Δράμαλη στην Πελοπόννησο, τον Ιούλιο του 1822.

Ο Διονύσιος Κόκκινος, για τις επιπτώσεις που είχαν στην Ελληνική Επανάσταση οι μεγάλες νίκες των Σουλιωτών κατά των στρατευμάτων του Χουρσίτ, γύρω από το Σούλι, από τις 16 Μαΐου έως στις 2 Ιουνίου του 1822, γράφει τα εξής:

«Το κέρδος του ελληνικού αγώνος εκ της ηρωικής εκείνης και αποτελεσματικής αμύνης των Σουλιωτών ήταν μεγάλο. Εχρονοτρίβησεν ο Χουρσίτ υπέρ τον μήνα και δεν εκκίνησεν εγκαίρως δια την Πελοπόννησον, οπότε αρχηγός της μεγάλης τουρκικής εκστρατείας κατά της επαναστάσεως θα ήταν αυτός και όχι ο Δράμαλης, ο επιτυχών μόλις τότε να ανατεθή εις αυτόν υπό της Πύλης η σοβαρά εκείνη επιχείρησις.

Και με τον έμπειρον και ικανόν Χουρσίτ επικεφαλής τόσου στρατού επιτρέπεται να θεωρεί κανείς, ότι τα αποτελέσματα της εκστρατείας πιθανόν να ήσαν διαφορετικά από εκείνα που είχεν ο Δράμαλης»1.

Στις αρχές του Σεπτέμβρη, οι Σουλιώτες, μη αντέχοντας άλλο την πείνα, συνθηκολόγησαν και αναχώρησαν για την Κεφαλονιά χωρίς να έχουν ηττηθεί σε καμία μάχη. Αργότερα όμως επέστρεψαν από τα Επτάνησα και από το 1823 έως το 1829 έλαβαν μέρος σε όλες τις κρίσιμες μάχες της Ρούμελης και της Αττικής και λόγω της απαράμιλλης ανδρείας τους, ήταν εκείνοι που έγερναν την πλάστιγγα της νίκης υπέρ των Ελλήνων.

31) Πρώτη πολιορκία του Μεσολογγίου (25-10 έως 31-12-1822).
Μεγίστη υπήρξε η συμβολή του Μάρκου Μπότσαρη και των 35 Σουλιωτών του στη μεγάλη νίκη κατά του Ομέρ Βρυώνη.
Μαζί του πολέμησε και ο Κίτσος Τζαβέλλας.
32) Νυχτομαχία του Κεφαλόβρυσου στο Καρπενήσι (8 προς 9-8-1823) κατά του Μουσταή πασά της Σκόδρας. Στην ένδοξη αυτή μάχη, όπου βρήκε ηρωικό θάνατο ο Μάρκος Μπότσαρης (1790-1823), συμμετείχαν oι σημαντικότεροι οπλαρχηγοί του Σουλίου:

Μάρκος Μπότσαρης,
Ζυγούρης Τζαβέλλας,
Κίτσος Τζαβέλλας,
Κώστας Μπότσαρης,
Τούσιας Μπότσαρης,
Νάσης Κουτσονίκας,
Τούσας Ζέρβας,
Νικόλαος Ζέρβας,
Διαμάντης Ζέρβας,
Λάμπρος Βέικος,
Χρήστος Φωτομάρας.

Σύμφωνα με το σχέδιο της μάχης, ο Μάρκος με τους 450 Σουλιώτες του έκανε επίθεση στο στρατόπεδο από δυτικά, στη θέση Λιβαδάκια, πέντε ώρες μετά τη δύση του ήλιου, ενώ ο Ζυγούρης και ο Κίτσος Τζαβέλλας με 800 παλικάρια στη θέση πλατάνια.

Στη νυχτομαχία αυτή, η σφαγή που ακολούθησε ήταν τρομακτική.

Από τους 16.000 της οθωμανικής στρατιάς σκοτώθηκαν 1.500 και πολλοί τραυματίστηκαν, ενώ από τους Σουλιώτες οι νεκροί ήταν 60 και οι πληγωμένοι 42.
Τα λάφυρα που πήραν από το στρατόπεδο του εχθρού ήταν πάρα πολλά.

