Η δημοκρατία σε κρίση, το φάντασμα του αυταρχισμού και το μέλλον της Αριστεράς

Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, Κυριακή 31 Αυγούστου 2014

HENRY Α. GIROUX (καθηγητής στην έδρα Πολιτιστικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο McMaster του Καναδά. Θεωρείται ένας από τους «πατέρες» της Κριτικής Παιδαγωγικής. Εχει γράψει περίπου 70 βιβλία)

Οι νεοφιλελεύθερες κοινωνίες, γενικά, βρίσκονται σε κατάσταση πολέμου ένας πόλεμος που διεξάγεται από την οικονομική και πολιτική ελίτ εναντίον της νεολαίας, των ομάδων χαμηλού εισοδήματος, των ηλικιωμένων, των φτωχών έγχρωμων μειονοτήτων, των ανέργων, των μεταναστών και άλλων που σήμερα θεωρούνται αναλώσιμοι

 ΜΕΡΟΣ Α'ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ Στον Χ. Ι. ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΟΥ

Η κρατική κυριαρχία έχει αντικατασταθεί από την εταιρική κυριαρχία και αποτελεί μια νέα μορφή ολοκληρωτισμού. Αυτό που είναι ξεχωριστό, με τη σημερινή μορφή αυταρχισμού, είναι ότι καθοδηγείται από μια εγκληματική τάξη ισχυρών οικονομικών και πολιτικών ελίτ που αρνούνται να κάνουν πολιτικές παραχωρήσεις

Ο Henry Α. GirouxΟ Henry Α. Giroux, ένας από τους σημαντικότερους ριζοσπαστικούς κοινωνικούς αναλυτές της εποχής μας, παραχώρησε στην «Κ.Ε.» μια εκτενέστατη συνέντευξη, την οποία θα δημοσιεύσουμε σε δύο μέρη (το Μέρος Β' την επόμενη Κυριακή), γύρω από μια σειρά καίριων θεμάτων με τα οποία ασχολείται ερευνητικά εδώ και αρκετές δεκαετίες και τα οποία αφορούν όλο τον προοδευτικό κόσμο στην εποχή του ακραίου νεοφιλελευθερισμού. Θέματα όπως, ανάμεσα σε άλλα, η κρίση της δημοκρατίας, η άνοδος του αυταρχισμού, η κατάρρευση του πανεπιστημίου ως δημόσιας σφαίρας, ο ρόλος της σύγχρονης μαζικής κουλτούρας στο δημοκρατικό βίο και η «οπισθοχώρηση των διανοουμένων».

Ο Giroux είναι διεθνώς αναγνωρισμένος ως ένας από τους πατέρες της Κριτικής Παιδαγωγικής. Είναι καθηγητής στην έδρα Πολιτιστικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο McMaster του Καναδά και διευθυντής του Κέντρου για τη Δημόσια Ερευνα στο ίδιο Πανεπιστήμιο. Είναι επίσης αρθρογράφος στο «Truthout» και ιδρυτής του προγράμματος «Δημόσιοι Διανοούμενοι» στο εν λόγω ηλεκτρονικό έντυπο. Εχει γράψει περίπου εβδομήντα βιβλία και αμέτρητα άρθρα. Μια πιο εκτεταμένη εκδοχή αυτής της συνέντευξης δημοσιεύεται ταυτόχρονα στα αγγλικά στο «Counterpunch».

* Πιστεύεται ευρέως ότι οι προηγμένες φιλελεύθερες κοινωνίες αντιμετωπίζουν μια «κρίση δημοκρατίας», κάτι που κι εσείς ο ίδιος συμμερίζεστε απόλυτα, αν και η εμπειρική έρευνα, με τη θετικιστική προκατάληψη που τη διακατέχει, τείνει να είναι πιο επιφυλακτική. Με ποιους τρόπους υπάρχει σήμερα λιγότερη δημοκρατία, σε χώρες όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, από ό,τι υπήρχε, ας πούμε, 20 ή 30 χρόνια νωρίτερα;

