Τον περισσότερο καιρό η Γη είναι όντως… επίπεδη

Γράφει ο Jonathan Pageau, Καναδός Ορθόδοξος αγιογράφος

Μετάφραση: Μάριος Νοβακόπουλος

ΠΗΓΗ: Orthodox Arts Journal

Η επιστήμη, η σύγχρονη επιστήμη για την ακρίβεια, έχει κατακλύσει σχεδόν ολόκληρο το βλέμμα μας. Έχει γίνει ο διαφανής πίνακας πάνω στο οποίο βιώνουμε τον κόσμο, τα γυαλιά που φορούμε για να κρίνουμε την αλήθεια, το πρότυπο που τηρούμε ενάντια στην εμπειρία μας. Αυτό που είναι αυτονόητο στους περισσότερους είναι ότι το υλικό, ποσοτικό όραμα του Σύμπαντος που έχει αναπτυχθεί από τον λεγόμενο Διαφωτισμό έχει γίνει το μεγαλύτερο όπλο εναντίον της θρησκείας ενώ παράλληλα ανυψώθηκε ως η τελική μάχη της «αλήθειας», το τελευταίο εύθραυστο οχυρό από ορισμένους θρησκευτικούς υπερμάχους ενάντια σε μια ασταμάτητη επίθεση.

Η παγκόσμια επιστημονική μηχανή είναι τόσο διαδεδομένη, τόσο σιδηρά ώστε να μετατραπεί σε ολόκληρη την ιστορία της ανθρώπινης εμπειρίας. Επομένως, συναντήσαμε τις πιο σύγχρονες ιστορικές αφηγήσεις περί “δεισιδαιμονίας”, περί του πως “δεν ήξεραν τότε οι άνθρωποι”, καταλήγοντας σε εκείνη την ol;euria δήλωση που όλοι έχουμε ακούσει: “οι άνθρωποι σκέφτονταν έτσι, αλλά τώρα ΞΕΡΧΟΥΜΕ …”. Βέβαια αυτό είναι φυσικό. Η ιστορία, όπως λένε, γράφεται από τον νικητή. Αλλά θα προτιμούσα να πω ότι η ιστορία δεν γράφεται τόσο από τον νικητή, όσο είναι οριοθετημένη από τον νικητή. Γιατί αυτό που άλλαξε τον 17ο αιώνα κατά τη διάρκεια της ταραχώδους εκείνης εποχής στη Δυτική Ευρώπη, η οποία είχε για 400 χρόνια υπονόμευε και τελικά διέλυσε το πλαίσιο σκέψης του Μεσαίωνα.

Θα ήθελα να σας δείξω αυτό το πλαίσιο όσο μπορώ, αλλά πρέπει να είμαι ειλικρινής για το σχεδόν αδύνατο της υπόθεσης. Κάπως παρόμοια με την απελευθέρωσή από το πλατωνικό σπήλαιο, το να κάνουμε ένα βήμα πίσω για να δούμε το δικό μας κοσμοείδωλο για το τι πραγματικά είναι, απαιτεί να οδηγηθούμε σε ένα σημείο που είναι συχνά πολύ επικίνδυνο, πολύ αποπροσανατολιστικό για να το βαδίσουν οι περισσότεροι άνθρωποι. Μπορεί να είναι σαν να πέφτουμε σε κενό, χάνοντας ένα ολόκληρο σύμπαν, αλλά για εκείνους που τολμούν το άλμα μπορεί επίσης να προκαλέσει αληθινή «μετάνοια», αληθινή «υπέρβαση του νου».

