Ο Αντόνιο Γκράμσι και η έννοια της ηγεμονίας

Κυριακή, 11 Οκτωμβρίου 2009/ΕΠΟΧΗ

  Tου

Θανάση Τσακίρη
Ο Αντόνιο Γκράμσι γεννήθηκε στις 23 Ιανουαρίου 1891 στην πόλη Άλες της Σαρδηνίας. Έζησε πολύ δύσκολα παιδικά και εφηβικά χρόνια. Ο πατέρας του έζησε 5 χρόνια στη φυλακή για λόγους κακοδιαχείρισης του ληξιαρχείου όπου δούλευε. Μετά την έκτιση της ποινής του δεν εύρισκε δουλειά για να θρέψει τα 7 παιδιά του.

Ο Αντόνιο Γκράμσι υπέφερε από κακή υγεία σε όλη τη διάρκεια της ζωής του και επιπλέον από κύφωση. Σπούδασε με υποτροφία στο Πανεπιστήμιο του Τορίνου, όπου σπούδασε φιλοσοφία, γλωσσολογία και κοινωνικές επιστήμες. Το 1916 άρχισε να δουλεύει στην τοπική έκδοση της σοσιαλιστικής εφημερίδας Αβάντι και έγινε διάσημος για την κριτική του ματιά τόσο στην πολιτική όσο και στην πολιτιστική σκέψη και πρακτική. Εκτός από την στήλη της πολιτικής κριτικής ασχολιόταν και με την κριτική των θεατρικών παραστάσεων. Στη δουλειά του με τις εργατικές κολλεκτίβες περιλαμβανόταν και η διδασκαλία των έργων του Ρομαίν Πολάν, του Κάρολου Μαρξ και της ιστορίας της Γαλλικής επαναστατικής κίνησης με αποκορύφωμα την Κομμούνα του Παρισιού. Πάλεψε για την μετατροπή της παρέμβασης της Ιταλίας στον Α΄ Π..Π. σε προλεταριακή εξέγερση και να μην γίνει σωβινιστικός εθνικιστικός πόλεμος. Μετά το ξέσπασμα της Σοβιετικής επανάστασης και την επικράτησή της εργάστηκε για την μετατροπή του Σοσιαλιστικού Κόμματος σε Μπολσεβίκικο και ίδρυσε το περιοδικό L’Ordine Nuovo: Rassegna Settimanale di Cultura Socialista που έπαιξε σημαντικό ρόλο στο κίνημα των εργατικών συμβουλίων κατά την «κόκκινη διετία» 1919-1921. Το 1921 εκλέγεται μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του νεοιδρυθέντος Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Η περίοδος 1921-1926, τα χρόνια «πυρός και σιδήρου» όπως τα αποκάλεσε ο ίδιος, ήταν γεμάτη από δραματικά πολιτικά γεγονότα αλλά και από δημιουργικές στιγμές. Από τον Μάιο 1922 ως τον Νοέμβριο 1923 έζησε στη Μόσχα ως εκπρόσωπος της Ιταλίας στην 3η Διεθνή όπου και γνώρισε την βιολίστρια και μέλος του ΚΚΡ Γιούλκα Σουχτ την οποία παντρεύτηκε. Είχαν δυο γιους, τον Ντέλιο και τον Τζουλιάνο. Το 1924 εξελέγη βουλευτής στην Ιταλία και γενικός γραμματέας του ΙΚΚ. Στις 8 Νοεμβρίου 1926 συνελήφθη για μικροπαραβιάσεις της φασιστικής νομοθεσίας του καθεστώτος Μουσολίνι. Στη δίκη ο εισαγγελέας είπε την ιστορική φράση: «πρέπει να κάνουμε αυτό το μυαλό να πάψει να λειτουργεί για 30 χρόνια». Καταδικάστηκε σε φυλάκιση 20 ετών και 4 μηνών. Πέθανε στις 23 Απριλίου 1937 από εγκεφαλική αιμορραγία. Μέσα στη φυλακή έγραψε 3.000 σελίδες που αργότερα εκδόθηκαν με τον τίτλο «Γράμματα από τη Φυλακή».