- Αυτό που έχουμε δει στις Ηνωμένες Πολιτείες και σε ορισμένες άλλες χώρες από τη δεκαετία του 1970 είναι η εμφάνιση μιας άγριας μορφής του φονταμενταλισμού της ελεύθερης αγοράς, η οποία δεν εκφράζει απλά και μόνο μια βαθιά δυσπιστία απέναντι στις δημόσιες αξίες, τα δημόσια αγαθά και τους δημόσιους θεσμούς, αλλά υιοθετεί απόλυτα το ιδεολογικό πνεύμα της «ελεύθερης» αγοράς, που ενδυναμώνει στο μέγιστο δυνατό βαθμό την οικονομική ελίτ και τις μεγάλες επιχειρήσεις, ενώ κατακρημνίζει τις διαμορφωτικές κουλτούρες και τους θεσμούς που απαιτούνται για την επιβίωση μιας δημοκρατίας. Οι κυρίαρχοι θεσμοί της κοινωνίας σε πολλές χώρες, συμπεριλαμβανομένων των Ηνωμένων Πολιτειών, είναι τώρα στα χέρια ισχυρών εταιρικών συμφερόντων, της χρηματοοικονομικής ελίτ και της φανατικής Δεξιάς, ο ασφυκτικός έλεγχος των οποίων πάνω από την πολιτική διαφθείρει τη δημοκρατία και τη μετατρέπει σε ένα δυσλειτουργικό πολίτευμα.

Φυσικά, αυτό που είναι μοναδικό για τις Ηνωμένες Πολιτείες είναι ότι το κοινωνικό συμβόλαιο και ο κοινωνικός μισθός, οι δημόσιες σφαίρες και οι θεσμοί που στηρίζουν το κοινό καλό βρίσκονται υπό διαρκή επίθεση από τους πολιτικούς της Δεξιάς και τους «αντι-δημόσιους» διανοούμενους και των δύο πολιτικών κομμάτων. Η επίθεση εναντίον των δημοκρατικών θεσμών δεν παράγει μόνο μια σειρά από πολιτικές που επεκτείνουν τη μιζέρια, τον πόνο και τις κακουχίες για εκατομμύρια ανθρώπους, αλλά έχουν επίσης διαμορφώσει μια αναπτυσσόμενη κουλτούρα σκληρότητας, όπου εκείνοι που υποφέρουν από τη δυστυχία της φτώχειας και την έλλειψη στέγης ή είναι καταδικασμένοι στην ανεργία ή σε θέσεις με χαμηλά προσόντα αποτελούν αντικείμενο ταπείνωσης και περιφρόνησης.

Οι νεοφιλελεύθερες κοινωνίες, γενικά, βρίσκονται σε κατάσταση πολέμου -ένας πόλεμος που διεξάγεται από την οικονομική και πολιτική ελίτ εναντίον της νεολαίας, των ομάδων χαμηλού εισοδήματος, των ηλικιωμένων, των φτωχών έγχρωμων μειονοτήτων, των ανέργων, των μεταναστών και άλλων που σήμερα θεωρούνται αναλώσιμοι. Η ελευθερία και τα πολιτικά δικαιώματα είναι υπό συνεχή επίθεση και ο ρατσισμός εξαπλώνεται σαν πυρκαγιά, ιδίως όσον αφορά την αστυνομική παρενόχληση απέναντι στους μαύρους και σκουρόχρωμους νέους. Τα αναπαραγωγικά δικαιώματα των γυναικών βρίσκονται υπό επίθεση και υπάρχει μια συνεχής εχθρική στάση απέναντι στους μετανάστες.

Το εκπαιδευτικό σύστημα υπόκειται σε διαρκείς περικοπές πόρων σε όλα τα επίπεδα και το Πανεπιστήμιο ορίζεται ως τόπος εκπαίδευσης και όχι ως τόπος κριτικής σκέψης, διαλόγου και κριτικής παιδαγωγικής. Επιπλέον, η δημοκρατία μαραζώνει κάτω από την ανάδυση ενός μόνιμου κράτους εθνικής ασφάλειας και πολέμου. Αυτό είναι εμφανές όχι μόνο με τους ατέρμονες πολέμους στο εξωτερικό, αλλά και μέσω διαφόρων νόμων, όπως του λεγόμενου πατριωτικού νόμου (Patriot Act), της Πράξης Στρατιωτικών Επιτροπών και της Πράξης Εξουσιοδότησης Εθνικής Αμυνας, που χορηγούν το δικαίωμα στην εκτελεστική εξουσία να κρατούνται άνθρωποι επ' αόριστον χωρίς απαγγελία κατηγορίας ή δίκη, να επιτρέπουν την εκπόνηση προεδρικής λίστας δολοφονιών και τη διεξαγωγή υποκλοπών χωρίς δικαστική έγκριση.

