«Κομμένο» από τα πολυβόλα των ναζί, της Κατερίνας Μπαλκούρα *

Η σφαγή 317 αμάχων στο χωριό της Αρτας στις 16 Αυγούστου 1943 ήταν το αποκορύφωμα της εκδικητικής μανίας των κατοχικών δυνάμεων για τη δράση των ανταρτών στην Ηπειρο, και μάλιστα «δι’ ασήμαντον αφορμήν». Μετά το μακελειό, ακολούθησε γλέντι από τους Γερμανούς κυριολεκτικά επί πτωμάτων

Συμπληρώνονται 71 χρόνια φέτος από το ολοκαύτωμα στο Κομμένο Αρτας από τους ναζί. Η εκδικητική μανία και τα αντίποινα σε βάρος αμάχων είχαν ήδη μετατρέψει σε ερείπια δεκάδες χωριά της Ηπείρου. Πρωταγωνίστρια της νέας τραγωδίας ήταν η επίλεκτη 1η Ορεινή Μεραρχία «Εντελβάις» (το εντελβάις ήταν το διακριτικό της Μεραρχίας της Βέρμαχτ), καθώς και οι διοικήσεις του 98ου Συντάγματος Ορεινών Κυνηγών, με επικεφαλής τον συνταγματάρχη Γιόζεφ Ζάλμινγκερ, και του ΙΙΙ/98ου τάγματος, με επικεφαλής τον ταγματάρχη Ράινχολντ Κλέμπε.

Στις 12 Αυγούστου ένα γερμανικό τζιπ με δύο στρατιώτες του τάγματος Φιλιππιάδας, κάνοντας περιπολία στα χωριά του Αμβρακικού ανετράπη σε χαντάκι και οι κάτοικοι του Κομμένου έτρεξαν να βοηθήσουν. Οι Γερμανοί ισχυρίστηκαν ότι έχασαν τον έλεγχο γιατί στο χωράφι είδαν έναν ένοπλο αντάρτη. Ο Ζάλμινγκερ παραποίησε την αναφορά του: «Προσωπική αναγνωριστική επιχείρηση διαπίστωσε ότι το Κομμένο βρίσκεται στα χέρια συμμοριτών 25–30 ανδρών με στολές ερήμου. Προς το παρόν δεν έχουν σχεδιαστεί αντίποινα».

Εκκαθαριστικές επιχειρήσεις

Η «επίσκεψη» αυτή του Ζάλμινγκερ στο χωριό αποτελούσε μέρος των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων, με σκοπό την εξόντωση των ανταρτών και το κάψιμο των χωριών που θεωρούσαν ότι βοηθούσαν αντάρτες. Και το Κομμένο ήταν κέντρο διακίνησης βασικών ειδών διατροφής. Δύο μέρες μετά έλαβε διαταγή για αιφνιδιαστική επίθεση εναντίον του Κομμένου.

Ο επικεφαλής ταγματάρχης Φάλνερ της μονάδας Φιλιππιάδας-Πρέβεζας επικοινώνησε με το Στρατηγείο στα Ιωάννινα και τον στρατηγό Λαντς, λαμβάνοντας την ανατριχιαστική εντολή «να εξαφανίσει το χωριό από τον χάρτη», σύμφωνα με εντολές του Χίτλερ. Ο διοικητής του 12ου Λόχου υπολοχαγός, Βίλιμπαλντ Ρέζερ, ανακοίνωσε: «Θα μπούμε στο χωριό και δεν θ’ αφήσουμε τίποτε όρθιο». Ο Ρέζερ είχε τη φήμη του εξαιρετικά σκληρού και άσπλαχνου στρατιωτικού. Οπως κατέθεσε αργότερα ο πρώην νοσοκόμος του λόχου Γιόχαν Εκερ, ο Ρέζερ ήταν 150% ναζί με το παρατσούκλι «Νέρωνας» του 12/98.

