Του Δημήτρη Τσίρκα
Διακόσιες χιλιάδες φημολογείται ότι ήταν οι ωφελούμενοι από τις παράνομες επιδοτήσεις του ΟΠΕΚΕΠΕ.
Φυσικά, δεν ήταν όλοι το ίδιο ευνοημένοι – κάποιοι (μαζί με τους πολιτικούς διαμεσολαβητές) τσέπωναν εκατομμύρια, οι περισσότεροι την έβγαζαν με λίγες χιλιάδες ευρώ.
Είναι μεγάλος ο πειρασμός να σταθούμε στο σκάνδαλο του ΟΠΕΚΕΠΕ με ηθικολογικούς όρους – οι αδιάφθοροι απέναντι στους διεφθαρμένους, η ηθικά εκμαυλισμένη πλειοψηφία απέναντι στην ηθικά ακέραιη μειοψηφία.
Η ηθικολογία, ωστόσο, δεν εξηγεί γιατί τέτοιες πρακτικές είναι τόσο εκτεταμένες και ανθεκτικές, απλώς χωρίζει την κοινωνία σε «καλούς» και «κακούς», με τους πρώτους να διατρανώνουν το ηθικό τους πλεονέκτημα, αδυνατώντας όμως να επιφέρουν την παραμικρή αλλαγή στη ζοφερή πραγματικότητα που καταγγέλλουν.
Μια σοβαρή, πλην όμως, άβολη, προσέγγιση του φαινομένου απαιτεί να αναμετρηθούμε με δύο βαθιά ριζωμένες πραγματικότητες του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού - από τη δημιουργία του κράτους, μέχρι και σήμερα:
τον ραντιερισμό (προσοδοθηρία) και την πατρωνία (πελατειακές σχέσεις).
Ο ραντιερισμός περιγράφει μια οικονομική δομή όπου ο πλούτος παράγεται (πρωτίστως) από την απόσπαση ενοικίων (προσόδων) και λιγότερο από παραγωγικές ή καινοτόμες δραστηριότητες.
Ο ελληνικός ραντιερισμός στηρίζεται παραδοσιακά στην ιδιοκτησία γης (real estate), τα έσοδα από τη ναυτιλία και τον τουρισμό – οι τουρίστες έρχονται για τον ήλιο και τις παραλίες, όχι για την ελληνική «φιλοξενία» ή το Greek souvlaki, τις δημόσιες συμβάσεις και τα ευρωπαϊκά κονδύλια (ΕΣΠΑ, ΚΑΠ, Ταμείο Ανάκαμψης).
Αυτά τα τελευταία είναι κομβικά, ιδίως μετά τη χρεοκοπία του 2010. Σήμερα χρηματοδοτούν το 70% - 80% των επενδύσεων που γίνονται στη χώρα, σημαντικό μέρος των κοινωνικών μεταβιβάσεων, ενώ συντηρούν τεχνητά στη ζωή τη γεωργία και την κτηνοτροφία της χώρας.
Ο εδραιωμένος ραντιερισμός προκαλεί σοβαρές στρεβλώσεις στην οικονομία της χώρας. Κατ’ αρχάς, λειτουργεί σε βάρος των παραγωγικών και διεθνώς ανταγωνιστικών δραστηριοτήτων.
Όταν το περιθώριο κέρδους είναι σημαντικά υψηλότερο στο real estate, τον τουρισμό ή τις κρατικές υπεργολαβίες, γιατί κάποιος να ρισκάρει κεφάλαιο και χρόνο σε διεθνώς εμπορεύσιμα αγαθά και υπηρεσίες, που υπάγονται στον εξωτερικό ανταγωνισμό;
Γιατί να δαπανήσει κεφάλαια στην έρευνα και την τεχνολογία για να αυξήσει την παραγωγικότητα ή να δημιουργήσει νέα προϊόντα, όταν έχει εξασφαλίσει υψηλές αποδόσεις στους παραπάνω κλάδους;
Οι προσοδοθηρικές επιλογές εκτοπίζουν (crowding out) τις παραγωγικές, καινοτόμες, ανταγωνιστικές δραστηριότητες.