Ενας άλλος δείκτης της ολίσθησης των ΗΠΑ προς τον αυταρχισμό και τη βαρβαρότητα είναι η άνοδος ενός κράτους τιμωρού, που χαρακτηρίζει την τάση προς την ποινικοποίηση μιας σειράς κοινωνικών προβλημάτων, τη δημιουργία ενός τεράστιου συστήματος μαζικού εγκλεισμού, τη στρατιωτικοποίηση των τοπικών αστυνομικών δυνάμεων και τη χρήση της κρατικής βίας εναντίον εκείνων των νέων που δεν συμμορφώνονται με τα σημερινά πρότυπα. Η φυλακή έχει πλέον γίνει το πρότυπο για ένα είδος τιμωρίας που έχει εισβάλει ακόμη και στα δημόσια σχολεία, όπου μικρά παιδιά συλλαμβάνονται για ασήμαντες παραβιάσεις, όπως ο ενδυματολογικός κώδικας.

Η ολίσθηση προς τη βαρβαρότητα είναι επίσης προφανής σε μια σειρά κοινωνικών υπηρεσιών, όπου οι φτωχοί άνθρωποι έχουν τεθεί υπό συνεχή επιτήρηση και τιμωρούνται για ασήμαντες παραβάσεις. Είναι επίσης εμφανής στη στρατιωτικοποίηση της καθημερινής ζωής, με τους ατελείωτους εορτασμούς για το στρατό, την αστυνομία και τα θρησκευτικά ιδρύματα, τα οποία χαίρουν μεγάλης εκτίμησης από το αμερικανικό κοινό, παρά την αναμφισβήτητα αυταρχική τους φύση.

«Δεχόμαστε κουπόνια τροφίμων», γράφει κάποιος μαγαζάτορας σε τοίχο δρόμου του Τέξας των ΗΠΑ. Το επαναλαμβάνει και στα ισπανικά, για να πιάσει περισσότερους πελάτες ισπανόφωνους. Προσεχώς, τέτοιες πινακίδες κι εδώ...Επιπλέον, όπως κατέστησε σαφές ο Edward Snowden, οι ΗΠΑ είναι τώρα ένα κράτος εθνικής ασφάλειας και παρακολούθησης, που συλλέγει παράνομα τεράστιες ποσότητες πληροφοριών από διάφορες πηγές για πολίτες που δεν είναι ένοχοι για οποιοδήποτε έγκλημα. Υπάρχει επίσης η επαίσχυντη συμπεριφορά σχετικά με τα βασανιστήρια και η άρνηση από την πλευρά της κυβέρνησης να ασκήσει δίωξη εναντίον εκείνων των πρακτόρων της CIA και άλλων που συμμετείχαν εσκεμμένα σε συστηματικές καταχρήσεις που συνιστούν εγκλήματα πολέμου.

Ολα αυτά συνηγορούν στο αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι, κατά τα τελευταία σαράντα χρόνια, οι ΗΠΑ διεξάγουν μια επίθεση όχι μόνο απέναντι στις πρακτικές της δικαιοσύνης και της δημοκρατίας, αλλά στην ίδια την ιδέα της δικαιοσύνης και της δημοκρατίας.

Πουθενά αλλού δεν είναι αυτό πιο εμφανές, παρά στο χώρο της πολιτικής. Το χρήμα οδηγεί πλέον την πολιτική στις Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά και σε πολλές άλλες χώρες. Το Κογκρέσο και τα δύο μεγάλα πολιτικά κόμματα έχουν ξεπουλήσει τους εαυτούς τους στην εταιρική εξουσία. Οι πολιτικές εκστρατείες χρηματοδοτούνται σε μεγάλο βαθμό από την οικονομική ελίτ, τις μεγάλες εταιρείες του τομέα της άμυνας και τα μεγάλα χρηματοοικονομικά ιδρύματα.

Ως εκ τούτου, δεν θα πρέπει να αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι, σε ένα πρόσφατο βιβλίο τους, οι ερευνητές του Πανεπιστημίου του Princeton, Martin Gilens και Benjamin Page, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι βασικά μια ολιγαρχία, όπου η εξουσία ασκείται από ένα μικρό αριθμό ελίτ.