Την εντολή της σφαγής λέγεται ότι έδωσε ο Λαντς και την εκτέλεσε η μονάδα της Φιλιππιάδας με επικεφαλής τον υπολοχαγό Κόβιατσκ. Σύμφωνα όμως με τον συγγραφέα Μάγερ (γιο Γερμανού αξιωματικού που εκτελέστηκε από αντάρτες), ο Λαντς δεν ήταν ο εντολέας της σφαγής, γιατί έφτασε στην Ηπειρο στις 9 Σεπτεμβρίου 1943, ενώ η σφαγή έγινε στις 16 Αυγούστου 1943.

Κτηνωδία

Την επομένη της Παναγίας, χαράματα 16ης Αυγούστου, μια φάλαγγα 22 αυτοκινήτων και ένα στρατιωτικό τζιπ ξεκίνησαν από την κοιλάδα κοντά στη Φιλιππιάδα προς το Κομμένο. Τότε ακούστηκαν οι πρώτες εκρήξεις όλμων που είχαν τοποθετηθεί σε τρία σημεία του χωριού, ενώ τα πυροβόλα και τα οπλοπολυβόλα δεν σταματούσαν. Οι Γερμανοί εισέβαλλαν στα σπίτια, εκτελώντας, κομματιάζοντας, βιάζοντας ακόμα και νεκρές, ξεκοιλιάζοντας εγκύους, κατακρεουργώντας άντρες, γυναίκες μέχρι και μωρά παιδιά στην κούνια που τα έκαιγαν ζωντανά. Παντού πτώματα, αίμα και ανθρώπινα μέλη σκορπισμένα. Παντού θάνατος.

Ο απολογισμός αυτής της θηριωδίας; 317 νεκροί πολίτες. «Στο χωριό δεν υπήρξε η παραμικρή αντίσταση, ούτε καν ένας πυροβολισμός και από τη δική μας πλευρά δεν υπήρξε ούτε ένας τραυματίας», παραδέχτηκε ο δεκανέας Κουρτ Ντρέερ. Στο Κομμένο εκτελέστηκαν άμαχοι, όχι αντάρτες. Στον αριθμό των νεκρών θα πρέπει να προσθέσουμε κι εκείνους που ζήτησαν πανικόβλητοι τη σωτηρία στο ποτάμι και πνίγηκαν. Ετσι, ο αριθμός ανεβαίνει στους 334. Ο Ζάλμινγκερ καμάρωνε πως το 98ο Σύνταγμα που διοικούσε ήταν ein Hitlerisches Regiment, ένα χιτλερικό σύνταγμα που η γενναιότητα και η σκληρότητα συνυπήρχαν με την ωμότητα.

Το Κομμένο θα ξεχωρίσει από τις άλλες επιχειρήσεις, γιατί η αφορμή ήταν μηδαμινή και η κτηνωδία ήταν τεράστια. Ακολούθησε γλέντι και μεθύσι για το «μεγάλο επίτευγμα» με μπίρες και κονσέρβες δίπλα σε επτά πτώματα. Ο Ούγκο Τούρι, Ιταλός λοχίας του επιτελείου αντικατασκοπίας της Μεραρχίας Modena που επισκέφτηκε το χωριό δύο μέρες μετά, έμεινε άναυδος μ’ αυτά που αντίκρισε. Στην επίσημη αναφορά του για τη θηριωδία διαμαρτυρήθηκε έντονα στον Στέτνερ. Ο νοσοκόμος όμως του 12ου Λόχου Γιόχαν Εκερ κατέθεσε ότι ο διοικητής Ρέζερ είχε δώσει οδηγίες σε περίπτωση ερωτήσεων να αναφέρουν ότι υπήρξε επίθεση ανταρτών. Κάτι που δεν ίσχυε.

