Σαμιρ Αμίν (1931-2018)

ΒΑΣΙΛΗΣ ΑΣΗΜΑΚΟΠΟΥΛΟΣ

Vasilis Asimakopoulos

Έφυγε ο κορυφαίος Γαλλο-Αιγύπτιος (νομίζω Χριστιανός Κόπτης, αν έχει κάποια σημασία) μαρξιστής οικονομολόγος Σαμίρ Αμίν. Καθηγητής στο Παρίσι και αεικίνητος μαχητής του αγώνα για την εθνική και κοινωνική απελευθέρωση των λαών, ενάντια στον ιμπεριαλισμό και τον καπιταλισμό. 

Εντάχθηκε αρχικά στο Κομμουνιστικό κίνημα και στη συνέχεια αποστασιοποιήθηκε λόγω διαφοροποίησης από τον σοβιετικό μαρξισμό, ενώ πλησίασε τη μαοϊκή αριστερά τη δεκαετία του ’60. Βαθύτατα επηρεασμένος από τα εθνικο-απελευθερωτικά-αντιαποικιακά-αντιιμπεριαλιστικά κινήματα της καπιταλιστικής περιφέρειας τα χρόνια μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όντας ο ίδιος Αιγύπτιος από πατέρα και Γάλλος από μητέρα με αντίστοιχες βιωματικές εμπειρίες στα χρόνια των σχολικών και πανεπιστημιακών σπουδών του ( αλλά και σύμβουλος στην κυβερνηση Νάσερ στα τέλη της δεκαετίας του ’50) υπήρξε από τους βασικούς θεμελιωτές του νεομαρξισμού και ειδικότερα του θεωρητικού ρεύματος μητρόπολη-περιφέρεια και της θεωρίας της εξάρτησης. Στο πλαίσιο αυτό συναντήθηκε με τον κύκλο του ανεξάρτητου σοσιαλιστικού περιοδικού Monthly Review και τους εκδότες του Μπαράν και Σουήζυ, τον Αντρέ Γκούντερ Φρανκ, τον Αργύρη Εμμανουήλ, τον Χάρυ Μπρεηβμαν, τον Νίκο Ψυρούκη, τον Κώστα Βεργόπουλο, θεωρητικούς της λατινοαμερικάνικης σχολής της εξάρτησης και πολλούς άλλους.

Το συγεκριμένο ιδεολογικό ρεύμα και ειδικότερα ο Σαμίρ Αμίν, θα ασκήσει σημαντική επιρροή στη ριζοσπαστική εξέλιξη του Ανδρέα Παπανδρέου στα χρόνια της δικτατορίας, στοιχείο που αποτυπώνεται και στο συγγραφικό έργο του Α.Π. εκείνη την περίοδο (κείμενα στο Monthly Review, ιδίως στο βιβλίο του Ιμπεριαλισμός και Οικονομική Ανάπτυξη), στην ιδεολογικο-πολιτική εξέλιξη του ΠΑΚ (ανττιμπεριαλισμός-εθνικο-απελευθερωτικός αγώνας). Η γραμμή αυτή καταγράφεται στην περίφημη διακήρυξη της 3ης Σεπτέμβρη (σημειολογικά ο Σαμίρ Αμίν γεννήθηκε στις 3 Σεπτέμβρη) και ουσιαστικά αποτελεί την κεντρική γραμμή στο ΠΑΣΟΚ μέχρι το 1ο συνέδριο (1984) με εξάρσεις και υφέσεις. Ο ίδιος ο Σαμίρ Αμίν θα επισκεφθεί πολλές φορές τη χώρα μας την περίοδο 1974-1984, ενώ αρκετά από τα βιβλία του θα μεταφραστούν στα ελληνικά (κυρίως από εκδοτικούς οίκους φίλα προσκείμενους στο ΠΑΣΟΚ όπως Νέα Σύνορα και Καρανάσης και αυτό προφανώς δεν είναι τυχαίο), όπως και άρθρα του θα κυκλοφορήσουν στην ελληνική έκδοση της Μηνιαίας Επιθεώρησης που αρχίζει να εκδίδεται στα ελληνικά το 1975, σε μια εποχή που οι ιδεολογικο-πολιτικές διαμάχες στην αριστερά είναι έντονες και αντιστοίχως η σχετική ζήτηση στη ριζοσπαστική ατμόσφαιρα της μεταπολίτευσης Ανάμεσα στις πολλές επισκέψεις του, η συμμετοχή του στο περίφημο συνέδριο που διοργάνωσε το ΠΑΣΟΚ και το Κέντρο Μεσογειακών Μελετών το 1980, με θέμα Μετάβαση στο Σοσιαλισμό (εκδόσεις Αλέτρι, 1981). Το ανοκλήρωτο ιδεολογικο-πολιτικά εγχείρημα του ΠΑΣΟΚ, συνάρθρωσης μιας εκδοχής σοσιαλιστικής θεωρίας και εθνικο-λαϊκών εμπειριών, ως έκφραση του νεομαρξιστικού ρεύματος στη χώρα και υπέρβασης των μορφών ψεύτικης συνείδησης που κατά την άποψη αυτή ήταν η δεξιά και η παραδοσιακή αριστερά, οφείλει πολλά στον Σαμίρ Αμίν και τη διανοητική παρέμβασή του. Ένα εγχείρημα το οποίο στη συγκεκριμένη μορφή του ΠΑΣΟΚ ηττήθηκε ιστορικά.