 
Οι βασικές συνεισφορές του Αντόνιο Γκράμσι στην πολιτική σκέψη ήταν οι εξής:¹ α) η έννοια της «ηγεμονίας» ως μέσου διατήρησης της κυριαρχίας του καπιταλιστικού κράτους, β) ο τονισμός της ανάγκης για την μόρφωση των εργατών ώστε να δημιουργηθούν οι «οργανικοί διανοούμενοι» της εργατικής τάξης και να γίνει δυνατή η επίτευξη της εργατικής ταξικής «ηγεμονίας», γ) η διάκριση μεταξύ πολιτικής κοινωνίας (αστυνομία, στρατός, νομικό σύστημα κ.α.), που κυριαρχεί άμεσα και κατασταλτικά, και κοινωνίας πολιτών (οικογένεια, εκπαιδευτικά συστήματα, συνδικάτα κ.α.), όπου η κυριαρχία του καπιταλιστικού κράτους συγκροτείται μέσω της ιδεολογίας ή μέσω της συναίνεσης, δ) η πρωταρχική σημασία του «ιστορικισμού», δηλαδή της ανάλυσης μιας κοινωνίας και της εξήγησης των ιδεών με αναγωγή στο συγκεκριμένο κάθε φορά ιστορικό της πλαίσιο, ³ και ε) η κριτική του οικονομικού ντεντερμινισμού.²
Η «ηγεμονία» ως διεργασία ηθικής και πνευματικής καθοδήγησης
Ο όρος «ηγεμονία» χρησιμοποιήθηκε από τον Γκράμσι για να μπορέσει να συλλάβει ορισμένες από τις πολύπλοκες διαδικασίες που αναπτύσσονται μέσα στις κοινωνικές διεργασίες.⁴ Ας μην ξεχνάμε το πλαίσιο μέσα στο οποίο έγραφε το έργο του: μέσα στις μουσολινικές φυλακές της Ιταλίας ύστερα από την συντριπτική πολιτική, ιδεολογική και στρατηγική του φασισμού εναντίον της κομμουνιστικής και σοσιαλιστικής αριστεράς. Η «ηγεμονία» αναφέρεται σε μια διεργασία ηθικής και πνευματικής καθοδήγησης και διοίκησης μέσω της οποίας επιτυγχάνεται η απόσπαση της συναίνεσης των κυριαρχούμενων ή υποτελών τάξεων στη διακυβέρνησή τους από τις εκάστοτε κυρίαρχες τάξεις και είναι τόσο περισσότερο εξασφαλισμένη όσο λιγότερη είναι η χρήση ή η απειλή χρήσης της βίας και του εξαναγκασμού. Ο Γκράμσι αντιτάχθηκε, με τον τρόπο του, στις επικρατούσες απόψεις στο διεθνές μαρξιστικό θεωρητικό τοπίο της εποχής του, δηλαδή τον οικονομίστικο αυτοματισμό και τον πολιτικό βολονταρισμό, ακόμη και στον Λένιν. Στον ηγέτη της επανάστασης των Μπολσεβίκων αναγνωρίζει ότι συνέβαλε πολύ στην κριτική του «οικονομισμού» που αποτελούσε τη βασική στρατηγική των κομμάτων της Β΄ Σοσιαλιστικής Διεθνούς. Ο οικονομισμός αντιλαμβανόταν την πολιτική ως αντανάκλαση των οικονομικών εξελίξεων και ότι η πολιτική δεν διαθέτει αυτονομία έναντι της οικονομίας. Μεταφορικά εκφραζόταν με το σχήμα «βάση-εποικοδόμημα» όπου η πρώτη καθόριζε τις εξελίξεις στο δεύτερο και όχι το αντίστροφο.⁵
Σχέση κράτους -κοινωνίας
Η αναπόφευκτη κίνηση προς τη σύγκρουση μεταξύ των αναπτυσσόμενων παραγωγικών δυνάμεων και των στάσιμων ή υποαναπτυσσόμενων παραγωγικών σχέσεων θα επέφερε την κρίση και την επανάσταση. Ο οικονομισμός ως τρόπος πολιτικής σκέψης ωθούσε τα σοσιαλιστικά κόμματα να αναμένουν την κατάρρευση του καπιταλισμού μέσω των οικονομικών κρίσεων, οδηγούσε, δηλαδή, στη θέση ότι η ιστορία διαδραματίζεται ερήμην των ανθρώπων και των ενεργειών τους. Ο Λένιν άσκησε σκληρή κριτική στον οικονομισμό αλλά από την άλλη αντιλαμβανόταν το κράτος ως «εργαλείο» που χρησιμοποιεί η εκάστοτε άρχουσα τάξη για να καταπιέζει και να εκμεταλλεύεται τις κατώτερες τάξεις. Επομένως, το κράτος είναι κυρίως κατασταλτικό και η επανάσταση έπρεπε να το τσακίσει και να οικοδομήσει ένα μεταβατικό κράτος που στην πορεία προς τον αταξικό κομμουνισμό θα μαραίνεται ώσπου να καταργηθεί εντελώς. Ο Γκράμσι, από την πλευρά του υποστήριξε ότι το κράτος δεν χαρακτηρίζεται μόνο από τη βία και την καταστολή ή τη δικτατορική επιβολή ως μέσα επιβίωσής του άρχοντος κοινωνικού μπλοκ, αλλά η σχέση του με την κοινωνία βασίζεται στο σχηματισμό και τη διάδοση/διάχυση πολιτιστικών, ιδεολογικών και ηθικών/διανοητικών συστημάτων αξιών και πεποιθήσεων.
Ο Γκράμσι διαπίστωσε ότι στη Δυτική Ευρώπη, χοντρικά από το 1870 και ύστερα, υποχωρούσε η κατασταλτική πολιτική έναντι της ιδεολογικής ηγεμονίας που δημιουργούσε τους όρους της ταξικής συναίνεσης προς τις κυρίαρχες τάξεις. Αυτή, όμως, η συναίνεση δεν είναι κάποια στατική κατάσταση αλλά βρίσκεται διαρκώς υπό αναδιαπραγμάτευση, οπότε η εκάστοτε κυρίαρχη τάξη ή μερίδα τάξης που επικρατεί στο ηγεμονικό μπλοκ νοιώθει υποχρεωμένη να επιδιώκει συνεχώς την εκ νέου απόσπαση της συναίνεσης.⁶ Στις ειδικές ιστορικές συνθήκες της ενοποιημένης Ιταλίας των αρχών του 20ού αιώνα, χαρακτηριστική ήταν η πολιτική του «τρασφορσμισμού» στη διάρκεια των φιλελεύθερων κυβερνήσεων υπό τον Giuseppe Giolitti, σύμφωνα με την οποία με ποικίλους τρόπους, όπως ο προσεταιρισμός σοσιαλιστών πολιτικών, η εξαγορά ψήφων, η επεκτατική πολιτική στο εξωτερικό και η παροχή του δικαιώματος ψήφου σε όλο τον πληθυσμό είχε ως αποτέλεσμα την απόκτηση συναίνεσης από ευρεία στρώματα εργατών, κυρίως του βιομηχανικού βορρά πριν από την έναρξη του πολέμου.⁷
Συνοψίζοντας, τονίζουμε ότι η ηγεμονία είναι μια μορφή ελέγχου που ασκείται πρώτα και κύρια μέσω του εποικοδομήματος σε αντίθεση με την υποδομή της βάσης της κοινωνίας ή τις κοινωνικές σχέσεις παραγωγής με κυριαρχικό οικονομικό χαρακτήρα. Η ιδεολογική κυριαρχία έχει ως αποτέλεσμα να σκεφτόμαστε για τον κόσμο σύμφωνα με τη δική της λογική και αντίληψη. ⁸ Έτσι ο Γκράμσι άλλαξε τις μαρξιστικές αντιλήψεις για το κράτος και την κοινωνία και της μεταξύ τους σχέσης. Η κοινωνία των πολιτών είναι, τρόπον τινά, το πεδίο άσκησης της ελευθερίας και της δημιουργίας των όρων και προϋποθέσεων της συναίνεσης και της πειθούς αλλά είναι εξίσου και το πεδίο κοινωνικών συγκρούσεων στο πολιτιστικό, ιδεολογικό, θρησκευτικό και οικονομικό επίπεδο. Είναι, δηλαδή, η αρένα όπου συγκρούονται οι πάσης φύσεως ενώσεις και οργανώσεις, επίσημες ή ανεπίσημες από τα συνδικάτα και τα πολιτικά κόμματα ως τις εκκλησίες, τα σχολεία και τα πανεπιστήμια και όλες τις ομάδες συμφερόντων και ενδιαφερόντων. Αυτή η συνύφανση πολλαπλών επιπέδων και οργανώσεων στις δυτικές καπιταλιστικές δημοκρατίες ή «κοινοβουλευτικές δικτατορίες» της εποχής του ήταν που δυσκόλευαν τις σοβιετικού τύπου επαναστάσεις. Η επανάσταση περνάει πια μέσα από την πάλη για την κατάκτηση της ηγεμονίας.

