Το ψυχολογικό κόστος της λιτότητας

 

Η οικονομική λιτότητα, ανεξάρτητα από το όνομα που της δίνεται κάθε φορά και απ’όποια πολιτική προσέγγιση κι αν εφαρμόζεται, παρουσιάζεται τα τελευταία χρόνια συστηματικά τόσο σε εθνικό όσο και σε πανευρωπαϊκό επίπεδο ως ένα φάρμακο που είναι «αναγκαίο», «αναπόφευκτο» και «ηθικό» και ως τέτοιο παρέχεται στους πολίτες μέσω πολιτικών επιλογών και πρακτικών.

Ωστόσο, το ψυχολογικό κόστος των πολιτικών λιτότητας φαίνεται να είναι μεγάλο και συχνά σε τέτοιο βαθμό που να θέτει σε αμφισβήτηση τόσο την αποτελεσματικότητά τους όσο και την ηθική τους βάση. Κατά πόσο είναι ηθικό να επιβάλλονται τέτοια οικονομικά μέτρα στις ζωές τόσων ανθρώπων - ακόμα και των πλέον ευάλωτων; Τέτοιες πολιτικές είναι όσο αναπόφευκτες παρουσιάζονται ή είναι περισσότερο επιλεγμένες μέθοδοι και πρακτικές;

Το ψυχολογικό κόστος της λιτότητας δεν συζητιέται σοβαρά στα ΜΜΕ ή στις πολιτικές συζητήσεις. Δεν δίνεται το βάρος και η έμφαση που αναλογεί στο ζήτημα αυτό. Και κατά τη γνώμη μου, τουλάχιστον οι ψυχολόγοι έχουν καθήκον και ηθική ευθύνη να μιλήσουν γι’ αυτό.

Πρόσφατες έρευνες στην Αγγλία, μια χώρα με πολύ δυνατότερη οικονομία από την Ελλάδα και άλλες ευρωπαϊκές χώρες, δείχνουν ξεκάθαρα ότι η λιτότητα και υλικό κόστος έχει και δημιουργεί ήδη προβλήματα για το μέλλον.

Οι κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες που επικρατούν σε έναν τόπο επηρεάζουν άμεσα την ψυχική και διανοητική ζωή των ανθρώπων. Μελέτες πολλών ετών τώρα στη ψυχολογία το δείχνουν αυτό. Για να προωθηθεί, λοιπόν, προς το καλύτερο η ποιότητα ζωής των ανθρώπων θα πρέπει να γίνονται επενδύσεις στο να δημιουργούνται ανθεκτικές κοινότητες και δομές παρά στο να διαλύονται. Θα πρέπει να λαμβάνονται ισότιμα υπόψιν κοινωνικοί και ψυχολογικοί παράγοντες στο σχεδιασμό πολιτικών και όχι να παρακάμπτονται ή να θεωρούνται δευτερεύοντες ή περιττοί.

Περιληπτικά μερικές από τις βασικές επιπτώσεις των πολιτικών λιτότητας έχει βρεθεί ότι είναι:

• Η ντροπή. Πολλοί άνθρωποι που ως τώρα ζούσαν με αξιοπρέπεια και μέσα από τη δουλειά τους ζούσαν οι ίδιοι καλά – και ίσως ζούσαν και άλλοι από αυτούς – έχουν βρεθεί στη θέση να ζητούν συστηματικά δανεικά, να μη μπορούν να ανταπεξέλθουν στις υποχρεώσεις τους, να αναγκάζονται να προμηθεύονται τα βασικά από τα κοινωνικά παντοπωλεία ή να περιμένουν στην ουρά ενός συσσιτίου. Από τη μια είναι θετικό να υπάρχουν κοινωνικές παροχές βοήθειας. Από την άλλη, όμως, οι περισσότεροι άνθρωποι που τη λαμβάνουν ομολογούν ότι αισθάνονται ντροπή, αναξιοπρέπεια, αρνητική δημόσια έκθεση εως και εξευτελισμό.