Η αιματηρή αυτή ήττα είχε μεγάλο αντίκτυπο στο ηθικό του στρατεύματος του Μουσταή πασά με άμεση συνέπεια την κακή εξέλιξη της εκστρατείας του και τελικά τη διάλυσή της.

33) Μάχη της Καλιακούδας (28-8-1823).
Eπικεφαλής των Σουλιώτικων και Ρουμελιώτικων σωμάτων στη μάχη αυτή ήταν ο ένδοξος αρχηγός της φάρας των Τζαβελλαίων, Ζυγούρης Τζαβέλλας.
Κατά τη διάρκεια της μάχης, μέρος των στρατευμάτων του Μουσταή πασά πέρασε από μία απόκρημνη διάβαση που φυλασσόταν πλημμελώς και περικύκλωσε τα ελληνικά στρατεύματα, αναγκάζοντας τον Ζυγούρη Τζαβέλλα να διατάξει ηρωική έξοδο με τα σπαθιά, μέσα από τις τάξεις των εχθρών.
Αφού πολέμησαν σαν λιοντάρια, κατάφεραν να ανοίξουν δίοδο ανάμεσά τους και να διαφύγουν, αλλά δυστυχώς σκοτώθηκε, πολεμώντας με αυταπάρνηση, ο αρχηγός τους, Ζυγούρης Τζαβέλλας, με άλλα διακόσια παλικάρια.

34) Μάχη στη θέση Σκαλί Αιτωλικού (17-11-1823).
Ο Κίτσος Τζαβέλλας, επικεφαλής 250 Σουλιωτών και 50 ντόπιων, έστησε ενέδρα σε μεγάλη εφοδιοπομπή του Μουσταή πασά της Σκόδρας, και σκότωσε 137 από τους 300 ιππείς που τη συνόδευαν, παρακρατώντας όλα τα εφόδια του εχθρού.
Η νίκη αυτή συνέτεινε στη λύση της πολιορκίας του Αιτωλικού και την αποχώρηση του Μουσταή πασά από τη Ρούμελη.

35) Μάχη της Άμπλιανης (14-7-1824).

Στην ένδοξη αυτή μάχη, όπου κατατροπώθηκε η στρατιά (14.000) του Γιουσούφ πασά Μπερκόφτζαλη και του Αμπάζ πασά Ντίμπρα, τα πέντε από τα έξι κύρια ταμπούρια των χιλίων παλικαριών που έλαβαν μέρος, κρατούσαν οι σημαντικότεροι οπλαρχηγοί του Σουλίου:

Κίτσος Τζαβέλλας,
Γεώργιος Δράκος,
Γεώργιος Ζήκου Τζαβέλλας,
Τούσας Ζέρβας,
Διαμάντης Ζέρβας,
Λάμπρος Βέικος (Ζάρμπας),
Γιώτης Δαγκλής,
Βασίλειος Δαγκλής,
Γιαννούσης Πανομάρας.

36) Μάχη της Πανάσσαρης (14-9-1824).
37) Μάχη του Κρεμμυδίου (7-4-1825). 38) Νυχτομαχία έξω απ’ το Μεσολόγγι (25-7-1825).
Τα σώματα του Γεωργίου Καραϊσκάκη, του Κίτσου Τζαβέλλα και του Χρήστου Φωτομάρα έκαναν νυχτερινό γιουρούσι στο στρατόπεδο του Κιουταχή, ενώ ταυτόχρονα επιτέθηκε και η φρουρά του Μεσολογγίου από δυσμάς.
Σύμφωνα με το σχέδιο, ο Νικόλαος Ζέρβας με 500 παλικάρια έκανε επίθεση μπροστά από τη μεγάλη τάπια, στο κέντρο των εχθρικών χαρακωμάτων, και από το κανονιοστάσιο του Νότη Μπότσαρη, στα δεξιά του φρουρίου, επιτέθηκε ο Λάμπρος Βέικος (Ζάρμπας), ο Δημήτριος Μακρής, ο Γιαννάκης Ραζικότσικας, ο Καρακώστας Δροσίνης, ο Ανδρέας Ίσκος, ο Σπυρομίλιος με 1.500 παλικάρια.
Η νυχτερινή αυτή επίθεση έσπειρε τον πανικό και τη σύγχυση στις τάξεις του εχθρού, με 2.000 περίπου Τούρκους νεκρούς, χωρίς όμως να καταφέρουν τη διάλυση του εχθρικού στρατοπέδου, εξαιτίας των προληπτικών αμυντικών μέτρων που είχε πάρει ο Κιουταχής.
Στη νυχτομαχία αυτή σκοτώθηκε, πολεμώντας ηρωικά, ο εξάδελφος του Κίτσου, Κιτσάκης Τζαβέλλας.