Παρά τη διεισδυτική φύση της σύγχρονης επιστήμης, αυτό που είναι συναρπαστικό να βλέπεις είναι πως η παλιά κοσμοθεωρία, ειδικά η παραδοσιακή, αρχαία και καθολική κοσμολογία, είναι ακόμα εδώ, παραμένοντας τόσο κοντά μας που έχει βρεθεί παγιδευμένη ανάμεσα στην πραγματική μας ανθρώπινη εμπειρία και επιστημονικές θεωρίες για τον κόσμο. Ο ήλιος, το φεγγάρι και οι πλανήτες εξακολουθούν να εμφανίζονται από την ανατολή, η γη δεν κινείται αν δεν υπάρχει σεισμός και ο ουρανός είναι ακόμα εκεί ψηλά τεντωμένος σαν τρούλος πάνω από τα κεφάλια μας. Φυσικά μας λένε ότι αυτή η εμπειρία δεν είναι παρά μια ψευδαίσθηση. Αλλά η σύγκρουση είναι πραγματική, ειδικά για όσους από εμάς που εξακολουθούν να συνδέονται με την Παράδοση. Πρέπει να αναγνωρίσουμε το είδος της σχιζοφρένειας που βιώνουμε όταν λέμε πράγματα όπως “Πάτερ ἡμῶν ὁ ἐν τοῖς οὐρανοῖς”, όταν κοιτάμε τις εικόνες του Χριστού στα έγκατα του Άδη, όταν ο ιερέας υψώνει την Θεία Ευχαριστία κατά τη διάρκεια της Λειτουργίας. Τι συμβαίνει εκεί Όταν λέμε ότι ο Χριστός ανελήφθη στους Ουρανούς, πού πήγε; Σε τροχιά; Στο φεγγάρι; Αυτή η σύγκρουση έχει ωθήσει τους φιλελεύθερους προτεστάντες θεολόγους, όπως ο Rudolf Bultmann, να «απομυθοποιήσουν» τον Χριστιανισμό, δηλαδή να απομακρύνει από τη θρησκεία όλα αυτά τα ενοχλητικά πράγματα που δεν ταιριάζουν στη σύγχρονη, επιστημονική και ορθολογική κοσμοαντίληψή μας.

Το πρόβλημα με την απομυθοποιημένη ανακατασκευή είναι ότι δεν αντιλαμβάνεται τον «μύθο» της ίδιας της νεοτερικότητας, την δική της μεγάλη αφήγηση ενός ἑπιστημονικού, υλικού κόσμου όπου η ανθρώπινη ευτυχία εξαρτάται από την υλική και τεχνική πρόοδο. Αποτυγχάνει να λάβει υπόψη την πλέον εξόφθαλμη παρενέργεια της σύγχρονης κοσμολογικής προοπτικής στην ανθρώπινη ψυχή, πώς παίζει ρόλο στην αποξενωμένη κατάσταση του σύγχρονου ανθρώπου. Η απομυθοποίηση αγνοεί τον τρόπο με τον οποίο η σύγχρονη επιστήμη συμβάλλει στην ακραία ανθρώπινη κατάχρηση της Δημιουργίας μέσω των όπλων μαζικής καταστροφής, της βιομηχανικής σφαγής του ολοκληρωτικού πολέμου και του άπληστου βιομηχανικού υλισμού που οδηγεί σε οικολογική καταστροφή. Η επιστημονική μέθοδος είναι από την ίδια της μορφή μια εξέγερση ενάντια στην ποιοτική αξιολόγηση, είναι μια επίθεση σε οποιαδήποτε τελεολογία των φαινομένων, σε οποιοδήποτε νόημα των πραγμάτων ή της αλλαγής τους. Έτσι λοιπόν, πώς μπορεί η απομυθοποίηση να υπηρετήσει την θρησκεία που βασίζεται στην αντίληψη ότι κάθε νόημα μέσα στην Δημιουργία κορυφώνεται στον σαρκωμένο Λόγο;

Θα ήθελα να προτείνω κάτι που ίσως να φαίνεται προκλητικό στην αρχή, αλλά ευελπιστώ πως θα βοηθήσει τους ανθρώπους να δουν τον κόσμο με διαφορετικά μάτια. Υπάρχει μια αυξανόμενη εικόνα στον άμεσο ορίζοντα της ανθρώπινης εμπειρίας, είναι μια εικόνα μιας οικογένειας ή μιας ομάδας φίλων σε ένα τραπέζι ή σε κάποιο άλλο οικείο περιβάλλον, όμως όλοι αλληλεπιδρούν με tablets, ipods και smartphones, ωσάν οι άνθρωποι γύρω τους να μην υπήρχαν. Θα ήθελα να προτείνω ότι αυτή η εικόνα, αυτή η πραγματικότητα είναι το τελικό αποτέλεσμα του κοσμολογικού μοντέλου του Γαλιλαίου. Μερικοί από εσάς ίσως νομίζετε ότι υπερβάλλω, γι ‘αυτό θα πρέπει να εξηγήσω.

