Το μαζικό εκμεταλλευτικό γεγονός που ξεπήδησε τον 19ο αιώνα μαζί με τις καμινάδες των εργοστασίων δεν αποτέλεσε κάποια ιστορική καινοτομία. Αντλούσε από την παράδοση πρακτικών ακραίας εργαλειοποίησης της ανθρώπινης ύπαρξης που ενυπήρχε στην δομή οργάνωσης της ρωμαϊκής παραγωγής –όπως φαίνεται ανάγλυφα από το απόσπασμα του Μαξ Βέμπερ που ακολουθεί, από το έργο του Οι κοινωνικοί λόγοι της παρακμής του αρχαίου πολιτισμού.
Στα Λατιφούντια, λοιπόν, της αρχαίας Ρώμης, η δουλοκτησία εξέρχεται από το εξω-οικονομικό πλαίσιο του οίκου, όπου την είχε τοποθετήσει ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός, και ενσωματώνεται σ’ ένα απρόσωπο εκμεταλλευτικό σύστημα παραγωγής που προορίζεται για την αγορά. Πράγμα που, συνιστά μια τομή απέναντι στον αρχαιοελληνικό καταμερισμό, το πλειοψηφικά μικροϊδιοκτητικό περιβάλλον του οποίου δεν επέτρεπε την ανάπτυξη τέτοιων εκτεταμένων μορφών εντάσεως εκμετάλλευσης της εργασίας, παρά μόνο κατ εξαίρεση, για παράδειγμα στα ορυχεία και στα άλλα πεδία εξορυκτικής δραστηριότητας. Όσο για την αγροτική οικονομία, που αποτελούσε την βάση της αρχαίας οικονομίας, πλειάδα παραγόντων, οικολογικών ή κοινωνικών, όπως ο κατακερματισμός της καλλιεργητικής έκτασης μέσα στην γεωγραφία του ελληνικού χώρου, ή η επικράτηση της μικροΪδιοκτητικής συνθήκης την οποία προαναφέραμε, θα αποτρέψει την ανάπτυξη οικονομιών κλίμακας σαν κι αυτές που θα υπάρξουν στην ρωμαϊκή περίοδο. Βρισκόμαστε ήδη σε μια άλλην εποχή από εκείνην που οι μάστορες της αρχαίας Κορίνθου, εκμεταλλευόμενοι την ιδιαίτερη πολιτική βαρύτητα που απολάμβαναν μέσα στους συσχετισμούς της πολιτικής τους κοινότητας, μπορούσαν να επιβάλουν ανώτατα αριθμητικά όρια στην απασχόληση των δούλων στα εργαστήρια, θεσπίζοντας έτσι κανόνες προστασίας των μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων που απέτρεπαν στην ανάπτυξη αυτών ακριβώς των εκτεταμένων και απρόσωπων συστημάτων εργασιακής εκμετάλλευσης. Τα οποία, μάλιστα, ήταν τόσο ακραία, ώστε να αποτελέσουν εξαιτίας των καταστροφικών κοινωνικών τους συνεπειών και έναν από τους παράγοντες παρακμής της Ρώμης, όπως ευσύνοπτα εξηγεί και ο Βέμπερ στο κάτωθι απόσπασμα…
«…η παραγωγή του κτήματος για αγοραία διάθεση η οποία γίνεται «ιδία χείρι» [από τον κύριο] περιλαμβάνει προϊόντα υψηλής αξίας: –λάδι και κρασί, παράλληλα κηπευτικά, όπως και κτηνοτροφικά και πτηνοτροφικά προϊόντα και ιδιαίτερες καλλιέργειες για τις διατροφικές ανάγκες του μόνου ικανού να αγοράσει ανώτατου στρώματος της ρωμαϊκής κοινωνίας. Αυτές οι καλλιέργειες εκτόπισαν το σιτάρι στο λιγότερο αποδοτικό έδαφος, το οποίο κατέχουν οι coloni. Η διαχείριση του κτήματος προσομοιάζει με τη φυτεία και οι εργάτες του κτήματος είναι δούλοι. Οι οικογένειες δούλων και παράλληλα οι coloni αποτελούν επίσης και στην αυτοκρατορικοί περίοδο τους τακτικούς κατοίκους των μεγάλων κτημάτων.