Η ελληνική οικονομία στηρίζεται διαχρονικά στους παραπάνω κλάδους (με μικρές εξαγωγικές νησίδες) που επιπλέουν σε μια θάλασσα μικρο-επιχειρηματικότητας ανάγκης στο λιανεμπόριο, τις υπηρεσίες (καφέ, εστίαση, κομμωτήρια κλπ.) οι οποίες ανακυκλώνονται (ανοίγουν – κλείνουν) ή επιβιώνουν μέσω της διαπλοκής (δημόσιες συμβάσεις), της φοροαποφυγής, της μαύρης εργασίας και των κοινοτικών επιδοτήσεων.
Εξίσου σοβαρές είναι οι επιπτώσεις του ραντιερισμού στους θεσμούς και την κουλτούρα της χώρας.
Πρώτον, ενθαρρύνει αυτό που στη θεωρία ονομάζεται institutional capture – την άλωση των θεσμών από τα ποικιλώνυμα οργανωμένα συμφέροντα που διεκδικούν να σιγουρέψουν ή και να αυξήσουν τις προσόδους που αποσπούν.
Αυτό δεν αφορά μόνο τα μεγάλα συμφέροντα όπως τα καρτέλ των κατασκευαστικών, της ενέργειας, των καυσίμων ή των σουπερμάρκετ.
Αφορά και τους αγρότες/ κτηνοτρόφους που πιέζουν να μην υπάρχει αποτελεσματική καταγραφή και έλεγχος των εκτάσεων και των ζώων για να παίρνουν υψηλότερες επιδοτήσεις.
Αφορά και τις επαγγελματικές ενώσεις (δικηγόρους, συμβολαιογράφους, μηχανικούς, λογιστές, γιατρούς κ.α.) που πιέζουν το κράτος να νομοθετεί «οικονομικό χώρο» υπέρ τους – πχ για να κάνεις την τάδε εργασία χρειάζεσαι πιστοποιητικό από τον τάδε ειδικό (βλέπε τα περίφημα ενεργειακά πιστοποιητικά για τις κατοικίες).
Και φυσικά, να κάνει τα στραβά μάτια στη μαύρη εργασία και τη φοροδιαφυγή ή στην καλύτερη, να την ψευτό-αντιμετωπίζει με οριζόντια τεκμήρια, επί δικαίων και αδίκων.
Δεύτερον, καλλιεργεί τις πελατειακές σχέσεις ανάμεσα στους πολιτικούς (και τη δημόσια διοίκηση) και τους πολίτες.
Στην Ελλάδα τα κόμματα εξουσίας (ΝΔ, ΠΑΣΟΚ) μετατράπηκαν σε κόμματα – καρτέλ που χρησιμοποιούν τους κρατικούς/ευρωπαϊκούς πόρους και τη νομοθετική/ελεγκτική εξουσία για να αγοράσουν πολιτική επιρροή, επαναπροσδιορίζοντας τα δικαιώματα σε κρατικές χάρες (ρουσφέτια).
Έτσι, η σχέση των ανθρώπων με το κράτος γίνεται καθαρά συναλλακτική και οι πολίτες μετατρέπονται σε πελάτες.
Οι πελατειακές σχέσεις στη χώρα μας έχουν τις ρίζες τους στις απαρχές του ελληνικού κράτους, το οποίο προέκυψε από μια (ημιτελή) δημοκρατική επανάσταση.
Η Ελλάδα απέκτησε τη μορφή, το κέλυφος ενός σύγχρονου (με τη βεμπεριανή έννοια) και λίγο πιο μετά, δημοκρατικού, κράτους, χωρίς όμως θεσμικό και πολιτισμικό βάθος, χωρίς παγιωμένη γραφειοκρατία που τα δυτικά κράτη κληρονόμησαν από τα προηγούμενα, απολυταρχικά καθεστώτα.
Αυτό που ακολούθησε είναι οι τοπικοί κοτζαμπάσηδες να γίνουν πολιτευτές ή πολιτικοί μεσάζοντες, διαμεσολαβώντας ανάμεσα στο, ισχυρό κατασταλτικό αλλά κοινωνικά ρηχό, κράτος και τους πρώην κολίγους και νυν ψηφοφόρους, ανταλλάσσοντας (μικρά ή μεγάλα) ρουσφέτια με ψήφους.
