Βυζάντιο, χριστιανισμός και ελληνισμός. Μια συνέντευξη του Νικήτα Σινιόσογλου με αφορμή τον Πλήθωνα

Πείτε μας λίγα λόγια για το περιεχόμενο του βιβλίου σας «Radical Platonism in Byzantium: Illumination and Utopia in Gemistos Plethon» (εκδ. Cambridge University Press) που κυκλοφόρησε στα τέλη του 2011.

Το βιβλίο εξετάζει την επιβίωση του παγανιστικού πλατωνισμού από τον έκτο ως τον δέκατο πέμπτο αιώνα. Το επιχείρημά μου είναι πως κατά τους Βυζαντινούς χρόνους μια κατεξοχήν ελληνική, δηλαδή παγανιστική κοσμοαντίληψη ήταν πάντοτε δυνάμει παρούσα, μια ανοιχτή δυνατότητα και διαρκής απειλή για την Ορθοδοξία: τα δομικά της στοιχεία επιβίωναν μέσα από υπόγειες, λανθάνουσες και παράπλευρες διαδρομές. Τίποτα δεν τέλειωσε κατά την ύστερη αρχαιότητα. Πόσο εύκολο ήταν να υποτροπιάσει η Βυζαντινή διανόηση στον ελληνισμό προκύπτει από τα «θερμά επεισόδια» που λάμβαναν χώρα κάθε φορά που λόγιοι σαν τον Λέοντα Χοιροσφάκτη, τον Ιωάννη Ιταλό και τον Ψελλό, τον Γρηγορά και τον Πλήθωνα συγκρούονταν με την κρατούσα θεολογία του Βυζαντίου. Γι᾽ αυτό υποστηρίζω πως γνήσια φιλοσοφία στο Βυζάντιο προκύπτει ως απόκλιση από τις καθεστωτικές θεολογικές νόρμες, και ότι η αποκλίνουσα αυτή φιλοσοφία ήταν είτε ουσιωδώς παγανιστική, είτε έτεινε στον παγανισμό. Παραδόξως αυτό είναι κάτι που ορθά διέγνωσαν οι Ορθόδοξοι θεολόγοι του ύστερου Βυζαντίου (π.χ. Γρηγόριος Παλαμάς, Φιλόθεος Κόκκινος), όμως αδυνατούν να δουν οι σημερινές αναχρονιστικές απόψεις περί «ελληνοχριστιανισμού» (αντιφάσκοντας έτσι με τις γνήσια Ορθόδοξες πηγές τους). Επομένως, ο Πλήθωνας δεν είναι sui generis περίπτωση, αλλά ριζοσπαστικοποιεί πλατωνικές τάσεις που κατάφερναν να επιβιώνουν μέσα από σύνθετες διαδρομές. Να ξεκαθαρίσω εδώ πως όταν μιλώ για φιλοσοφικό παγανισμό εννοώ μια κοσμοαντίληψη που δίνει ελληνικές, δηλαδή μη χριστιανικές απαντήσεις σε ερωτήματα όπως: μπορεί κανείς να φτάσει στην θέωση με οικείες δυνάμεις, δηλαδή χωρίς θεόθεν μεσολάβηση; Μπορεί κανείς να προσεγγίσει την αλήθεια έξω από την Εκκλησία; Είναι ο θεός όντως προσωπικός και εξωκοσμικός; Πώς απορρέουν και διακρίνονται τα όντα από τον θεό; Είναι η ύλη αΐδια και ανανεούμενη ή δημιουργημένη; Στοχεύει πράγματι η ιστορία σε κάποιο τέλος, ας πούμε στην εμφάνιση κάποιου μεσσιανικού γεγονότος;

Μπορείτε να συστήσετε εν συντομία τον Πλήθωνα Γεμιστό στους αναγνώστες μας, σημειώνοντας τα σημαντικότερα στοιχεία της παρακαταθήκης του;