Η αντίληψη του Κοπέρνικου και του Γαλιλαίου, δηλαδή η ηλιοκεντρική κοσμοθεωρία και η περαιτέρω ανάπτυξή της στη σύγχρονη κοσμολογία των γαλαξιών και των νεφελωμάτων και των μαύρων τρυπών, έχει δύο σημαντικές πτυχές. Είναι ένα όραμα τεχνητό και αποξενωτικό. Είναι τεχνητό με την αυστηρότερη έννοια της “τέχνης” ή της “τεχνολογίας”. Πρόκειται για ένα τεχνικό όραμα, διότι δεν μπορούμε να το βιώσουμε χωρίς τεχνολογία, χωρίς τηλεσκόπια και άλλα όργανα. Επειδή η τεχνολογία είναι ένα συμπληρωματικό πράγμα, ένας «δερμάτινος χιτώνας» (Γένεση), κάτι που προσθέτουμε στις φύσεις μας για να τις ενισχύσουμε προς τον υλικό κόσμο, οδηγεί επίσης περαιτέρω στον υλικό κόσμο. Έχω εξηγήσει αυτό το παράδοξο αλλού, αλλά ίσως είναι χρήσιμο να επαναλάβουμε τη βασική ιδέα. Μια ανθρώπινη τεχνολογία, κάθε τεχνολογία υπάρχει για να συμπληρώσει την ανθρώπινη εμπειρία που αντιμετωπίζει τους κινδύνους και τις προκλήσεις της φυσικής ύπαρξης. Τα ρούχα μας προστατεύουν από το κλίμα, γράφουμε τα αρχεία και έτσι δεν χρειάζεται να τα θυμόμαστε όλοι, τα όπλα μας κάνουν πιο ισχυρούς από τους εχθρούς μας. Αλλά κάθε τεχνολογία μας οδηγεί βαθύτερα στην υλική ύπαρξη επειδή μας δίνει την αίσθηση της υλικής δύναμης. Εάν μπορώ να οικοδομήσω ένα σπίτι ή να δημιουργήσω ζεστά ρούχα μπορώ να ζήσω σε μέρη όπου χωρίς αυτά θα πεθάνω σίγουρα. Εάν έχω τώρα σπίρτα για να φτιάξω φωτιά δεν χρειάζεται πλέον να μαθαίνω να φτιάχνω φωτιά μόνος μου. Δεδομένου ότι έχω τον αριθμό τηλεφώνου της μητέρας μου στο smartphone μου, δεν χρειάζεται να τον θυμάμαι. Κάθε δύναμη επομένως είναι ταυτόχρονα και μια αδυναμία, διότι αναπόφευκτα εξαρτώμαι από αυτήν την τεχνητή δύναμη. Φυσικά, δεν υπάρχει τίποτα εγγενώς λανθασμένο με αυτό. Στην πραγματικότητα, υπήρχε πάντα η τεχνολογία ως υλικό συμπλήρωμα της ύπαρξης, της ένδυσης, των σπιτιών, των εργαλείων που αναπτύχθηκαν από την ανθρωπότητα για να κρατήσουν μακριά τον θάνατο.

Μόνο τον 17ο αιώνα όμως οι άνθρωποι έφεραν το βλέμμα τους σε αυτή τη διαδικασία συμπλήρωσης. Μόνο στον 17ο αιώνα οι άνθρωποι πλαισίωναν την όρασή τους τους με μέταλλο και γυαλί, προβάλλοντας το μυαλό τους σε έναν τεχνητά επαυξημένο χώρο. Οι άνθρωποι είχαν πάντα τεχνητούς χώρους, ζωγραφική, γλυπτική, χάρτες, αλλά το τηλεσκόπιο και το μικροσκόπιο είναι αφανή τεχνουργήματα, προσπαθούν να αντικαταστήσουν το μάτι, να μας πείσουν ότι δεν είναι τεχνητά, αλλά είναι πιο αληθινά από το μάτι. Δεν είναι μόνο η σωματική κίνηση του να κοιτάς τον κόσμο μέσα από μια μηχανή που καταδεικνύει τη ριζική αλλαγή, αν και αυτό είναι αρκετά συμβολικό, αλλά είναι ακριβώς το γεγονός ότι οι άνθρωποι θα το έκαναν και θα κατέληγαν στο συμπέρασμα ότι αυτό που είδαν μέσα από αυτά τα μηχανήματα ήταν πιο αληθινό από το πώς βίωναν τον κόσμο χωρίς αυτά. Ωστόσο, η μεγάλη επανάσταση δεν είναι απλώς μια τεχνική διόρθωση, όπως παρουσιάζεται από μερικούς σήμερα, δεν είναι μόνο πως από τεχνική άποψη πιστεύαμε ότι η γη είναι ένας δίσκος στο κέντρο του κόσμου και τώρα γνωρίζουμε τη γη να είναι μια μεγάλη σφαίρα νερού και ορυκτών που στροβιλίζεται γύρω από ένα τεράστιο πυρηνικό αντιδραστήρα στο κέντρο του πλανητικού μας συστήματος. Η αλλαγή συμβαίνει στον πυρήνα της Αλήθειας, είναι μια αλλαγή στην προτεραιότητα της γνώσης, μια αλλαγή σε αυτό που είναι σημαντικό για εμάς ως ανθρώπινα όντα. Αυτή είναι η αλλαγή.