Βιβλιογραφία
• Γράμματα από τη φυλακή. Αθήνα: Εκδ. Ηριδανός, 1972/2005.
• Οι διανοούμενοι. Αθήνα: Εκδ. Στοχαστής , 1973/2005.
• Η οργάνωση της κουλτούρας. Αθήνα: Εκδ. Στοχαστής, 1973/2005.
• Ιστορικός υλισμός. Τετράδια της φυλακής. Αθήνα: Εκδ. Οδυσσέας, 1973/2008.
• Για τον Μακιαβέλι. Αθήνα: Εκδ. Ηριδανός, 1974/2005.
• Παρελθόν και παρόν. Αθήνα: Εκδ. Στοχαστής, 1974/2005.
• Τα εργοστασιακά συμβούλια και το κράτος της εργατικής τάξης. Αθήνα: Εκδ. Στοχαστής, 1975/2002.
• Η αλληλογραφία Γκράμσι-Τολιάτι για την κατάσταση στο κόμμα των μπολσεβίκων. Αθήνα: Εκδ. Το Φως που Καίει, 1975.
• Πολιτικά κείμενα. Αθήνα: Εκδ. Οδυσσέας, 1976/2009.
• Λογοτεχνία και εθνική ζωή. Αθήνα: Εκδ. Στοχαστής, 1981.
• Σοσιαλισμός και κουλτούρα. Αθήνα: Εκδ. Στοχαστής, 1982.
• Il Risorgimento. Αθήνα: Εκδ. Στοχαστής, 1987.
• Αμερικανικός και φορντισμός. Αθήνα: Εκδ. Α/Συνέχεια, 1987.
• Το δένδρο του σκαντζόχοιρου. Αθήνα: Εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1991.