Ο Πλήθωνας είναι ο μεγαλύτερος φιλόσοφος των Βυζαντινών χρόνων και συνάμα ο τελευταίος. Παραμονές της άλωσης της Κωνσταντινούπολης αναζητά μια έξοδο από το δίλημμα Ορθοδοξία ή Καθολικισμός (που ουσιαστικά σήμαινε παράδοση στους Οθωμανούς ή υποταγή στους Λατίνους) και στρέφεται στον Πλάτωνα. Με δύο συμβουλευτικούς λόγους προτείνει στους Παλαιολόγους την επιστροφή στο μοντέλο της αρχαίας ελληνικής πόλης και άρα την απαγκίστρωση από την χριστιανική έννοια της οικουμένης. Τα κείμενα αυτά στρέφονται ενάντια στην γιγάντωση της Εκκλησίας και στην διαρκή συρρίκνωση του κράτους. Δεν περιέχουν καμιά άμεση προτροπή για επιστροφή στον πολυθεϊσμό, παρά μόνο μια έκκληση για ό,τι θα ονομάζαμε σήμερα εκκοσμίκευση της πολιτείας. Η Βυζαντινή εξουσία αγνόησε τις προτάσεις του (που είναι ουτοπικές avant la lettre και απολύτως ρηξικέλευθες) κι εκείνος στρέφεται στον σεχταρισμό οργανώνοντας μια σκοτεινή νεοπαγανιστική κοινότητα στον Μυστρά, την διαβόητη πληθωνική «φρατρία». Το βασικό έργο του Πλήθωνα, η Νόμων Συγγραφή, σχετίζεται με αυτόν τον εσωτερικό κύκλο.

Αν δεν απατώμαι ο Πλήθωνας ήταν ο πρώτος «νεοέλληνας» που χρησιμοποίησε σε κείμενό του την έννοια του Έθνους. Ποια η ριζοσπαστικότητα και η σημασία της ιδέας αυτής τη δεδομένη χρονική στιγμή;

Η λέξη που χρησιμοποιεί είναι γένος, όμως είναι βάσιμη υπόθεση πως εννοεί ό,τι ονομάζουμε εμείς έθνος. Άλλωστε οι δυό λέξεις εμφανίζονται σε κείμενό του να φέρουν την ίδια σημασία. Ο πρωτοεθνικισμός του Πλήθωνα είναι εξαιρετικά επίκαιρος: στην Ελλάδα σήμερα υπάρχει ακόμη κόσμος που ισχυρίζεται πως κάθε έννοια έθνους είναι νεωτερική κατασκευή, ένα προϊόν του Διαφωτισμού. Στο εξωτερικό η άποψη αυτή ήδη υποχωρεί σε ακαδημαϊκό επίπεδο, όμως εδώ η αριστερή διανόηση επιμένει να την αναπαράγει, πιθανόν λόγω της προσφιλούς δαιμονοποίησης της λέξης έθνος. Η αλήθεια είναι πως ο ελληνικός πρωτοεθνικισμός έχει ρίζες σε ρηξικέλευθες χρήσεις των λέξεων γένος και έθνος ήδη κατά τον 13ο αιώνα. Αναφέρω εδώ τον αυτοκράτορα της Νικαίας Ιωάννη Βατάτζη και τον Γεώργιο Ακροπολίτη. Ο Πλήθωνας παραλαμβάνει και ριζοσπαστικοποεί μια τάση που προϋπήρχε, προσθέτοντας την παράμετρο της αρχαίας πόλεως.

Θα μπορούσατε να μας απαριθμήσετε ορισμένες από τις αιτίες που οδήγησαν στην αναμόχλευση του αρχαίου ελληνικού κόσμου στο Βυζάντιο του 15ου αιώνα;