Σε έναν παραδοσιακό κόσμο, όλη η πραγματικότητα κατανοείται και εκφράζεται με έναν ολοκληρωμένο τρόπο. Περιγράφουμε τα φαινόμενα με τον τρόπο που τα βιώνουμε, γιατί αυτό που είναι σημαντικό δεν είναι τόσο η κατασκευή μεγάλων, μηχανικά ακριβών μηχανών που θα αυξήσουν τη φυσική μας δύναμη, αλλά ο σχηματισμός ανθρώπινων όντων που έχουν σοφία και αρετή. Η αντίσταση στο ηλιοκεντρικό μοντέλο ήταν η επιθυμία να “σώσουμε τα φαινόμενα”, η επιθυμία να εκφράσουμε τον κόσμο όπως το βιώνουμε, γιατί αυτή η έκφραση πρέπει να παραμείνει συνδεδεμένη με το πώς οι άνθρωποι ζουν τη ζωή τους και αλληλεπιδρούν με τον Θεό και τους συνανθρώπους τους. Έτσι προβάλλοντας τους εαυτούς μας μέσα από τα μηχανήματά μας σε έναν φυσικά ενισχυμένο κόσμο, «πέφτουμε» σε αυτή την υλικότητα, αναπόφευκτα ζούμε σε έναν πιο υλικό και υλιστικό κόσμο. Και αυτή είναι η ίδια η σύγχρονη ιστορία.

Από εκεί απορρέει η δεύτερη παρατήρησή μου, που είναι ότι η σύγχρονη κοσμολογία δεν είναι μόνο τεχνητή, αλλά είναι αποξενωτική, κινεί τον άνθρωπο μακριά από τον εαυτό του. Μόλις ο άνθρωπος αποδέχτηκε ότι αυτό που είδε μέσα από τα τηλεσκόπια και τα μικροσκόπια του είναι πιο πραγματικό από τη φυσική του εμπειρία, έκανε αναπόφευκτο τον τεχνητό κόσμο, έκανε αναπόφευκτα ως τέλος (σκοπό) του, την πλαστική, συνθετική, γενετικά τροποποιημένη, φωτοσκοπική, πορνογραφική, «δικτυωμένη» πραγματικότητα την οποία βιώνουμε. Όταν στον πυρήνα όρασης, το σχήμα του κόσμου μας οδηγεί στο να πιστέψουμε ότι η τεχνολογία παρέχει μια αντίληψη που είναι πιο αληθινή, πιο πραγματική από την εμπειρία μας, πιο πραγματική από το να περπατάμε έξω από το σπίτι μας και να κοιτάμε τον ουρανό, τότε το τηλεσκόπιο και το μικροσκόπιο σύντομα θα βρίσκονται πλάι-πλάι με την κάμερα, την οθόνη και τον επιταχυνόμενο χρόνο και χώρο του παραθύρου του αυτοκινήτου. Το μεταλλικό και το γυάλινο πλαίσιο θα μας καταπιούν και οι άνθρωποι θα χάνονται για την ανικανότητά τους να κατοικούν πλήρως στον κόσμο.