* Με άλλα λόγια, δεν θεωρείτε ότι έχουμε να κάνουμε με μια υπαρξιακή κρίση της δημοκρατίας, αποτέλεσμα της οικονομικής κρίσης, με απρόβλεπτες και ακούσιες συνέπειες, αλλά με μια πραγματική διάβρωση της δημοκρατίας, με υπολογισμένες επιπτώσεις. Σωστά;

- Νομίζω ότι έχουμε και τα δύο. Δεν έχει μόνο υπονομευθεί και μετατραπεί η δημοκρατία σε μια μορφή απολυταρχισμού μοναδική στον 21ο αιώνα, αλλά υπάρχει επίσης μια υπαρξιακή κρίση που είναι εμφανής στην απόγνωση, την αποπολιτικοποίηση, και σε μια κρίση της υποκειμενικότητας που έχει απλωθεί πάνω από ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού, ιδιαίτερα μετά τα δραματικά γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου του 2001 και την οικονομική κρίση του 2007.

Η οικονομική κρίση δεν συνοδεύτηκε από μια κρίση ιδεών, και πολλοί άνθρωποι έχουν παραδοθεί στη νεοφιλελεύθερη ιδεολογία, η οποία περιορίζει την αίσθησή τους ως ενεργών πολιτών, καθορίζοντάς τους ως απλούς καταναλωτές, τους υποβάλλει σε μια διάχυτη κουλτούρα φόβου, τους κατηγορεί για προβλήματα που δεν δημιούργησαν οι ίδιοι και τους οδηγεί να πιστεύουν ότι το θέαμα της βίας είναι ο μόνος τρόπος μες στον οποίον μπορούν να αισθανθούν κάτι.

Πώς αλλιώς μπορεί να ερμηνεύσει κανείς τις δημοσκοπήσεις, που δείχνουν ότι η πλειοψηφία των Αμερικανών υποστηρίζει τη θανατική ποινή, την κρατική παρακολούθηση, τους πολέμους με μη επανδρωμένα σκάφη, το σωφρονιστικό-βιομηχανικό σύμπλεγμα και τις πολιτικές μηδενικής ανοχής που τιμωρούν τα παιδιά;

* Στα γραπτά σας αναφέρεστε συχνά στο φάντασμα του αυταρχισμού. Βλέπετε τις δυτικές φιλελεύθερες δημοκρατίες να στρέφονται προς το αυταρχικό στιλ καπιταλισμού που επικρατεί στην Κίνα, τη Ρωσία, τη Σιγκαπούρη και τη Μαλαισία, προς ένα «φιλικό φασισμό», ή σε ολιγαρχική δημοκρατία;

- Κάθε χώρα θα αναπτύξει τη δική της μορφή αυταρχισμού, με βάση τις ιστορικές, παιδαγωγικές και πολιτιστικές παραδόσεις που είναι κατάλληλες για την αναπαραγωγή του. Στις ΗΠΑ θα υπάρξει αυξημένη καταστολή με στρατιωτικό στιλ για να αντιμετωπιστεί η αναπόφευκτη οικονομική, οικολογική και πολιτική κρίση που θα ενταθεί στο πλαίσιο του νέου αυταρχισμού. Σε αυτή την περίπτωση, το σύστημα θα στραφεί ακόμη περισσότερο προς την ασφάλεια, ενισχύοντας ταυτόχρονα ένα κλίμα φόβου και εθνικισμού.

Την ίδια στιγμή, δίπλα σε αυτόν το «σκληρό πόλεμο» εναντίον του αμερικανικού λαού θα προστεθεί ένας «μαλακός πόλεμος» με τη βοήθεια των νέων ηλεκτρονικών τεχνολογιών παρακολούθησης και ελέγχου, αλλά θα υπάρξει επίσης μια ολοκληρωμένη προσπάθεια με τη χρήση των παιδαγωγικών πρακτικών των διαφόρων πολιτιστικών μηχανισμών, που θα επεκτείνονται από τα σχολεία και τις παλαιότερες μορφές των μέσων ενημέρωσης, από τη μία μεριά, προς τα νέα μέσα μαζικής ενημέρωσης και των ψηφιακών μέσων επικοινωνίας, από την άλλη, για την παραγωγή στοιχείων με σκοπό τη διαμόρφωση της αυταρχικής προσωπικότητας, ενώ θα υπονομεύονται όσο περισσότερο είναι εφικτό οποιεσδήποτε μορφές συλλογικής διαφωνίας και κοινωνικών αγώνων.