Οι Βυζαντινοί βρέθηκαν σε αδιέξοδο πολιτικό, οικονομικό και στρατιωτικό, ενώ η Ορθοδοξία ανέπτυσσε μια πρωτόγνωρη ρώμη. Από μια άποψη η ήττα του Βυζαντινού κράτους ήταν νίκη της Ορθοδοξίας, ένα άνοιγμα στην οικουμενικότητα της θρησκευτικής ταυτότητας. Η κατάσταση αυτή οδήγησε στην αναζωπύρωση αναζητήσεων και εναλλακτικών προτάσεων που σιγόκαιγαν σε ένα βαθύτερο επίπεδο. Νομίζω πως κομβικό γεγονός υπήρξε η ησυχαστική έριδα, η σύγκρουση δηλαδή του Γρηγορίου Παλαμά με τάσεις έντονης αμφισβήτησης που αναπτύσσονταν μέσα στην Εκκλησία. Οι τάσεις αυτές ήταν ελληνίζουσες, ιδίως κατά τις αρχικές φάσεις της έριδας, κάτι που φαίνεται ξεκάθαρα στους Συνοδικούς Τόμους της εποχής. Ο Παλαμάς νίκησε και κατοχυρώθηκε συνοδικά τέσσερις φορές, όμως η διαμάχη (που κράτησε δεκαετίες) απελευθέρωσε ένα παγανιστικό φιλοσοφικό παράδειγμα, το οποίο υποτίθεται πως η Εκκλησία είχε εξολοθρεύσει ήδη από την ύστερη αρχαιότητα. Οι αντίπαλοι του Παλαμά ισχυρίζονταν πως η διάκριση θείας ουσίας και θείων ενεργειών είναι υπέρ το δέον πλατωνική και πρόκλεια, κι᾽ εκείνος ανταπέδιδε την κατηγορία βλέποντας παντού να αναδύονται νέες εκδοχές πολυθεϊσμού και πανθεϊσμού. Κατά την διάρκεια της σύγκρουσης τα εμπλεκόμενα μέρη βρέθηκαν στην αμήχανη θέση να συζητούν εναλλακτικούς τρόπους να αντιλαμβάνεται κανείς τον κόσμο και τον θεό, προκειμένου ακριβώς να ετεροπροσδιορίσουν την Χριστιανική τους ταυτότητα και να ενοχοποιήσουν τους αντιπάλους τους. Τα κείμενα που σχετίζονται με την έριδα είναι γεμάτα αναφορές σε μια επικίνδυνη ελληνική οντολογία και κοσμολογία που παραδόξως κανείς δεν θέλει να έχει σχέση μαζί της αλλά όλοι χρεώνουν στον αντίπαλό τους. Το φαινόμενο αυτό άνοιξε τους ασκούς του Αιόλου προετοιμάζοντας το έδαφος για κάποιον που ήταν έτοιμος να χρησιμοποιήσει τα εννοιολογικά εργαλεία που άλλοι φοβόντουσαν. Αυτός ο κάποιος ήταν ο Πλήθωνας.

Για ποιον κατά τη γνώμη σας λόγο το πρόσωπο του Πλήθωνα δεν έχει γίνει ευρέως γνωστό στη χώρα μας, παρά τη σημασία που διαδραμάτισε το έργο του στην οικοδόμηση του σύγχρονου ευρωπαϊκού πολιτισμού;

Τηρουμένων των αναλογιών ο Πλήθωνας είναι γνωστός στην Ελλάδα. Στο εξωτερικό το όνομά του είναι περισσότερο προσφιλές σε όσους ασχολούνται με τις ρίζες του ευρωπαϊκού εσωτερισμού. Κι᾽ αυτό γιατί ο Πλήθωνας ορθά θεωρείται ως εμβληματική μορφή του μυστικού εταιρισμού. Η «φρατρία» που οργάνωσε στην Πελοπόννησο είναι μια προνεωτερική εκδοχή των μυστικών εταιριών που έπαιξαν σημαντικό ρόλο σε κατεξοχήν ευρωπαϊκά φαινόμενα, όπως είναι η Αναγέννηση και ο Διαφωτισμός. Από την άλλη μεριά ο Πλήθωνας συνήθως φέρνει σε αμηχανία τους Βυζαντινολόγους που είτε τον αντιμετωπίζουν φιλολογικά και εγκυκλοπαιδικά, είτε πασχίζουν να τον εντάξουν κουτσά στραβά στον ανατολικό ή δυτικό Χριστιανισμό της εποχής του. Η αλήθεια είναι πως ο Πλήθωνας αναγγέλλει έναν κόσμο πέρα από το δίπολο Ανατολής και Δύσης, έναν κόσμο που αντλεί από το παρελθόν για να φτάσει στην ουτοπία. Είναι εκκεντρικός, ξεφεύγει από κατηγορίες και τυποποιήσεις. Δεν είναι τυχαίο πως ένας πολύ σημαντικός θεολόγος, ο Philip Sherrard, συνέκρινε τον Πλήθωνα με τον Νίτσε, στον βαθμό που και οι δυό συγκρούονται μετωπικά με το φιλοσοφικό και χριστιανικό παράδειγμα χάρη μιας προσωπικής, ατίθασης φωνής. Θα πρόσθετα πως ο Πλήθωνας ήταν ανεπίκαιρος με την νιτσεϊκή έννοια, ήταν έξω και πέρα από την εποχή του.