Κριτικές προσεγγίσεις του έργου του Αντόνιο Γκράμσι
• Raymond Williams. Marxism and Literature, Oxford: Oxford University Press, 1977.
• Todd Gitlin. “Prime time ideology: the hegemonic process in television entertainment” στο Newcomb, Horace, (επιμ), Television: the critical view - Fifth Edition, New York: Oxford University Press,1994
• Dominic Strinati. An Introduction to Theories of Popular Culture. London Routledge, 1995.
Σημειώσεις
¹ Forgacs D., Gramsci A. (1999) A Gramsci Reader: Selected Writings, 1916-1935. London, UK: Lawrence & Wishart,
² Για μια πολύ καλή παρουσίαση του ιστορικισμού ως επιστημονικής μεθόδου, βλ. Hamilton, P. (2003) Historicism. London, UK: Routledge.
³ Για την έννοια του «ντετερμινισμού», βλ. Honderich, T. (1988) A Theory of Determinism: The Mind, Neuroscience, and Life-Hopes. Oxford: Clarendon Press.
⁴ Για τις ερμηνείες της «ηγεμονίας» και τις σχέσεις του έργου του Γκράμσι με τα έργα του κύκλου της Σχολής της Φρανκφούρτης, βλ. Holub R. (1992) Antonio Gramsci: Beyond Marxism and Postmodernism. New York, ΝΥ: Routledge.
⁵ Για την Γκραμσιανή συμβολή στην κριτική του οικονομισμού και του βολονταρισμού, βλ. Simon R. (1991) Gramsci’s Political Thought: An Introduction. London, UK: Lawrence & Wishart,
⁶ Βλ. Fiske, J. (1992) «British Cultural Studies and Television» in Allen C.R. (ed.) Channels of Discourse, Reassembled. London, UK: Routledge
⁷ Βλ. Coppa, Fr. (1986) “Economic and Ethical Liberalism in Conflict: The extraordinary liberalism of Giovanni Giolitti” σε Coppa Fr. (ed.) Studies in Modern Italian History: From the Risorgimento to the Republic. New York, NY: Peter Lang. Bλ. επίσης το λήμμα Giovanni Giolitti στην 1911 Encyclopedia Britannica <http://encyclopedia.jrank.org/Cambridge/entries/020/Giovanni-Giolitti.html>
⁸ Βλ. εκτός των άλλων και τις απόψεις του H. Marcuse όπως παρουσιάζονται στο Bennett, Tony (1982) “Theories of the media, theories of society”. In Gurevitch, M., Bennett Τ., Curran J. & Woollacott J. (eds) (1982) Culture, Society and the Media. London: Methuen (Part 1, ‘Class, Ideology and the Media’)