Ουκ ολίγες φορές εκφέρεται η άποψη ότι η εξέλιξη της τεχνολογίας θα φέρει την αποθέωση της επικοινωνίας και θα οδηγήσει στην απόλυτη χειραφέτηση. Οξύμωρο σε αυτές τις διαπιστώσεις, είναι το γεγονός, ότι κανείς δε λαμβάνει κατά νου την καθημερινή αλλαγή που δρομολογείται στις ζωές του καθενός από εμάς. Ακόμα πιο αντιφατικό δε, όταν αυτό εκφράζεται από τις επονομαζόμενες ως προοδευτικές φωνές που αποβλέπουν σε μια ουτοπία των ατομικιστικού δικαιωματισμού. Αν κάποιος επανέφερε στο νου του τις θέσεις του Μαρκούζε για την τεχνολογική πρόοδο, τότε μερικές απαντήσεις θα μπορούσαν να δοθούν άμεσα.
Ο Μαρκούζε τονίζει την προβληματική που τίθεται με τις νέες τεχνολογίες της μαζικής αποχαύνωσης πιο ξεκάθαρα και συνοπτικά από κάθε άλλο φιλόσοφο του 20ου αιώνα. Ο ίδιος αποτελεί μια φιγούρα μύθο για το φοιτητικό κίνημα και την ελευθεριακή σκέψη που δε δίστασε να κριτικάρει τα κακώς κείμενα του σύγχρονου τεχνολογικού καπιταλισμού. Για τον ίδιο η κατάσταση που βιώνει ο σημερινός άνθρωπος χαρακτηρίζεται ως «καταπιεστική ελευθερία» (repressive Toleranz/Freiheit). Επηρεασμένος από έναν χαϊντεγκεριανό πεσιμισμό, αναλύει την παρακμή του σύγχρονου πολιτισμού της ανελεύθερης υπόστασης. Ο άνθρωπος μετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου βίωσε μια ραγδαία οικονομική ανάπτυξη που επιταχύνθηκε με την είσοδο της τεχνικής σε κάθε πτυχή του ανθρώπινου βίου. Μέσα σε μια τέτοια συνθήκη κάθε διάθεση για κοινωνική αλλαγή καταπατάται, χωρίς καν να συνειδητοποιείται. Η μετάβαση στον νέο κόσμο ήρθε λοιπόν να συνδεθεί με την εφαρμογή του πλάνου του μετανθρώπου.
Η αυτοματοποίηση της εργασίας είναι ένα από τα χαρακτηριστικά της εξέλιξης αυτής. Ενώ οι φιλελεύθεροι κήρυκες μιλούν διαρκώς για αύξηση του βιοτικού επιπέδου ή για αυξημένες εργασιακές ευκαιρίες, έρχεται η σημερινή πραγματικότητα να τους διαψεύσει. Ο σημερινός ψηφιακός καπιταλισμός έχει κατακλειστεί από ψηφιακούς ά(ν)εργους. Τους ευνουχίζει από κάθε διάθεση για οποιαδήποτε προσπάθεια μεταβολής της επιβεβλημένης τάξης πραγμάτων. Ένα σχόλιο στη σελίδα της αγαπημένης ομάδας, ένα στόρι για να εντυπωσιαστεί ο γνωστός-άγνωστος ή μια σειρά στο Netflix καταλαγιάζουν πια και τις πιο δημιουργικές ορμές. Όλα αυτά αποτελούν ξεκάθαρο παράδειγμα καταπιεστικής ελευθερίας που μάλιστα έχει συγκεκριμένη στόχευση: την αντικατάσταση της κριτικής συνείδησης μέσω ασύνειδης ορμής. Ο άνθρωπος καθορίζει την πραγματικότητα μονοδιάστατα, την ίδια στιγμή που οι μηχανές τον αποδομούν με κάθε τρόπο. Ο σκοπός είναι δηλαδή σαφής και συγκεκριμένος.
Σε αυτό το σημείο έρχεται να συνδεθεί η ψυχαναλυτική θεώρηση του Μαρκούζε. Ως γνωστόν δύο είναι οι αρχές που κινούν τον άνθρωπο ως οντότητα. Ο Φρόυντ τις είχε διαχωρίσει ως εξής: ορμή προς έρωτα και ορμή προς θάνατο. Και τα δύο στοιχεία είναι βαθιά ριζωμένα στην ύπαρξή του. Διαμορφώνει τον κόσμο μέσω αυτών και διαμορφώνεται από αυτά τα ίδια. Η νεοφιλελεύθερη οικονομίστικη λογική εκμεταλλεύεται και τα δύο στοιχεία. Η αποστροφή από την ερωτική λιβιδό επιτυγχάνεται από το σημερινό κοινωνικοοικονομικό σύστημα μέσω της εκμετάλλευσης της ίδιας της ορμής. Το διαδίκτυο διαθέτει μέσα που αποσκοπούν στις ορμές, μεταμορφώνοντας τον άνθρωπο σε ένα άβουλο ον. Το γεγονός της ερωτικής αυτοικανοποίησης ή της εύρεσης εικονικής συντρόφου αποδυναμώνουν την έκφραση του έρωτα. Αν αυτή δεν εκδηλωθεί, τότε μπορεί να μετατραπεί αυτόματα σε καταστροφική ορμή. Σε αυτό το σημείο ακριβώς γίνεται λόγος με ψυχαναλυτικούς όρους για ορμή προς θάνατο. Η πρόταση δε χρειάζεται απαραίτητα να έχει κυριολεκτική εφαρμογή. Η αδράνεια ή η παραίτηση από τη ζωή μπορεί να εκδηλωθούν με πάμπολλα καταστροφικά συμπτώματα. Ο άνθρωπος και η αξία του τίθενται με αυτό τον τρόπο στο περιθώριο. Τα καταναλωτικά ένστικτα είναι αυτά που ενδιαφέρουν τη διατήρηση του υπάρχοντος συστήματος. Η εκμετάλλευση της απάθειας του υποκειμένου ενδυναμώνεται μάλιστα και με τον κύριο πυλώνα της παγκόσμιας τάξης: της πληροφορίας. Τα ΜΜΕ έχουν μετατραπεί σε πληροφοριοδότες ολκής. Σε τέτοιο βαθμό μάλιστα που δεν αφήνουν περιθώριο κριτικής επεξεργασίας. Για τον Μαρκούζε η απαλλαγή από τα μέσα ενημέρωσης θα σήμαινε σε μια ουτοπική κατάσταση τη διάσωση της ανθρωπότητας. Κάτι τέτοιο φαντάζει επί της παρούσης εξαιρετικά δύσκολο. Αν στην εποχή του Μαρκούζε η τηλεόραση φάνταζε ως το μέσο της παρακμής του σύγχρονου πολιτισμού, τότε το διαδίκτυο με τις διαστάσεις της χρήσεως του θα αποτελούσε για τον ίδιο φόβο και τρόμο.
Συνοψίζοντας, δύο είναι τα διλήμματα του σήμερα. Η διάσωση της ανθρώπινης υπόστασης και η μεταστροφή των ορμών προς την κοινωνικοπολιτική μεταβολή ή η παθητική στάση και απόλαυση της ψηφιακής δικτατορίας. Μια τελευταία έξοδος από την απάθεια για χάρη του ίδιου του ανθρώπου σίγουρα θα άξιζε τον κόπο.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.