• Ο φόβος και η δυσπιστία. Οι πολιτικές λιτότητας είναι πολιτικές που στηρίζονται στο φόβο και στη δυσπιστία. Ο φόβος είναι ένα χρήσιμο συναίσθημα σε περιπτώσεις κινδύνου είτε πραγματικού είτε συναισθηματικού και η δυσπιστία είναι μια φυσιολογική αντίδραση σε αναξιόπιστες ή επιζήμιες προσωπικές ή κοινωνικές σχέσεις. Και τα δυο αυτά είναι χρήσιμα, όταν πραγματικά χρειάζονται. Όταν, όμως, βιώνονται ως αποτέλεσμα μιας αόριστης περιρρέουσας ατμόσφαιρας φόβου και δυσπιστίας, τότε οι επιπτώσεις δεν μπορούν να είναι καλές. Το μέλλον φαντάζει ιδιαίτερα δύσκολο και αρνητικό, καθώς μέσα από το φόβο και τη δυσπιστία λίγα πράγματα μπορούν να γίνουν δημιουργικά και με κοινωνική συνοχή. Κοινωνίες που θεωρούνται δύσπιστες και φοβικές φαίνεται να παρουσιάζουν μεγαλύτερα ποσοστά ψυχικών προβλημάτων.

• Η αστάθεια και η ανασφάλεια. Οι συστηματικές πολιτικές λιτότητας φαίνεται να προκαλούν υλική και προσωπική ανασφάλεια. Η έντονη ανασφάλεια είναι γνωστό ότι είναι ένα κυρίαρχο συναίσθημα όταν κανείς βιώνει ψυχικές δυσκολίες ή προβλήματα. Η έντονη εργασιακή ανασφάλεια φαίνεται μπορεί να προκαλέσει προβλήματα στην ψυχική ζωή ανεξάρτητα από το εισόδημα ή το επαγγελματικό επίπεδο του/της εργαζόμενου/ης. Επίσης, σε κοινωνικό επίπεδο η ανασφάλεια σχετίζεται και με την αίσθηση ότι οι άνθρωποι που είναι αρμόδιοι ή/και σε θέσεις με εξουσία δεν είναι αξιόπιστοι, δεν είναι έμπιστοι ή δεν ενδιαφέρονται πραγματικά για τα προβλήματα που υπάρχουν. Μέσα σε περιβάλλον συνεχούς υλικής και ψυχικής αστάθειας και αβεβαιότητας τα ψυχικά προβλήματα και δυσκολίες γίνονται περισσότερα και εντονότερα.

• Η απομόνωση και η μοναξιά. Όταν μέσα από πρακτικές λιτότητας φτωχαίνουν οι ζωές των ανθρώπων, η προσωπική ανασφάλεια μεγαλώνει, η δυσπιστία και ο φόβος μπαίνει ως φάντασμα στο προσκήνιο δεν είναι δύσκολο να ζημιωθεί και η κοινωνική συνοχή. Η απομόνωση και η μοναξιά ειδικά στις μεγάλες πόλεις και στις πολυάριθμες κοινωνίες – αλλά όχι μόνο- είναι ένα φαινόμενο που αυξάνεται.

• Η αίσθηση εγκλωβισμού και αδυναμίας. Οι συστηματικές πολιτικές λιτότητας έχουν στερήσει πολλές επιλογές από τις ζωές των ανθρώπων. Υπερφορολόγηση, ακρίβεια, χαμηλής ποιότητας υπηρεσίες, αισχροκέρδεια, αναξιοκρατεία, αδιαφάνεια, γραφειοκρατεία, έλλειψη πραγματικής κοινωνικής πρόνοιας, κενά λόγια, έλλειψη πολιτικών πρόληψης και κοινωνικής παιδείας συνθέτουν ένα δύσκολο σκηνικό. Χρήματα που κανείς δίνει αλλά χωρίς να βλέπει την ανταποδοτικότητα και την ουσιαστική αλλαγή στην πραγματική ζωή. Καταστάσεις που δίνουν την αίσθηση ότι επαναλαμβάνονται. Αυτές είναι μερικές από τις παραμέτρους που κάνουν αρκετούς ανθρώπους να αισθάνονται εγκλωβισμένοι και αδύναμοι μέσα σε μια τέτοια κατάσταση. Ότι δεν μπορούν να κάνουν κάτι για να την αλλάξουν, ούτε σε κοινωνικό ούτε και σε προσωπικό κάποιες φορές επίπεδο. Και είναι γνωστό στην ψυχολογία ότι ένας από τους βασικούς πυλώνες της ψυχογενούς κατάθλιψης είναι η αίσθηση της ανημπόριας.

Οι πρακτικές, λοιπόν, λιτότητας - ή με άλλα λόγια στέρησης - φαίνεται ότι όταν εφαρμόζονται συστηματικά ή αποτελούν κεντρική φιλοσοφία πολιτικής ή άλλης στάσης ζωής έρχονται με πολλές και μακροπρόθεσμες επιπτώσεις για τη ψυχική, κοινωνική και υλική ζωή των ανθρώπων.

