Του Μάνου Λαμπράκη
Στους πολιτισμούς που εγκαθίστανται μετά τη μνήμη, το ιερό εκκενώνεται. Όχι επειδή καταστρέφεται, αλλά επειδή απογυμνώνεται από τη δυνατότητα του «συμβαίνειν». Το ιερό, όταν παραμένει μόνο ως αρχιτεκτονική αναφορά, όταν διατηρείται χωρίς το σώμα της συνάθροισης και της επίκλησης, καθίσταται νεκροταφείο της απουσίας του Θεού.
Το κενό δεν είναι πια θεολογική κατηγορία. Είναι θεσμικά επιτηρούμενη σιωπή.
Η Αγία Σοφία αποτελεί το κατεξοχήν παράδειγμα ενός τόπου όπου η σιωπή δεν είναι κενότητα, αλλά άρση της δυνατότητας του λόγου να προσευχηθεί. Η ιστορική της πορεία, από λειτουργικό κέντρο της Οικουμένης σε μουσειακή αναπαράσταση της πολιτιστικής υβριδικότητας, και στη συνέχεια σε σύγχρονο λατρευτικό χώρο άλλης πίστης, αναδεικνύει με απόλυτη ενάργεια την κρίση της θεολογίας του χώρου και του χρόνου στην ύστερη νεωτερικότητα. Δεν πρόκειται για ανταγωνισμό μεταξύ θρησκειών, αλλά για μεταφυσική υπεραξία που απογυμνώνεται από τη δυνατότητα συμμετοχής.
Γιατί το Ιερό, θεμελιωδώς, δεν είναι χώρος. Είναι συνάντηση. Δεν καθαγιάζεται από τους τοίχους του, αλλά από τη δομή της κλήσης και της ανταπόκρισης. Δεν είναι η αρχιτεκτονική που δημιουργεί τη Θεία Λειτουργία, αλλά το εσχατολογικό άνοιγμα του παρόντος προς την απουσία που καλείται να πληρωθεί. Όταν δεν επιτρέπεται σε κανέναν να λειτουργήσει, το Ιερό απολιθώνεται σε αναπαράσταση της δυνατότητάς του.
Η αποϊεροποίηση της εμπειρίας δεν συντελείται όταν ο Θεός πεθαίνει, αλλά όταν το υποκείμενο παύει να διακινδυνεύει την αναφορά του προς το Άλλο. Η Αγία Σοφία, σε αυτή την προοπτική, δεν είναι πια ένας χώρος-αναφορά, αλλά ένας χώρος-υποκατάστατο του μηδενός. Ο τουριστικός βόμβος, ο τεχνολογικός ήχος, η περιρρέουσα επιτήρηση των σωμάτων – όλα αυτά δεν δηλώνουν χρήση, δηλώνουν αποπροσανατολισμό της μνήμης προς τον αφανισμό της.
Και όμως, μια φορά τον χρόνο, η Αγία Σοφία θα μπορούσε να λειτουργείται. Όχι επειδή αυτό θα «δικαίωνε» το Βυζάντιο, ούτε επειδή θα «επανορθωνόταν» μια ιστορική ασυνέχεια. Αλλά επειδή θα υπενθυμιζόταν η πρωταρχική λειτουργία του ναού: να είναι οντολογική πρόφαση συνάντησης, και όχι τοπογραφική ανάμνηση δύναμης.
Η Θεία Λειτουργία δεν κατοχυρώνει εξουσία. Αφαιρεί την εξουσία από τον χρόνο. Και αυτή ακριβώς η αφαίρεση είναι που φοβίζει την πολιτική της κυριαρχίας. Γιατί το ιερό τελείται πάντα χωρίς ιδιοκτήτη.
Η UNESCO, που αυτοπροσδιορίζεται ως θεματοφύλακας της «άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς», δεν μπορεί να αποσιωπά ότι το πιο άυλο στοιχείο ενός μνημείου δεν είναι η παράδοση, αλλά η λειτουργικότητα του ιερού του.
Η Αγία Σοφία δεν διατηρείται εάν επιχρύσσεται. Διατηρείται εάν λειτουργείται.
Το να επιτραπεί η παρουσία του Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως μία φορά τον χρόνο, για να αναπέμψει την Ευχαριστία χωρίς μικρόφωνα, χωρίς εικόνες, χωρίς μετόχους πιστούς, μόνο με την προσευχή και το σώμα, δεν είναι ζήτημα πολιτικής διαπραγμάτευσης. Είναι εσωτερική αναγκαιότητα του ίδιου του μνημείου. Το ίδιο το μνημείο καλεί στη λειτουργία του.
Ο Μαρσέλ Γκοσέ, με αφορμή τη μετάβαση της Δύσης σε μετα-θρησκευτικές κοινωνίες, μιλά για την «αυτοαναίρεση της συλλογικής ιερότητας». Αυτό ακριβώς συμβαίνει εδώ: η Αγία Σοφία ως σύμβολο παγκόσμιας πολιτιστικής αξίας, στερείται της δυνατότητας να είναι ιερή, ακριβώς επειδή δεν της επιτρέπεται η μία πράξη που την καθιστά τέτοια: η προσφορά.
Η θεσμική παγίδευση του ιερού σε μουσειακή διαχείριση ή σε μονοδιάστατη λατρευτική μετατόπιση αναιρεί την παγκοσμιότητα του ναού ως χώρου ανοιχτού στη μνήμη όλων. Δεν πρόκειται για ταυτότητα, αλλά για συμβαντικότητα. Η Λειτουργία –και ειδικά η τέλεσή της σε έναν τέτοιο χώρο– δεν επιστρέφει τίποτα στο παρελθόν. Κατευθύνει το παρελθόν προς το μέλλον.
Το πολιτικό διακύβευμα δεν είναι η παραχώρηση ενός προνομίου. Είναι η διατήρηση της δυνατότητας του κόσμου να συγκροτεί τόπους κοινής αναφοράς.
Η πολιτική δεν είναι δίκαιο. Είναι η δυνατότητα του κόσμου να είναι ακόμη ικανός να υποδέχεται το Άλλο, το Άγνωστο, το Άγιο. Η Αγία Σοφία, χωρίς αυτή τη μία φορά, απομένει ακίνητη στο μηδέν.
Γιατί εκείνο που ζητείται δεν είναι λατρεία με θριαμβικό χαρακτήρα, αλλά λιτανεία του τραύματος. Μια λειτουργία ως μνημονική αποκατάσταση του ακυρωμένου εαυτού του κόσμου, ως ειρηνική διεκδίκηση της αθόρυβης ετερότητας της προσευχής.
Η Αγία Σοφία δεν διεκδικεί. Η Αγία Σοφία αναμένει.
Και η αναμονή της, χωρίς λειτουργία, γίνεται έρημος της μνήμης.
Ανάρτηση από:geromorias.blogspot.com
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.