Θα ήταν παράτολμο να υποστηρίξει κανείς πως όλη αυτή η άνθιση των ελληνικών ιδεών λίγο πριν την οριστική πτώση του Βυζαντίου αποτέλεσε την εξωτερίκευση μιας αθέατης –πλην όμως καλά οργανωμένης- γραμμής σκέψης που διένυσε η αρχαία ελληνική φιλοσοφία από τους κώδικες του Θεοδοσίου και του Ιουστινιανού μέχρι τον 15ο αιώνα; (μπορείτε να αναφερθείτε σε συγκεκριμένες προσωπικότητες)

Αυτή είναι περίπου η θέση που διατυπώνω στο βιβλίο. Όμως δεν πιστεύω πως η υπόγεια συνέχεια του ελληνισμού υπήρξε «καλά οργανωμένη» όπως το εννοείτε. Οι ιδέες επιβιώνουν οργανικά. Ειδικά τώρα η επιβίωση θεμελιακών στοιχείων της ελληνικής γνωσιολογίας, κοσμολογίας και θεολογίας στο Βυζάντιο οφείλεται στην εναλλαγή τεσσάρων διακριτών καναλιών ανάσυρσης, συντήρησης και συζήτησής τους: το πρώτο είναι βέβαια η κατά μέτωπον σύγκρουση με το νέο ακόμη Χριστιανικό παράδειγμα (Κέλσος, Πορφύριος, Ιεροκλής, Ιουλιανός) κατά την ύστερη αρχαιότητα. Δεύτερο είναι η θρησκευτική προσποίηση, μια πρακτική που συνδέεται με την μετάλλαξη του νεοπλατωνισμού σε υπόγειο ρεύμα από τον έκτο αιώνα και δώθε. Ο Πρόκλος, ο Σιμπλίκιος και ο Δαμάσκιος ομολογούν πως όταν ο αντίπαλος είναι ισχυρότερος, οφείλει κανείς να λανθάνει μάλλον παρά να συγκρούεται. Εχουμε πια να κάνουμε με φαινόμενα ιδεολογικής και θρησκευτικής προσποίησης που συχνά είναι όντως δύσκολο να ανιχνευθούν. Σήμερα η έρευνα έχει προχωρήσει και σε πείσμα της καθεστωτικής Βυζαντινολογίας διατυπώνεται βάσιμα η άποψη ότι συγγραφείς όπως ο Προκόπιος, ο Ιωάννης Λυδός και ο Μιχαήλ Ατταλειάτης συγκάλυψαν την ελληνίζουσα θρησκευτική και διανοητική τους ταυτότητα γνωρίζοντας πως αυτή δεν θα γινόταν ποτέ ανεκτή από το Ορθόδοξο κατεστημένο. Σε ένα τρίτο επίπεδο, φιλόσοφοι όπως ο Λέων Χοιροσφάκτης, ο Μιχαήλ Ψελλός, ο Ιωάννης Ιταλός, ο Θεόδωρος Μετοχίτης και ο Νικηφόρος Γρηγοράς δηλώνουν Χριστιανοί, όμως οι παραχωρήσεις που κάνουν στην νεοπλατωνική παράδοση οδηγούν στην επιβίωση ενός τρόπου ύπαρξης που είναι ασύμβατος με την Χριστιανική θεολογία. Τούτο ενδέχεται να συμβαίνει απο πρόθεση ή λιγο πολύ ασυνείδητα. Αυτό το τρίτο κανάλι με απασχολεί περισσότερο, γιατί πιστεύω πως το κοσμικό Βυζάντιο απηχεί και σε μεγάλο βαθμό διασώζει τον παγανιστικό πλατωνισμό της ύστερης αρχαιότητας. Αυτό άλλωστε υποστήριζαν οι Βυζαντινοί θεολόγοι που κατηγόρησαν τους φιλόσοφους επ᾽ελληνισμώ, δηλαδή ότι αναβίωναν τον παγανισμό. Φιλοσοφικά μιλώντας είχαν απόλυτο δίκιο. Απόψεις υπέρ το δέον ανθρωποκεντρικές, όσες δηλαδή επενδύουν τόσο στις ανθρώπινες δυνατότητες, ώστε να παρακάμπτουν τον αποκαλυπτικό λόγο και την Ορθοδοξία συλλήβδην επανασύνεδεαν τους Βυζαντινούς με μια συζήτηση που υποτίθεται πως είχε οριστικά κλείσει από τότε που οι Πατέρες της Ύστερης Αρχαιότητας «κατατρόπωναν» τους Εθνικούς. Τέλος, στο βιβλίο επιμένω στην σημασία ενός τέταρτου καναλιού που σπάνια συζητιέται: οι ιδέες πολλές φορές βρίσκουν απρόσμενους ξενιστές στους αντιπάλους τους. Όταν επιτίθεσαι σε μια ιδέα, τότε την συντηρείς κιόλας, την διασώζεις από την λήθη. Είναι αυτό ένα ακόμα σημαντικό κανάλι μέσα από το οποίο η ελληνική φιλοσοφία και κοσμοαντίληψη επιβίωσε στο Βυζάντιο, δηλαδή μέσα από θεολογικές συγκρούσεις (π.χ. ησυχαστική έριδα) που αντιμετώπιζαν τον ελληνισμό ως δυνητική απειλή.