Η θεωρία της εξάρτησης, όπως και το γενικότερο σχήμα Μητρόπολη-Περιφέρεια θα καταπολεμηθεί από άλλα ρεύματα της αριστεράς, είτε για λόγους γενικότερους, είτε ως ακατάλληλο για την ανάλυση του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού ( βλ, περιοδικά Θέσεις, αλλά και Πολίτης από το χώρο της ριζοσπαστικής- ανανεωτικής αριστεράς, αλλά και το βιβλίο του Νίκου Κοτζιά, Ο τρίτος δρόμος του ΠΑΣΟΚ, εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, 1984, εκφράζοντας τις απόψεις του ΚΚΕ). Τελικά το ίδιο το ΠΑΣΟΚ (κατά βάση η γραφειοκρατία του, αλλά και ο Α.Π. με επιφυλάξεις και αμφιθυμίες μετά το 1989) από τα μέσα της δεκαετίας του ’80, λόγω καλπάζοντος ευρωπαϊσμού, διεθνοπολιτικών εξελίξεων και ραγδαίας κρατικοποίησης-αστικοποίησης θα εγκαταλείψει σταδιακά τα σχήματα της θεωρίας της εξάρτησης, υιοθετώντας τις θεωρίες του εκσυγχρονισμού, πορεία που θα κυοφορήσει την άνοδο του εκσυγχρονιστικού ρεύματος και θα ολοκληρωθεί το 1996. Από τις διακριτές ή οργανωμένες συλλογικότητες εντός του διάχυτου χώρου του ΠΑΣΟΚ σε μια γραμμή που – και μετά το 1985- εξακολουθούσε να εμπνέεται και από τη θεωρία της εξάρτησης, τα σχήματα μητρόπολης-περιφέρειας, αναγνωρίζοντας στο έργο του Σαμίρ Αμίν μια από τις πηγές έμπνευσής της, ήταν η ομάδα των Ιταλών (Μιχάλης Χαραλαμπίδης) που αποχώρησε από το ΠΑΣΟΚ το 1999 και η συλλογικότητα του Νέου Αγωνιστή που μορφοποιήθηκε το 2006-7 και αποχώρησε το 2010. Όσοι και όσες διατηρούν ιδεολογικο-πολιτική σχέση με το αφετηριακό-αρχειακό ΠΑΣΟΚ ως θεωρία αισθάνονται την απώλεια του Σαμίρ Αμίν. Για τους άλλους, τους πολλούς, τους «ρεαλιστές» της πολιτικής δεν σημαίνει τίποτα.