39) Μάχη Προφήτου Ηλία και Μετοχίου Σαλώνων (27-7-1825).

40) Μάχη της Σκάλας (μεταξύ Άμφισσας και Άμπλιανης (Αύγ. 1825).

41) Δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου (15-4-1825 έως 10-4- 1826).
Στη μεγάλη αυτή σύγκρουση κατά των δυνάμεων του Κιουταχή και Ιμπραΐμ, συμμετείχαν και διέπρεψαν οι πιο φημισμένοι οπλαρχηγοί του Σουλίου: Νότης Μπότσαρης (αρχηγός της πολιορκίας), Κίτσος Τζαβέλλας, Νικόλαος Τζαβέλλας, Τούσας Ζέρβας (σκοτώθηκε στις 20-3-1826, στη 2η πολιορκία), Νικόλαος Ζέρβας, Λάμπρος Βέικος (Ζάρμπας), Γιώτης Δαγκλής, Νάσης Κουτσονίκας, Χρήστος Φωτομάρας, Λαμπρούσης Φωτομάρας (σκοτώθηκε στη 2η πολιορκία), Γιάννης Σούκας (σκοτώθηκε στις 17-7-1825, στη 2η πολιορκία), Φώτος Μπόμπορης (σκοτώθηκε στις 28-2-1826, στη 2η πολιορκία), Γεώργιος Καραμπίνης. Οι υποσωματάρχες: Γιάννης Τζαβέλλας (Μπακατσέλος), Κώστας Διαμάντη Τζαβέλλας, Γεώργιος Τζαβέλλας, Γιάννης Μπαϊρακτάρης, Κολιός Πασχούλης, Γιάννης Κουτσονίκας, Φώτος Μπιθιφίκος (σκοτώθηκε στη 2η πολιορκία), Κίτσος Πάσχου (σκοτώθηκε στην Κλείσοβα, στις 25-3-1826), Δήμος Ρηνιάσας (σκοτώθηκε 29-7-1825, στη 2η πολιορκία, Πήλιος Σμπόνιας (σκοτώθηκε στη 2η πολιορκία).
Οι μπουλουξήδες:
Γιώτης Λάμπρου Ζέρβας (σκοτώθηκε στη 2η πολιορκία), Γιαννάκης Τζήμα Ζέρβας, Γεώργιος Νικολάου Ζέρβας, Αθανάσιος Λάμπρου Ζέρβας, Γεώργιος Λάμπρου Ζέρβας, Λάμπρος Κουτσονίκας, Χρήστος Κουτσονίκας, Φωτούσης Φωτομάρας, Γεώργιος Ναβαρίκος, Αναστάσιος Θάνου Καραμπίνης.

42) Μάχη της Κλείσοβας (25 Μαρτίου 1826).
Ο Κίτσος Τζαβέλλας μαζί με τον φρούραρχο Παναγιωτάκη Σωτηρόπουλο και 135 παλικάρια πολέμησαν με αυτοθυσία και συνέτριψαν όλες τις επιθέσεις των Κιουταχή και Ιμπραήμ, επιφέροντάς τους τεράστιες απώλειες με 3.500 νεκρούς και τραυματίες. Από τότε, δίκαια αποκαλούσαν τον Κίτσο Τζαβέλλα, «Ήρωα της Κλείσοβας».