Αποτελεί ένα ερώτημα που διχάζει πολλούς ιστορικούς και διανοούμενος από τα χρόνια της απελευθέρωσης μέχρι και τις μέρες μας: Τι σημαίνει για εσάς ελληνική ταυτότητα; Θεωρείτε τη Βυζαντινή αυτοκρατορία (ως μόρφωμα με συγκεκριμένη ιδεολογική χροια) ως μέρος της ταυτότητας αυτής;

Το ίδιο το Βυζάντιο είναι ρωμαϊκό μάλλον, παρά ελληνικό. Είναι η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Είναι όμως κι ο χώρος όπου ζυμώνεται για αιώνες κάθε συζήτηση σχετικά με την συμβατότητα ελληνισμού και χριστιανισμού. Είναι αδύνατον να ασχοληθεί κανείς με την ελληνική διανοητική ταυτότητα χωρίς να λάβει υπόψη την ιστορία των ιδεών στο Βυζάντιο. Και είναι τεράστιο σφάλμα να ταυτίζεται το Βυζάντιο με την Ορθοδοξία. Ναι, υπάρχει βυζαντινή Ορθοδοξία, υπάρχει όμως και ένας συγκρουσιακός βυζαντινός ελληνισμός με φυγόκεντρες διαδρομές, όπως άλλωστε και κοσμικές εκδοχές του Βυζαντίου που αναφαίνονται συχνά πυκνά, και όλα τούτα ζουν, συμπλέκονται και αναπνέουν στον ίδιο χώρο και χρόνο. Οι Πατέρες της Εκκλησίας από τους απολογητές ως τον Γρηγόριο Παλαμά είναι οι πρώτοι που είδαν στην ελληνική γνωσιολογία, θεολογία και κοσμολογία έναν αυτοπροσδιορισμό και τρόπο ύπαρξης ανταγωνιστικό προς τον χριστιανικό. Αυτό είναι το μοναδικό σημείο που συμφωνούν με τον Ιουλιανό, τον Πρόκλο και τον Πλήθωνα. Μπορεί οι Ορθόδοξοι θεολόγοι του Βυζαντίου να οβελίζουν εξαρχής την ελληνική κοσμοαντίληψη, όμως είναι εξαιρετικοί όταν εντοπίζουν τις διαφορές της από τον Ορθόδοξο χριστιανισμό συμβάλλοντας ακούσια στην διάσωσή της.

[Η συνέντευξη του Νικήτα Σινιόσογλου στον Μηνά Παπαγεωργίου δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Φαινόμενα τουΕλεύθερου Τύπου (14.12.2013). Εδώ δημοσιεύεται ένα μεγάλο μέρος της, για να τη διαβάσετε όλη. Ο Νικήτας Σινιόσογλου γεννήθηκε στην Αθήνα το 1976 και σπούδασε φιλοσοφία στα Πανεπιστήμια Αθηνών, Μονάχου και Κέμπριτζ (PhD). Ήταν μεταδιδακτορικός ερευνητής της Βρετανικής Ακαδημίας στο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ και Leverhulme Trust Early Career Fellow στο King's College of London. Έχει διδάξει φιλοσοφία σε ελληνικά και βρετανικά πανεπιστήμια, καθώς και στο Κολλέγιο Αθηνών. Βιβλία: Radical Platonism in Byzantium: Illumination and Utopia in Gemistos Plethon, Plato and Theodoret: The Christian Appropriation of Platonic Philsoophy and the Hellenic Intellectual Resistance, Θεόφιλος Καΐρης: Γνωστική, Στοιχεία Φιλοσοφίας.]