Ο Σαμίρ Αμίν σε αντίθεση με άλλους μαρξιστές διανοούμενους , θα επιμείνει σε ριζοσπαστική γραμμή και μετά το 1989, αρνούμενος τον κυρίαρχο μεταμορφισμό στο χώρο του πολιτικού και ακαδημαϊκού μαρξισμού, αρνούμενος να αλλάξει ηθική και πολιτική στάση απέναντι στο καπιταλιστικό σύστημα. Παρέμεινε φίλος, συμπαραστάτης και συμμαχητής των αγωνιζόμενων λαών όλου του κόσμου. Στο πλαίσιο αυτό επισκέφθηκε ξανά την πατρίδα μας τουλάχιστον δύο φορές στα μνημονιακά χρόνια, αν θυμάμαι καλά. Τη μία σε μια εκδήλωση που διοργάνωσε η κίνηση Αριστερό Βήμα Διαλόγου (ή κάπως έτσι) στο Πάντειο το 2010 ή 2011 και η άλλη στο φεστιβάλ της ΚΟΕ στα τέλη Ιουνίου 2015 (λίγες μέρες πριν την προκήρυξη του Δημοψηφίσματος). Έβλεπε με συμπάθεια το εγχείρημα του ΣΥΡΙΖΑ, κυρίως για τις διεργασίες που ίσως πυροδοτούσε στο ευρωπαϊκό επίπεδο. Στη συνέχεια απογοητεύθηκε. Τα τελευταία χρόνια κείμενά του δημοσιεύονταν στην εφημερίδα Δρόμος της Αριστεράς, ενώ είχε παραχωρήσει ενδιαφέρουσες συνεντεύξεις στον δημοσιογράφο Δημήτρη Κωνσταντακόπουλο.

Θυμάμαι τέλος ένα χαρακτηριστικό επεισόδιο σε μια συνεδρίαση της ΚΕ του ΣΥΡΙΖΑ τον Απρίλιο 2013. Κατά την ιδεολογικο-πολιτική αντιπαράθεση της τροπολογίας για το ευρώ που είχε εισηγηθεί ο Στάθης Κουβελάκης για λογαριασμό της Αριστερής Πλατφόρμας, ο Ευκλείδης Τσακαλώτος αντικρούοντας την τροπολογία από την πλευρά της Προεδρικής πλειοψηφίας επισήμανε στον Κουβελάκη, ότι αυτά που λέει δεν είναι «της παράδοσης της δικής μας αριστεράς, αλλά της θεωρίας της εξάρτησης και του Σαμίρ Αμίν». Και πράγματι κωδικοποιώντας την επιχειρηματολογία του, αποδίδοντας μια ιστορική ιδεολογικο-πολιτική ταυτότητα στην επιχειρηματολογία Κουβελάκη, ο Ευκλείδης Τσακαλώτος είχε δίκιο. Αυτός άλλωστε ήταν και ο λόγος, σημειολογικά μιλώντας, που σ’ εκείνη την συνεδρίαση εμείς που προερχόμασταν από το Νέο Αγωνιστή ταχθήκαμε υπέρ της τροπολογίας.