Οι περισσότεροι από εμάς μπορούν να ονομάσουν τους πλανήτες του ηλιακού συστήματος: Ο Ερμής, η Αφροδίτη, η Γη κλπ. Αλλά πόσοι από εμάς μπορούμε να βγούμε έξω τη νύχτα και να ταυτοποιήσουμε τους πλανήτες στον ουρανό καθώς ταξιδεύουν στον ζωδιακό κύκλο; Πόσοι από εμάς μπορούμε να προσδιορίσουμε αστερισμούς εκτός από την μεγάλη και την μικρή «κατσαρόλα» (άρκτος) και έναν ή δύο ακόμα; Πήγα πρόσφατα στο πλανητάριο με τα παιδιά μου. Είχαν αναδιοργανώσει την παράσταση, είπαν ότι θα βοηθούσε τα παιδιά να «βιώσουν» την αστρονομία. Καθώς καθόμασταν εκεί κοιτάζοντας μια προβολή στην οροφή, μεταφερθήκαμε μέσα από το ηλιακό σύστημα, πετούσαμε στον ήλιο, μέσα από τους γαλαξίες και τα νεφελώματα με μαύρες τρύπες. Ήταν μαγευτικό. Είναι παρήγορο να γνωρίζουμε ότι υπάρχει τουλάχιστον ένα κτίριο κοντά στο οποίο μπορώ να πληρώσω χρήματα για να ζήσω πραγματικά στον κόσμο της σύγχρονης επιστήμης για λίγα λεπτά. Είναι κρίμα πως τις περισσότερες φορές ζω μόνο κατά το ήμισυ σε αυτόν τον κόσμο. Μεγάλο μέρος μου εξακολουθεί να βαδίζει μαζί σε μια ακίνητη Γη, με τον ήλιο, το φεγγάρι και τα αστέρια να ταξιδεύουν στον θόλο του Ουρανού. Μου είπαν ότι η αληθινή εικόνα δεν είναι αυτή της Γης εδώ κάτω και του ουρανού επάνω εκεί που βιώνω καθημερινά, μάλλον είναι αυτή η εικόνα μιας μπάλας που επιπλέει στο κενό, ένα θέαμα που δεν θα έχω ποτέ εγώ ο ίδιος χωρίς μία εικόνα ή οθόνη, εκτός και αν είμαι αρκετά τυχερός για να βρεθώ σε μια μεγάλη μηχανή από μέταλλο και γυαλί που θα με προστατεύσει από ένα περιβάλλον στο οποίο θα πεθάνω αμέσως χωρίς την προστασία του. Είναι αυτή η αλήθεια; Είναι αυτή η Σοφία; Είναι αυτή η Αρετή;

Τώρα, εάν από όσα γράφω σας έχει σχηματισθεί η εντύπωση ότι αρνούμαι την τεχνική ακρίβεια της σύγχρονης κοσμολογίας, σημαίνει ότι δεν μπορώ να σας τραβήξω μακριά από το σύνηθες πλαίσιο σας για να το δείτε.

Η σύγχρονη κοσμολογία είναι πράγματι χρήσιμη για την αποστολή δορυφόρων και την πτήση διαστημοπλοίων, για την αποστολή μερικών ανθρώπων να αποικίσουν τον Άρη. Ακόμη και κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα οι μελετητές πίστευαν ότι η Γη είναι μια σφαίρα!

Οι πολλαπλές κοσμολογίες θα πρέπει να είναι σε θέση να συνυπάρχουν και να διαδραματίζουν διαφορετικές λειτουργίες, κάποιες πιο φιλοσοφικές και ανθρώπινες και άλλες πιο τεχνικές και μαθηματικές.

Αλλά στη ζωή μας τις περισσότερες φορές, η Γη είναι επίπεδη. Τις περισσότερες φορές, ο Ουρανός είναι πάνω και η Γη είναι κάτω. Όταν λέω «τις περισσότερες φορές» εννοώ εκείνες τις περιπτώσεις που αλληλεπιδρώ με την οικογένειά μου, την κοινωνία μου και τους εχθρούς μου. Και πάνω απ ‘όλα, αν θέλουμε να καταλάβουμε τη θρησκεία και τον συμβολισμό της, αν θέλουμε να κατανοήσουμε τη Αγία Γραφή ή τις αγιογραφίες ή την εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, πρέπει να αγκυροβοληθούμε στον κόσμο της ανθρώπινης εμπειρίας, γιατί εκεί μπορούμε να αγαπάμε τον πλησίον μας. Πρέπει να αναγκάσουμε τον εαυτό μας να πιστεύει ότι ο ήλιος ανατέλλει κάθε πρωί ή ότι το φεγγάρι γεμίζει και αδειάζει. Ειλικρινά δεν πρέπει να είναι τόσο δύσκολο, διότι παρά τον Γαλιλαίο και τον Νεύτωνα και τον Αϊνστάιν είμαι σίγουρος ότι θα βρω κάποια αλήθεια στην ροδοδάκτυλο Ηω…