43) Έξοδος του Μεσολογγίου (10-4-1826).
Κατά την έξοδο, αρχηγός της μίας φάλαγγας ήταν ο Νότης Μπότσαρης, της δεύτερης ο Δημήτρης Μακρής, ενώ ο Κίτσος Τζαβέλλας ήταν αρχηγός του βοηθητικού σώματος που θα έβγαινε τελευταίος σαν οπισθοφυλακή.

44) Μάχη του Χαϊδαρίου (6-8 Αυγ. 1826).
45) Μάχη της Δόμβραινας (28-10 έως 12-11-1826).
46) Μάχη της Αράχωβας (18 έως 24-11-1826).
47) Μάχη του Τουρκοχωρίου (7-12-1826).
48) Μάχες του Διστόμου (17-1 έως 5-2-1827).
49) Μάχη του Κερατσινίου (4-3-1827).

50) Μάχη του Ανάλατου (24-4-1827).

Την αποφράδα αυτή μέρα, σκοτώθηκαν πολλοί από τους ενδοξότερους αρχηγούς των Σουλιωτών μαζί με τους γενναίους άνδρες τους, εξ αιτίας του εγκληματικού σχεδίου του στόλαρχου, Λόρδου Κόχραν, και ήταν οι εξής:

Αθανάσιος Τούσια Μπότσαρης,
Γεώργιος Δράκος (αιχμαλωτίσθηκε και εκτελέστηκε ή αυτοκτόνησε λίγο αργότερα στη Χαλκίδα),
Λάμπρος Βέικος (Ζάρμπας),
Γεώργιος Ζήκου Τζαβέλλας,
Κώστας Διαμάντη Τζαβέλλας.
Σκοτώθηκαν επίσης και οι εξής Σουλιώτες μπουλουξήδες: Φώτος Φωτομάρας, Φώτος Βέικος, Πάσχος Κοσμάς, Κίτσος Κοσμάς, Χρήστος Μπέκας, Νικολής Νιανούρης, Νούτσος Τσάτσης.

Για τον μεγάλο φόρο αίματος που πλήρωσαν οι οικογένειες των Τζαβελλαίων, των Μποτσαραίων και των Ζερβαίων στη μάχη του Ανάλατου, ο Κασομούλης έγραψε τα εξής:

«Ο Κώστας όμως Μπότσαρης, ο Κίτσος Τζαβέλλας και οι Ζερβαίοι έχασαν όλους σχεδόν τους συγγενείς των, ομού και τα στηρίγματα, τους ανδρείους αξιωματικούς των και έμειναν μονάχοι τους εις τας σκηνάς»2. Αξιομνημόνευτη θα μείνει η ηρωική στάση του Νικολάου Ζέρβα, ο οποίος κατόρθωσε να ανασυντάξει στην παραλία του Παλαιού Φαλήρου ένα μέρος από τις πανικόβλητες ελληνικές δυνάμεις και να ανακόψει τους επιτιθέμενους Τούρκους, δίνοντας την ευκαιρία στους υπολοίπους να διασωθούν στα ελληνικά καράβια.
Επί Καποδίστρια, υπήρξε καθοριστική η συμβολή της χιλιαρχίας του Κίτσου Τζαβέλλα και της πεντακοσιαρχίας του αδελφού του, Νικολάου Τζαβέλλα, στην απελευθέρωση των επαρχιών Λιδωρικίου, Μαλανδρίνου, Σαλώνων και Αποκούρου μέχρι το τέλος Οκτωβρίου του 1828.