Προφανώς το ανωτέρω σημείωμα είναι πολύ ελλιπές ιδίως στο ζήτημα των βασικών σημείων της θεωρίας της εξάρτησης και του ρεύματος μητρόπολη – περιφέρεια που βασικός εκφραστής του ήταν ο Σαμίρ Αμίν (μερικά βασικά σημεία είναι η παγκοσμιοποιημένη λειτουργία του συστήματος, η βαθύτατα αντιδημοκρατική και αυταρχική ολοκλήρωσή του, η υλιστική θεώρηση του εθνικού φαινομένου-απέναντι σε θεωρήσεις της επινόησης ή της κατασκευής, η αντίθεση με τον ευρωκεντρισμό και τον ιμπεριαλισμό στις σύγχρονες μορφές του, καθώς και σύγκρουσή του με το πολιτικό Ισλάμ και την αντιδραστική φύση του τζιχαντιστικού φαινομένου κλπ) τις διαφορές με τις θεωρίες του εκσυγχρονισμού (Ρόστοου), αλλά και τις αντιθέσεις με άλλα ιδεολογικοπολιτικά ρεύματα της αριστεράς (αντικαπιταλιστικά, στρουκτουραλιστικά κλπ). Είναι χαρακτηριστική η πολύ κοντινή άποψη του Νίκου Πουλαντζά στις θέσεις της θεωρίας της εξάρτησης και του Σαμίρ Αμίν για την κίνηση του διεθνοποιημένου καπιταλισμού και τις διαδικασίες εσωτερίκευσης της ιμπεριαλιστικής εξάρτησης, όπως αναλυτικά καταγράφονται στο βιβλίο του Ν.Π. Οι κοινωνικές τάξεις στον σύγχρονο καπιταλισμό (εκδόσεις Θεμέλιο, 2001). Για όποιον/αν ενδιαφέρεται υπάρχουν διάσπαρτες αναφορές για τα παραπάνω στο Πρώτη φορά Αριστερά. Αντιθέσεις, αντιφάσεις, εσωτερικές συγκρούσεις στο ΠΑΣΟΚ την περίοδο 1974-1990 και οι βάσεις του πολιτικού μεταμορφισμού του, από την οπτική της θεωρίας της εξάρτησης. Επιφυλάσσομαι για ένα πληρέστερο και πιο στοχευμένο στα ζητήματα αυτά κείμενο.

Ορισμένα από τα βιβλία του Σαμίρ Αμίν που κυκλοφορούν στα ελληνικά : Το κλασικό (και δίτομο) η Συσσώρευση σε παγκόσμια κλίμακα, σε πρόλογο του Ανδρέα Παπανδρέου και μετάφραση του αγωνιστή και διανοούμενου της αριστεράς Περικλή Ροδάκη εκδόσεις Νέα Σύνορα-Λιβάνης, Η άνιση ανάπτυξη, εκδόσεις Καστανιώτη, 1976, Ιμπεριαλισμός και άνιση ανάπτυξη (σε μετάφραση του σπουδαίου Μίμη Λιβιεράτου) εκδόσεις Καρανάση, 1978, Ο νόμος της αξίας και ο ιστορικός υλισμός, εκδόσεις Καρανάση 1980, Τάξη και Έθνος, εκδόσεις Ηρόδοτος, 1985. Σε συνεργασία με τον μαθητή του Κώστα Βεργόπουλο, Ο Δύσμορφος καπιταλισμός, εκδόσεις Παπαζήση, 1975, τον εξαιρετικό πρόλογο για το εθνικό φαινόμενο στο περίφημο Αγροτικό Ζήτημα του Κώστα Βεργόπουλου, εκδόσεις Εξάντας 1975. Από τα κείμενα-αναλύσεις στην ελληνική έκδοση της Μηνιαίας Επιθεώρησης έχει καταγραφεί στη μνήμη μου το κείμενο Εγκώμιο στο σοσιαλισμό (μάλλον στο τεύχος 3/1977 με επιφύλαξη) και η συνέντευξη για την ελληνική έκδοση του περιοδικού που παραχώρησε ο Σαμίρ Αμίν στον Λευτέρη Ριζά στο περιθώριο του συνεδρίου Μετάβαση στο σοσιαλισμό και τελικά δημοσιεύθηκε τον Σεπτέμβριο 1981 (τχ. 10ο/1981).

Για όποιαν και όποιον ενδιαφέρεται απόψε στην ραδιοφωνική εκπομπή του δημοσιογράφου (και φίλου) Κώστα Ράπτη, Ω τι κόσμος, στο Αθήνα 9,84 γύρω στις 21:30 θα έχουμε μια νομίζω ενδιαφέρουσα συνομιλία για τον Σαμίρ Αμίν και το έργο του. 

Ακολουθεί το εξώφυλλο από το μνημειώδες η Συσσώρευση σε παγκόσμια κλίμακα, αλλά και από το 10ο τεύχος 1981 της ελληνικής έκδοσης της Μηνιαίας Επιθεώρησης που περιλαμβάνει μια συνέντευξη του Σαμίρ Αμιν.

ΠΗΓΗ:

Vasilis Asimakopoulos

Ανάρτηση από:geromorias.blogspot.com