Κάπως έτσι, η πελατειακή λογική μετατράπηκε σε «κοινή λογική» που συγκροτεί, κατά τον Γκράμσι, την ιδεολογική ηγεμονία:
οι άνθρωποι αποδέχονται (ή και απαιτούν) πολιτικές "εξυπηρετήσεις" ως δίκαιη αποζημίωση για την επισφαλή εργασία, τους χαμηλούς μισθούς ή την απουσία κοινωνικού κράτους.
Είναι, μάλιστα, τόσο εμπεδωμένη αυτή η λογική, που όταν στερεύουν οι πελατειακές ροές, όπως έγινε το 2010, ή όταν η εκάστοτε κυβέρνηση δεν ανταποκρίνεται επαρκώς στις (πελατειακές) προσδοκίες, δεν βιώνεται απλώς ως οικονομική απώλεια, αλλά ως ρήξη και αθέτηση του άτυπου κοινωνικού συμβολαίου.
Έτσι εξηγούνται περιπτώσεις σαν την «καταπράσινη» και μετά «ροζ» Κρήτη, που μετατράπηκε εν μία νυκτί σε «μπλε» το 2023, με τις «ευλογίες» του ΟΠΕΚΕΠΕ και όχι, ασφαλώς, την πολιτική ιδιοφυία του Λ. Αυγενάκη.
Άρα, τι μας λες, ότι είχε δίκιο ο Πάγκαλος – «μαζί τα φάγαμε». Όχι, το αντίθετο ισχυρίζομαι. Το σύστημα αυτό είμαι μεν γενικευμένο, αλλά δεν είναι οριζόντιο, δεν κερδίζουν όλοι το ίδιο (οι περισσότεροι χάνουν κιόλας), έχει, δε, αυστηρή ιεραρχία.
Εκείνοι που βρίσκονται στην κορυφή της πυραμίδας – κυβερνήσεις, κόμματα εξουσίας, κρατικά στελέχη, καρτέλ – έχουν απείρως μεγαλύτερη δύναμη, κέρδη και ευθύνη από εκείνους που βρίσκονται στη βάση της και προσπαθούν να «τρουπώσουν» κάπως για να βγάλουν και αυτοί το κάτι τις τους.
Ίσα ίσα, η συμπεριφορά των τελευταίων δεν είναι αποτέλεσμα κάποιου ηθικού ελλείμματος, όπως υπονοούν οι ηθικολόγοι, αλλά μια καθόλα ορθολογική επιλογή, στο μικροεπίπεδο που δρουν.
Δεν είναι μόνο ότι αισθάνεσαι λίγο μαλάκας όταν βλέπεις γύρω σου να βρέχει λεφτά και συ κρατάς ομπρέλα.
Αλλά, ότι σε πολλές περιπτώσεις, η συναλλαγή και το ρουσφέτι είναι ο μόνος τρόπος να κάνεις τη δουλειά σου ή να μη βρεθείς εκτός παιχνιδιού από εκείνους που συναλλάσσονται και αποκτούν (αθέμιτο) ανταγωνιστικό πλεονέκτημα.
Στη θεωρία των παιγνίων, αυτή η πρακτική ονομάζεται «ορθολογικός οπορτουνισμός» - οι άνθρωποι θα παραβούν τους κοινούς κανόνες αν εκτιμούν ότι το ατομικό όφελος θα είναι μεγαλύτερο από το κόστος.
Πόσο μάλλον, όταν η παραβίαση των κανόνων είναι ο άτυπος… κανόνας
Επίσης, δεν μιλάμε μόνο για τη σχέση των πολιτών με το κράτος, αλλά και με τον ιδιωτικό τομέα.
Επισκεφτείτε για λίγες ώρες το γραφείο ενός κυβερνητικού βουλευτή και θα καταλάβετε γιατί: τα τηλέφωνα δεν σταματούν να χτυπούν για «εξυπηρετήσεις» οι οποίες δεν αφορούν μόνο το δημόσιο.
Ακόμα και για να βρει κάποιος δουλειά σε ένα σουπερμάρκετ με 600 ευρώ μισθό ή σε ένα ιδιωτικό επιδοτούμενο πρόγραμμα κατάρτισης, πρέπει να μεσολαβήσει ο τοπικός πολιτευτής.