51) Μάχη στη Γραμμένη Οξυά (23-9-1828).
52) Πολιορκία και συντριβή των Τούρκων στη Λομποτινά (αρχές Σεπτεμβρίου έως 22 Οκτωβρίου 1828). 53) Απελευθέρωση του Καρπενησίου (23 Νοεμβρίου 1828).
Στις τρεις προηγούμενες νικηφόρες μάχες, καθοριστική υπήρξε η συμβολή της χιλιαρχίας του Κίτσου Τζαβέλλα και της πεντακοσιαρχίας του Νικόλαου Τζαβέλλα.
54) Μάχη της Βόνιτσας (15-12-1828). Σημαντική βοήθεια για την απελευθέρωση της Βόνιτσας προσέφεραν οι Σουλιώτες οπλαρχηγοί, Νικόλαος Ζέρβας και Διαμάντης Ζέρβας με τους υπό την οδηγίαν τους Σουλιώτες.
55) Μάχη της Κορωνησίας (8-3- 1829). Η χιλιαρχία του ένδοξου αρχηγού της φάρας των Κουτσονικαίων, Νάση Κουτσονίκα, πολεμώντας με αυταπάρνηση στο μικρό αυτό νησάκι του Αμβρακικού, νίκησε τις δυνάμεις του Κιουταχή και τις εμπόδισε να περάσουν στη Ρούμελη.
56) Μάχη του Μακρυνόρους (Μάρτ. 1829).
Με την κατάληψη του φρουρίου αυτού από τον Σουλιώτη οπλαρχηγό, Νικόλαο Ζέρβα και τον Ρουμελιώτη, Δήμο Τσέλιο, απεσοβήθη ο κίνδυνος της ανακατάληψης της Ρούμελης από τις δυνάμεις του Κιουταχή.
57) Κατάληψη του φρουρίου του Αντιρρίου (13-3-1829).
58) Απελευθέρωση της Ναυπάκτου (18-4-1829).

Η χιλιαρχία του Κίτσου Τζαβέλλα και η πεντακοσιαρχία του Νικολάου Τζαβέλλα μαζί με άλλα ελληνικά σώματα, πολεμώντας με γενναιότητα, απελευθέρωσαν την πόλη μετά από πολυήμερη πολιορκία.

59) Απελευθέρωση Μεσολογγίου και Αιτωλικού (2-5-1829).

Το τίμημα σε αίμα, που πλήρωσαν οι Σουλιώτες για την ελευθερία της Ελλάδος, ήταν τεράστιο.
Στο τέλος της Επανάστασης, οι μάχιμοι που είχαν απομείνει ζωντανοί, δεν ξεπερνούσαν τους διακόσιους.
Aς σκύβουν ευλαβικά oι επερχόμενες γενιές και ας αποτίουν τον πρέποντα φόρο τιμής στη μνήμη τους.
Νικόλαος Ασημακόπουλος
Πολιτικός επιστήμων, ιστοριοδίφης, διευθυντής εκδοτικού οίκου «Βεργίνα»
——————————————————————————–
Πηγές: «Περραιβού, Πολεμ. Απομνημ.», «Λάμπρου Κουτσονίκα, Ιστορ. Ελλην. Επαναστ.», «Ι. Φιλήμωνος, Δοκίμ. Ιστορ. Ελλην. Επανάστ.», «Ζώη Πάνου, Αναμνήσεις», «Π. Α. Σ (Σαλαπάντα), Το Σούλι, Τα ηρωικά θαύμ. Σουλιωτών», «Παν. Αραβαντινού, Χρονογραφία της Ηπείρου», «Νικ. Σπηλιάδη, Απομν. Ιστορ. της Ελλάδος», «Νικ. Κασομούλη, Στρατ. ενθυμ.», «Σπυρομίλιου, Απομν. Β’ πολιορκ. Μεσολ.», «Αρτέμη Μίχου, Απομνημ. Β’ πολιορκ. Μεσολ.», «Σπυρ. Τρικούπη, Ιστορ. Ελλην. Επαναστ.», «Κων. Μεταξά, Ιστορ. Απομνημ. Ελλην. Επανάστ.», «Διον. Κόκκινου, Η Ελλην. Επανάστασις». «Δημ. Φωτιάδη, Η Επαναστ. τ. 1821».
1. (Διον. Κόκκινου, Η Ελλην. Επανάστασις, εκδ. Μέλισσα, τόμ. 3, σελ. 81). 2. (Νικ. Κασομούλη, Στρατ. Ενθυμ. Επανάστ των Ελλήνων, εκδ. Βεργίνα, τόμ. 3, σελ.405).