[διευκρίνηση: με τον όρο λιτότητα, σε αυτό το άρθρο, δεν εννοώ την απαραίτητη οικονομία ή την ορθότερη οικονομική διαχείριση που χρειάζεται να κάνει ένα σπιτικό ή ένα κράτος για να λειτουργεί καλά. Εννοώ κυρίως την αντίληψη/στάση ζωής, ότι σχεδόν κάθε δραστηριότητα της ζωής πρέπει να γίνεται με τον πιο μινιμαλιστικό κατά το δυνατόν τρόπο με κύριο σκοπό συνήθως το λιγότερο δυνατόν ξόδεμα ή/και την μεγαλύτερη δυνατή συσσώρευση υλικών αγαθών – εδώ η αφθονία και η απόλαυση συνήθως θεωρούνται ως αρνητικά].

Και πώς μπορεί να γίνει διαφορετικά;

Στο βιβλίο τους “Quality of Life” οι Nussbaum και Sen (1993) υποστηρίζουν ότι οι κοινωνίες ανεξάρτητα από τις διαφορές που μπορεί να έχουν στις αξίες και στην κουλτούρα τους θα πρέπει να στοχεύουν στο να ενισχύουν στα μέλη τους την ικανότητα να μπορούν ζουν καλά μέσα σε αυτές.

Και φυσικά αυτό δεν είναι κάτι καινούριο. Ωστόσο, οι συγγραφείς προτείνουν μερικές παραμέτρους που συντελούν σύμφωνα με αυτούς προς αυτή την κατεύθυνση. Μεταξύ αυτών είναι:

- Το να έχουν οι άνθρωποι τη δυνατότητα να είναι υγιείς.

- Το να μπορούν να σκέφτονται, να αισθάνονται και να πράττουν ελέυθερα και υπεύθυνα.

- Το να έχουν την ελευθερία, τον έλεγχο και την ευθύνη για τη προσωπική τους ζωή και τις επιλογές τους.

- Το να δημιουργούν κοινότητες.

Επίσης, άλλοι παράμετροι φαίνεται να είναι:

• Η αίσθηση ασφάλειας.
• Η επαφή και η επικοινωνία με τους άλλους.
• Η εμπιστοσύνη.
• Η αίσθηση νοήματος.

Φαίνεται λοιπόν να είναι θεμελιώδες να λαμβάνονται υπόψιν παράμετροι όπως οι παραπάνω από όσους/ες σχεδιάζουν πολιτικές και οικονομικές πρακτικές.

Έτσι, μπορούν πιθανόν να δημιουργήσουν αποτελεσματικότερα πλαίσια μέσα στα οποία οι άνθρωποι να υποφέρουν περιττά λιγότερο και να προλαμβάνονται ψυχικά και κοινωνικά προβλήματα, που μπορούν στις μέρες μας να προληφθούν.

Και το ενθαρρυντικό είναι ότι ζητήματα όπως αυτά μπορούν να είναι συχνά ζητήματα προθέσεων, πολιτικής βούλησης - προτεραιοτήτων και έμπρακτων επιλογών.

Πηγές:

http://www.theguardian.com/society/2015/apr/17/austerity-and-a-malign-benefits-regime-are-profoundly-damaging-mental-health.

Nordt, C., Warnke, I., Seifritz, E., & Kawohl, W. (2015). Modelling suicide and unemployment: a longitudinal analysis covering 63 countries, 2000–11. The Lancet Psychiatry.

Nussbaum, M., Sen, A. (1993). The quality of life. Oxford: Oxford University Press.  

Άρτεμις Αντωνίου, BSc (Hons), MSc

Σύμβουλος Ψυχολόγος & Συνθετική Θεραπεύτρια 

www.artemisantoniou.com

Copyright © 2015 Άρτεμις Αντωνίου

Με την επιφύλαξη των πνευματικών και ηθικών δικαιωμάτων της συγγραφέως.

Για οποιαδήποτε αλλαγή, περικοπή ή/και αλλοίωση του κειμένου ή/και του περιεχόμενού του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και για οποιαδήποτε αλλαγή στον τρόπο δημοσίευσης του άρθρου, θα πρέπει προηγουμένως να ενημερώσετε και να λάβετε την έγκριση της συγγραφέως. Απαγορεύεται η αναδημοσίευση χωρίς τη συγκατάθεση της συγγραφέως.

by Αντικλείδι , http://antikleidi.com