Είναι “πάνω” ο Ουρανός; Από τον Αρεοπαγίτη στον Ουμπέρτο Έκο… και πίσω

Το 1922 ο π. Παύλος Φλορένσκυ έγραψε ένα άρθρο στο έργο του «Φανταστικές αξίες στην Γεωμετρία», στο οποίο προσπάθησε να χρησιμοποιήσει την γενική θεωρία της σχετικότητας για να δείξει ότι, δεδομένης της σχετικότητας της κίνησης, κάποιος θα μπορούσε να αναπτύξει ένα απολύτως συνεκτικό μαθηματικό υπόδειγμα στο οποίο η Γη είναι το σημείο αναφοράς. Το υπόδειγμα αυτό αντιστοιχούσε, για την ακρίβεια, στην κοσμολογική περιγραφή του Πτολεμαίου (γεωκεντρισμός). Το άρθρο αυτό ήταν μία από τις αιτιάσεις που έδωσε το κομμουνιστικό καθεστώς για την δίκη και εκτέλεσή του, μία σκοτεινή ειρωνεία αν κανείς σκεφτεί την ρητορική περί «βίαιης θρησκείας» εναντίον «πεφωτισμένης επιστήμης» που μας μαθαίνουν στο δημοτικό με αφορμή την λογοκρισία του Γαλιλαίου. Το πιο ενδιαφέρον όμως σχετικά με το άρθρο του Φλορένσκυ είναι η αιτία πίσω από τη συγγραφή του. Είπε ότι παρ’ ότι το Κοπερνίκειο υπόδειγμα είναι σωστό,

«το σύστημα του Πτολεμαίου, παρά ταύτα, έχει προτεραιότητα λόγω της υπαγωγής του στην κοινή λογική και την αφοσίωση στη γήινη, όντως αξιόπιστη εμπειρία, της υπαγωγής του στην φιλοσοφική λογική και, εν τέλει, της υπαγωγής του στους κανόνες της γεωμετρίας».

Η ροπή του θα βρει κι άλλους οπαδούς τον 20ο αιώνα. Κατανοώντας την αποξενωτική επίδραση της σύγχρονης κοσμολογίας, αρκετοί στοχαστές θα ανακτήσουν το αρχαίο κοσμολογικό όραμα σε διαφορετικούς βαθμούς και με διαφορετικούς τρόπους σε μια επιθυμία να επιστρέψουν τη γνώση στην ανθρώπινη εμπειρία και να τραβήξουν την ανθρώπινη δράση πίσω στη σφαίρα της «σοφίας», που δίνει προτεραιότητα σε αυτό που πρέπει παρά σε αυτό που μπορεί να κάνει ο άνθρωπος. Αυτοί οι στοχαστές περιλαμβάνουν το C. S. Lewis αλλά και λιγότερο προφανείς υποψηφίους, όπως οι ιδρυτές της σχολής φιλοσοφίας «φαινομενολογίας» Έντμουντ Χούσερλ και Μάρτιν Χάιντεγγερ. Για παράδειγμα, στο «Η προέλευση του έργου τέχνης», ο Χάιντεγγερ αποκαθιστά τη Γη ως μεταφυσική κατηγορία και έτσι μας προειδοποιεί:

«Αυτό που σημαίνει αυτή η λέξη (Γη) είναι πολύ μακριά από την ιδέα μιας μάζας ύλης και από την απλώς αστρονομική ιδέα ενός πλανήτη. Η Γη είναι εκείνη στην οποία όλα όσα προκύπτουν επανέρχονται – όπως, πράγματι, το ίδιο το ον – και προστατεύονται. Στα πράγματα που προκύπτουν η γη εμφανίζεται ως προστατευτική.»

Αυτό είναι ένα πολύ όμορφο όραμα της Γης, το οποίο θα τολμούσα να πω ότι ταιριάζει πολύ καλά με την Ορθόδοξη θέαση, είναι η Μήτρα του κόσμου, από την οποία όλα τα φαινόμενα ανέρχονται και επιστρέφουν «όπως και το ίδιο το ον» – «Χοῦς εἶ καί εἰς χοῦν ἀπελεύσει». Αλλά βλέπουμε επίσης τη Γη να προστατεύει, να καλύπτει, να κρύβει τον «σπόρο» της ανάστασης μέσα της.