Εδώ μας ενδιαφέρουν πρωτίστως οι δούλοι. Πως τους βρίσκουμε;
Ας δούμε το ιδεατό σχήμα που μας παρουσιάζουν οι συγγραφείς της αγροτικής οικονομίας. Τον τόπο διαμονής των «ομιλούντων εργαλείων» (instrumentum vocale), δηλαδή το στάβλο δούλων, τον βρίσκουμε δίπλα σ’ εκείνο των ζώων (instrumentum «semivocale»). Περιέχει τους κοιτώνες, βρίσκουμε ένα νοσοκομείο (valetudinarium), ένα κρατητήριο (carcer), ένα εργαστήριο των «οικοτεχνητών» (ergastulum), και σύντομα ορθώνεται στη φαντασία του καθενός που έχει φορέσει το χακί μια γνωστή εικόνα: ο στρατώνας. Και όντως: η ύπαρξη των δούλων είναι κατά κανόνα μια στρατωνιζόμενη ύπαρξη. Ο ύπνος και το φαγητό λαμβάνουν χώρα σε κοινούς χώρους υπό την επιστασία του villicus· το καλύτερο τμήμα του εξοπλισμού παραδίδεται «στην αποθήκη» στη γυναίκα του επιστάτη (villica), η οποία λειτουργεί ως ‘αποθηκάριος’· κάθε μήνα πραγματοποιείται αναφορά προς επιθεώρηση του ιματισμού. Η εργασία είναι πειθαρχημένη με αυστηρά στρατιωτικό τρόπο: το πρωί οι δούλοι εμφανίζονται σε λόχους (decuriae) και βαδίζουν στα χωράφια υπό την εποπτεία των «οδηγών» (monitores). Αυτό ήταν εξάλλου απαραίτητο. Ποτέ δεν υπήρξε δυνατό να παράγει κανείς διαρκώς για την αγορά με ανελεύθερη εργασία χωρίς την χρήση του μαστιγίου. –Το σημαντικό όμως για εμάς είναι ένα στοιχείο που προκύπτει από αυτή τη μορφή της στρατωνιζόμενης ύπαρξης: ο στρατωνιζόμενος δούλος δεν είναι μόνο ακτήμων αλλά είναι και άνευ οικογένειας. Μόνον ο villicus ζει στο ξεχωριστό κελί του διαρκώς με μια γυναίκα σε δουλικό γάμο (contubernium), περίπου κατ’ αντιστοιχία προς τον έγγαμο επιλοχία και υπαξιωματικό στον σύγχρονο στρατώνα — μάλιστα, σύμφωνα με τους αγροτικούς συγγραφείς, αυτό αποτελεί ‘προδιαγραφή’ για τον villicus προς το συμφέρον του κυρίου. Και όπως πάντα η ιδιοκτησία και η μεμονωμένη οικογένεια αντιστοιχίζονται, έτσι και εδώ: στον δουλικό γάμο αντιστοιχεί η δουλική ιδιοκτησία. Ο villicus –σύμφωνα με τους αγροτικούς συγγραφείς, προφανώς μόνον αυτός– έχει ένα peculium –αρχικά, όπως δείχνει και το όνομα, πρόκειται για δικά του ζώα τα οποία βόσκει στο λιβάδι του κυρίου, όπως [κάνουν] σήμερα ακόμη οι μεροκαματιάρηδες των κτημάτων στα ανατολικά της Γερμανίας. Στη μεγάλη μάζα των δούλων λείπει τόσο το peculium όσο και η μονογαμική σχέση. Η συνουσία είναι ένα είδος εποπτευόμενης πορνείας με επιβραβεύσεις για τις δούλες προς ανατροφή παιδιών –με την ανατροφή τριών παιδιών ορισμένοι κύριοι έδιναν την ελευθερία στη δούλα. –Ήδη αυτή η τελευταία πρακτική δείχνει ποιες συνέπειες είχε η απουσία της μονογαμικής οικογένειας. Μόνο στους κόλπους της οικογένειας ευδοκιμεί ο άνθρωπος. Ο στρατώνας των δούλων δεν μπορούσε να αναπαραχθεί αφ εαυτού του, και ήταν αναγκασμένος να στρέφεται προς συμπλήρωση στη διαρκή αγορά δούλων, και πράγματι οι αγροτικοί συγγραφείς προϋποθέτουν ότι αυτή η αγορά πραγματοποιείται σε τακτική βάση. Η αρχαία μονάδα εκμετάλλευσης δούλων είναι τόσο ανθρωποβόρα όσο η σύγχρονη υψικάμινος είναι ανθρακοβόρα. Η αγορά δούλων και η τακτική και επαρκής προμήθευσή της με ανθρώπινο υλικό είναι η απαραίτητη προϋπόθεση του στρατώνα των δούλων ο οποίος παράγει για την αγορά. Το ανθρώπινο υλικό αγοραζόταν φθηνά: Ο Βάρρων προτείνει ότι θα έπρεπε να παίρνει κανείς εγκληματίες και παρόμοιο φθηνό υλικό, με τη χαρακτηριστική αιτιολόγηση: — ότι τέτοιος συρφετός διέπεται συνήθως από «ευστροφία» («velocior est animus homimum imprognorum») [οι παράνομοι έχουν ταχύτατη αντίληψη].