Ο ιδιωτικός τομέας στην Ελλάδα, εκτός από κρατικοδίαιτος, είναι εξίσου διαπλεκόμενος και πελατειακός, με τον δημόσιο.
Για αυτό, οι ηθικολογικές καταγγελίες και οι αποστροφές προς τους πολίτες που ενδίδουν στον πελατειασμό, είναι όχι μόνο άδικες, αλλά και πολιτικά καταστροφικές.
Προδίδουν άγνοια της κοινωνικής πραγματικότητας και αφόρητο ελιτισμό.
Όπως όταν πολλοί εργαζόμενοι δήλωναν σε όλες τις μετρήσεις ότι ψήφισαν Τραμπ διαμαρτυρόμενοι για τον πληθωρισμό, αλλά η Αριστερά τους βάφτιζε ακροδεξιούς φασίστες.
Σε κάθε περίπτωση, έχουμε να κάνουμε με μια εξαιρετικά πολυσύνθετη και βαθιά ριζωμένη πραγματικότητα, με δραματικές συνέπειες.
Ο ραντιερισμός διαιωνίζει την ανάπτυξη της υπανάπτυξης.
Η κυβέρνηση περηφανεύεται για τις υψηλές επιδόσεις της ελληνικής οικονομίας τα τελευταία χρόνια, αλλά μια ματιά στα θεμελιώδη δεδομένα, όπως στις επενδύσεις που κατευθύνονται μονοσήμαντα στο real estate και τον τουρισμό ή την εκτόξευση του εμπορικού ελλείμματος, είναι αρκετή για να φανεί πόσο ρηχή και εύθραυστη είναι.
Παράλληλα, δημιουργεί το κατάλληλο έδαφος για τη διαιώνιση των πελατειακών σχέσεων – αυτός που μοιράζει τα (ευρωπαϊκά) λεφτά, θα αγοράσει τη στήριξη των καρτέλ, των ΜΜΕ, των ψηφοφόρων.
Οι πελατειακές σχέσεις, από την πλευρά τους, καθιστούν πολύ δύσκολη την αλλαγή του προσοδοθηρικού μοντέλου οικονομίας, αυξάνοντας δραστικά το κόστος και το ρίσκο για οποιαδήποτε άλλη οικονομική δραστηριότητα πέρα από τα καφέ, τα rooms to let και τα υπερκοστολογημένα, κακοφτιαγμένα ή και άχρηστα δημόσια έργα.
Τέλος, δημιουργεί μια κοινωνία γεμάτη στον κυνισμό και την καχυποψία, όπου κυριαρχούν οι ατομικές (ή οικογενειακές) στρατηγικές επιβίωσης και εκδηλώνεται μεγάλη περιφρόνηση στα, ούτως ή άλλως ισχνά, κοινά – commons (η τραγωδία των κοινών).
Μια κοινωνία, δηλαδή, χαμηλής εμπιστοσύνης(low trust society).
Πρόκειται για έναν φαύλο κύκλο, ένα κλειστό, αυτοτροφοδοτούμενο σύστημα με λίγους νικητές και πολλούς ηττημένους.
Γιατί το μικρορουσφέτι δεν μπορεί να αναπληρώσει τους εξευτελιστικούς μισθούς, τα πανάκριβα προϊόντα και το αναποτελεσματικό κράτος που βιώνει η πλειονότητα.
Το σύστημα αυτό αποσταθεροποιήθηκε σοβαρά το 2010, με τη χρεοκοπία. Κατάφερε όμως, όχι μόνο να επιβιώσει, αλλά και να γνωρίσει νέες δόξες επί κυβερνήσεων Μητσοτάκη.
Σε επόμενο σημείωμα θα αναλύσουμε τη φαινομενολογία της «Μητσοτάκειας» διαπλοκής/διαφθοράς και γιατί είναι τόσο ελκυστική στις τάξεις της εγχώριας «εκσυγχρονιστικής ελίτ, που κατά τα άλλα, δεν χάνει ευκαιρία να στηλιτεύει την καθυστέρηση της ελληνικής κοινωνίας.
Ανάρτηση από:geromorias.blogspot.com
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.