Δικαιολογώντας τα αδικαιολόγητα

Στο Κομμένο, χαρακτηριστική ήταν και η παραχάραξη των αναφορών μέσα στην ίδια μέρα. Οι νεκροί άμαχοι στην υπηρεσιακή αναφορά «βαφτίστηκαν» στο αρχηγείο της μεραρχίας «συμμορίτες», στην προσπάθεια να «δικαιολογηθεί» το έγκλημα, ενώ ο υπολοχαγός Βαλντχάιμ αναφέρθηκε γενικά σε εχθρικές απώλειες. Ετσι, ένα έγκλημα πολέμου παρουσιάστηκε σαν πράξη άμυνας.

Φυσικά και η γερμανική ηγεσία με προκήρυξη προσπάθησε να δικαιολογήσει τα αδικαιολόγητα αναφέροντας χαρακτηριστικά: «Ηπειρωτικέ λαέ. Τα γερμανικά στρατεύματα υποχρεώθηκαν να καταστρέψουν τα χωριά σας, διότι υπεβοηθήσατε τους αντάρτας, οι οποίοι δολοφονικώς εφόνευσαν τους στρατιώτας μας… Θάνατος στον ΕΑΜίτη εχθρό της κοινωνίας». Η ψυχοσύνθεση του Γερμανού στρατιώτη φαίνεται καθαρά σε ένα γράμμα του 20χρονου Κλέμπε, κάτω από τις διαταγές του οποίου σφαγιάστηκαν με τον χειρότερο τρόπο 97 παιδιά. Το ίδιο βράδυ θα γράψει στη γυναίκα του ότι δεν θέλει να πεθάνει χωρίς να αποκτήσει παιδιά (!).

Το Σαββατοκύριακο εκείνο λίγα χιλιόμετρα μακριά, Αρης, Ζέρβας και Τομ Μπαρνς είχαν συνάντηση με τους Βρετανούς συνδέσμους στην περιοχή. Την ώρα που εκείνοι έβγαζαν λόγους, όπως -με κάποια δόση ειρωνείας- αναφέρει ο Μάγερ, οι Ορεινοί Καταδρομείς κατευθύνονταν ανενόχλητοι προς το Κομμένο.

Αθωοδικείον

Ο Ρέζερ δεν δικάστηκε ποτέ, αφού σκοτώθηκε σε βομβαρδισμό στο Φράιμπουργκ του Μπράισγκαου στις 27 Νοεμβρίου του 1944. Ο Φάλνερ εκτελέστηκε στη Σερβία από παρτιζάνους του Τίτο, ο Ζάλμινγκερ έπεσε σε ενέδρα ανταρτών του ΕΔΕΣ και σκοτώθηκε και ο Λαντς καταδικάστηκε σε δώδεκα χρόνια, αλλά λίγους μήνες μετά του απονεμήθηκε χάρη. Για τον Κλέμπε, που μεταξύ άλλων είχε διατάξει και τη σφαγή των παιδιών, ο εισαγγελέας ζήτησε να αποδειχθεί η ευθύνη του σε μια «νόμιμη επιχείρηση» εναντίον ανταρτών και τον επαίνεσε που επέπληξε τον διοικητή του λόχου για την εκτέλεση των αμάχων.

Φυσικά ο Κλέμπε αθωώθηκε ελλείψει αποδείξεων, αφού χρησιμοποίησε ως ελαφρυντικό τη θεωρία του «Befehlsnotstand», δηλαδή της άνωθεν εντολής. Συνέχισε τη ζωή και τις σπουδές του σαν να μην είχε συμβεί τίποτα. Τα δίποδα κτήνη της κάθε σφαγής πάντως απέδειξαν ότι δεν αρκεί να γεννιέσαι άνθρωπος. Αν έμαθαν κάτι σ’ αυτόν τον πόλεμο ήταν να κρατούν το στόμα τους κλειστό και να επικαλούνται άνωθεν εντολές. Την τραγική σελίδα που γράφτηκε στο Κομμένο στις 16 Αυγούστου 1943 αδυνατεί να την αντέξει ο ανθρώπινος νους και δεν μπορεί να τη συγχωρήσει η παγκόσμια Ιστορία…

……………………………………………………………

*Ιστορικός