Η κρατική κυριαρχία έχει αντικατασταθεί από την εταιρική κυριαρχία και αποτελεί μια νέα μορφή ολοκληρωτισμού. Αυτό που είναι ξεχωριστό με τη σημερινή μορφή αυταρχισμού είναι ότι καθοδηγείται από μια εγκληματική τάξη ισχυρών οικονομικών και πολιτικών ελίτ που αρνούνται να κάνουν πολιτικές παραχωρήσεις. Οι νέες ελίτ δεν έχουν δεσμούς ή όρκους πίστης με τα εθνικά κράτη και δεν νοιάζονται για τη ζημιά που κάνουν στους εργαζομένους, το περιβάλλον ή στην υπόλοιπη ανθρωπότητα. Είναι ανισόρροποι ψυχοπαθείς, πολύ μακριά από αυτό που το Κίνημα Occupy αποκάλεσε το 99 τοις εκατό.

Είναι η νέα περιφραγμένη κοινωνική τάξη που επιπλέει πάνω από τα εθνικά σύνορα, τους νόμους και τις μορφές ρύθμισης. Πρόκειται για μια παγκόσμια ελίτ, έργο της οποίας είναι να μετατρέψει όλα τα εθνικά κράτη σε εργαλεία για τη συγκέντρωση περισσότερου πλούτου και δύναμης. Ο νέος αυταρχισμός δεν ισοδυναμεί μόνο με μια κρίση της δημοκρατίας, αλλά έχει επίσης να κάνει με τα όρια που τίθενται πλέον στην ίδια την έννοια της πολιτικής και την εξάλειψη εκείνων των θεσμών που είναι ικανοί να παράγουν κριτικά σκεπτόμενους, ενεργούς και κοινωνικά υπεύθυνους πολίτες.

* Πολλά από τα βιβλία σας αντιπροσωπεύουν μια συστηματική επίθεση στο νεοφιλελεύθερο πρόγραμμα. Πώς ακριβώς όμως αντιλαμβάνεστε το νεοφιλελευθερισμό; Ως υπόδειγμα πολιτικής, σύμφωνα με ένα συγκεκριμένο στάδιο στην εξέλιξη του καπιταλισμού, ή ως μια ιδιαίτερη φιλοσοφία του καπιταλισμού;

- Ο νεοφιλελευθερισμός, που έχει απώτερο σκοπό την παγιοποίηση της ταξικής εξουσίας σε παγκόσμιο επίπεδο, είναι ένα ανανεωμένο και περισσότερο αδίστακτο στάδιο του αρπακτικού καπιταλισμού. Τα θεωρητικά και φιλοσοφικά του θεμέλια βασίζονται στο δόγμα του φονταμενταλισμού της ελεύθερης αγοράς, που διαμορφώθηκε από τους Friedrich Hayek και Milton Friedman με απόλυτη απαξίωση για το κοινωνικό συμβόλαιο. Οπως υποστήριξε ο Robert McChesney, ο νεοφιλελευθερισμός είναι ο κλασικός φιλελευθερισμός χωρίς γάντια, ένας φιλελευθερισμός χωρίς ενοχή, μια πιο επιθετική μορφή του φονταμενταλισμού της αγοράς, που είναι αδίστακτη και άκαμπτη όσον αφορά την περιφρόνησή της για τη δημοκρατία.

Ο παλιός φιλελευθερισμός πίστευε σε κοινωνικές διατάξεις και στήριζε εν μέρει τα αιτήματα για κοινωνική και οικονομική δικαιοσύνη. Ο νεοφιλελευθερισμός θεωρεί τη συζήτηση για την ισότητα, τη δικαιοσύνη και τη δημοκρατία γραφική, αν όχι επικίνδυνη, που πρέπει να καταλήξει σε κάτι το τετριμμένο, στο οργουελιανό αντίθετό της, ή να εκσπλαχνιστεί από τη δημόσια ζωή. Αποτελεί σίγουρα κάτι περισσότερο από την εντατικοποίηση του κλασικού φιλελευθερισμού και, υπό αυτή την έννοια, αποτελεί μια μορφή σύνδεσης, μια ιστορική συγκυρία, κατά την οποία τα πιο αδίστακτα στοιχεία του καπιταλισμού έχουν συγχωνευθεί για να δημιουργήσουν ένα νέο και πιο επιθετικό σύστημα, ενισχυόμενο από τη χρηματιστικοποίηση του κεφαλαίου και την εταιρική κυριαρχία.