–Αυτή η μονάδα εκμετάλλευσης είναι λοιπόν εξαρτημένη από την τακτική προμήθευση ανθρώπων μέσω της αγοράς δούλων. Τι θα γινόταν όμως εάν αυτή η αγορά κάποτε αποτύγχανε; Αυτό θα πρέπει να είχε στους στρατώνες των δούλων μια επίδραση παρόμοια με εκείνη που θα είχε σήμερα η εξάντληση των αποθεμάτων άνθρακα για τις υψικαμίνους. –Και αυτή η στιγμή ήλθε όντως. Ερχόμαστε έτσι στο σημείο καμπής στην εξέλιξη του αρχαίου πολιτισμού.
Εάν ρωτήσει κανείς ποιο είναι το χρονικό σημείο από το οποίο θα πρέπει να χρονολογηθεί η αρχικά λανθάνουσα και σε σύντομο διάστημα προφανής κατάπτωση της ρωμαϊκής δύναμης και του ρωμαϊκού πολιτισμού, κανείς δεν θα μπορέσει να διώξει από κάθε γερμανικό μυαλό την αυτόματη παράσταση: ότι το σημείο αυτό είναι η Μάχη στον Τευτοβούργιο Δρυμό (9 μ.Χ.). Και όντως, σ’ αυτή τη δημοφιλή παράσταση υπάρχει ένας δικαιολογημένος πυρήνας, αν και το επιφαινόμενο, που μας δείχνει τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στην κορυφή της δύναμης της υπό τον Τραϊανό, είναι αντίθετο. Βεβαίως, το καθοριστικό δεν ήταν η μάχη αυτή καθ’ εαυτήν –μια ανάσχεση, την οποία υφίσταται κάθε έθνος όταν επελαύνει εναντίον βαρβάρων–, αλλά αυτό που επακολούθησε: η παύση των κατακτητικών πολέμων στο Ρήνο από τον Τιβέριο, η οποία βρήκε την αντιστοιχία της στην εγκατάλειψη της Δακίας στο Δούναβη από τον Αδριανό. Με τον τρόπο αυτό επήλθε το τέλος στην επεκτατική τάση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας· και με την εσωτερική και –κατά κύριο λόγο επίσης– με την εξωτερική ειρήνευση του κύκλου του αρχαίου πολιτισμού μειώνεται και η τακτική προμήθευση των δουλοπάζαρων με ανθρώπινο υλικό».
Μαξ Βέμπερ, «Οι κοινωνικοί λόγοι της παρακμής του αρχαίου πολιτισμού» στο Μαξ Βέμπερ, Για την οικονομική και κοινωνική ιστορία της αρχαιότητας, Μετάφραση-Επιστημονική επιμέλεια – Εισαγωγή: Θανάσης Γκιούρας, Εκδόψεις ΚΨΜ, Αθήνα 2017, σσ. 134-136
ΠΗΓΗ:https://skatzoxoiros.wordpress.com
Ανάρτηση από:geromorias.blogspot.com
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.