Η διατύπωση του Heidegger σε αυτήν την περίπτωση είναι απλώς μια επανάληψη της αρχαίας θέασης του Ουρανού και της Γης ως οι δύο πρώτων «πόλων» της Δημιουργίας, των δύο πρωτοτύπων μεταφυσικών κατηγοριών που δημιουργήθηκαν «στην αρχή», στην Αρχή της δημιουργίας. Εάν θέλουμε να κατανοήσουμε τον χώρο των εικόνων ή των εκκλησιών που πρέπει να αντικρίσουμε τον Ουρανό και τη Γη, πρέπει να τις δούμε ως τις ίδιες δύο κατηγορίες που εμφανίζονται καθολικά σε όλους τους πολιτισμούς, είτε πρόκειται για τους ελληνικούς Ουρανό και Γαία, τα κινεζικά Γιανγκ και Γιν ή τον Πατέρα Ουρανό και την Μητέρα γη των ιθαγενών της Αμερικής.

Στο άρθρο του Florensky σχετικά με τον γεωκεντρισμό χρησιμοποιεί τη Θεία Κωμωδία του Δάντη ως βάση για τη σκέψη του, ακόμη και ως βάση για τους υπολογισμούς του. Νομίζω ότι, παρά όλα όσα μπορούσαμε να επικρίνουμε ως προς την Ορθοδοξία του Δάντη, η διαίσθηση του Φλόρενσκυ ήταν πολύ βαθιά. Γιατί ο Δάντης στάθηκε στα πρόθυρα της δυτικής πνευματικής παρακμής, αντιμετωπίζοντας, ίσως εν αγνοία του, τη σταδιακή εκκένωση όλου του συμβολικού ρεαλισμού από τη δυτική εμπειρία. Σε αυτήν τη θέση, ο Δάντης δημιουργεί στην Κωμωδία του μια όμορφη σύνθεση ενός παραδοσιακού κόσμου ενώ αποτυπώνει πολλές εκφράσεις που λειτουργούν σχεδόν προφητικά τόσο ως διευκρίνιση όσο και ως προειδοποίηση για τον σύγχρονο αναγνώστη. [1]

Όλα τα πράγματα, όποια και να ‘ναι

Έχουν τάξη αναμεταξύ τους, και αυτή είναι η μορφή

Που κάνει το σύμπαν να μοιάζει με τον Θεό.

Εδώ τα ανώτατα όντα βλέπουν τ’ αχνάρια

Της Αιώνιας Δύναμης [2]

Αυτός ο τύπος Ιεραρχίας βασίζεται φυσικά σε μεγάλο βαθμό στις «Ουράνιες Ιεραρχίες» του Αγίου Διονύσου του Αρεοπαγίτου που ερμηνεύει τη νεοπλατωνική σκέψη σε χριστιανικό πλαίσιο. Κατά κάποιον τρόπο, ο Δάντης ενώνει την οντολογική ιεραρχία του Αρεοπαγίτη με τη Κλίμακα των Αρετών, όπως συναντάμε στον Άγιο Ιωάννη της Κλίμακος. Στην Ωδή 29 του Παραδείσου, ο Δάντης έχει φτάσει στην υψηλότερη σφαίρα της κτίσεως, το Prime Mobile. Και εδώ, η Βεατρίκη ως οδηγός του, ενώνει όμορφα το Πτολεμαϊκό όραμα με τις ιδέες του Αριστοτέλη όταν δηλώνει:

Η Τάξη συνδημιουργήθηκε και συντέθηκε

Σε ουσίες, και στην κορυφή του κόσμου

Ήταν εκείνα τα οποία πράξη αγνή τα δημιούργησε

Αγνή δύναμη κρατούσε το κατώτερο μέρος

Στη μέση δεμένη δύναμη με ενέργεια

Τέτοιος δεσμός που ποτέ δεν θα λυθεί. [3]

Αυτή η ένωση των μεταφυσικών κατηγοριών του Αριστοτέλη σε ένα κοσμολογικό μοντέλο που τοποθετεί τον Ουρανό και τη Γη ως τους δύο πόλους της Δημιουργίας επαναλαμβάνει με μεγάλη σαφήνεια για εμάς «τι» είναι ο Ουρανός και η Γη. Αυτή η δυαδικότητα της, της «ενέργειας» και της «δύναμης» αντικατοπτρίζει τέλεια το Βιβλικό όραμα της Δημιουργίας, όπου ο Λόγος από τον Ουράνιο Πατέρα μας προστάζει τη Γη να «φέρει» τη δημιουργία, θα μπορούσαμε να πούμε να φέρει τον κόσμο σε «παρουσία», αν θέλαμε να χρησιμοποιήσουμε τη γλώσσα του Χάιντεγγερ.

Σε κάθε επίπεδο της κοσμικής κλίμακας του Δάντη, κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα ορίζεται ιεραρχικά ως εγγύτερα ή μακρύτερα από το Θείο φως, μετέχοντας εν Θεώ «κατά δύναμιν», για να παραφράσουμε τον Άγιο Μάξιμο τον Ομολογητή.

…όλα κάνουν όμορφα τον αρχέγονο κύκλο

Κι όλα γλυκιά ζωή έχουν σε διαφορετικούς βαθμούς

Νιώθοντας περισσότερο ή λιγότερο την αιώνια ανάσα [4]

Καθώς λοιπόν ο Δάντης αναρριχάται στις σφαίρες των πλανητών συναντά διαφορετικά επίπεδα ψυχών στην Σελήνη, τον Ερμή, την Αφροδίτη, τον Άρη, τον Δία, τον Κρόνο. Αλλά, σα να θέλει να προειδοποιήσει τον σύγχρονο αναγνώστη επιστημονικής φαντασίας για τυχόν υλιστικές ερμηνείες, η Βεατρίκη εξηγεί στον Δάντη ότι στο κατώτερο επίπεδο των Ουρανών οι ψυχές:

…εμφανίστηκαν εκείνες εδώ όχι επειδή δόθηκε

Σε αυτές εκείνη η σφαίρα, αλλά για να δώσει σημάδι

Από το ουράνιο εκεί που είναι λιγότερο υψωμένο

Στο να μιλά κανείς έτσι είναι προσαρμοσμένο το μυαλό

Καθώς μόνο μέσα από τις αισθήσεις αντιλαμβάνεται

Ό,τι στη συνέχεια κρίνει άξιο για τη διανόηση

Για αυτό η Αγία Γραφή υποχωρεί

Στο επίπεδο του νου σου, και πόδια και χέρια

Αποδίδει στον Θεό, και εννοεί κάτι άλλο.

Και η Αγία Εκκλησία υπό την μορφή του ανθρώπου

Τον Γαβριήλ και τον Μιχαήλ σου παρουσιάζει

Και κείνον που ξανά ζωντάνεψε τον Τωβία (τον αρχάγγελο Ραφαήλ). [5]

Εδώ λοιπόν είναι το σημείο τομής. Εδώ είναι το σημείο όπου ο σύγχρονος αναγνώστης μπορεί να λοξοδρομήσει και εδώ που είναι σημαντικό να ελέγξει κανείς τα ηνία του νου. Η Βεατρίκη λέει στον Δάντη ότι οι ψυχές δεν κατοικούν στις ορατές ουράνιες σφαίρες των πλανητών αλλά η συνάντησή τους με αυτόν τον τρόπο είναι μία «υποχώρηση», μία κάθοδος της υψηλότερης αλήθειας σε μία γλώσσα που μπορεί να γίνει κατανοητή.

Τότε του λέει ότι αυτό ισχύει και για τη Γραφή. Ανάλογα με το αν ο αναγνώστης είναι «συντηρητικός» ή «φιλελεύθερος» τύπος μπορεί είτε να είναι εντελώς προσβεβλημένος από μια τέτοια ερμηνεία, είτε να αισθανθεί υπέροχα απελευθερωμένος από αυτήν, σκεπτόμενος: «Αχα!, λέει ότι οι ίδιες του οι περιγραφές καθώς και η Γραφή είναι ΜΟΝΑΧΑ συμβολικές, μεταφορικές!» υπονοώντας ένα είδος απόλυτης ελευθερίας να χρησιμοποιηθεί οποιαδήποτε άλλη εικόνα για την απόδοση του ίδιου μηνύματος

Φυσικά αυτό που λέει ο Δάντης δια της Βεατρίκης θα ήταν προφανές στους αρχαίους. Για αυτό η Βίβλος μιλά για τον «ουρανό των ουρανών». Και παρ’ ότι αυτομάτως λέμε «Πάτερ ἡμῶν ὁ ἐν τοῖς οὐρανοῖς», γνωρίζουμε καλά ότι «εἰ ὁ οὐρανὸς καὶ ὁ οὐρανὸς τοῦ οὐρανοῦ οὐκ ἀρκέσουσί σοι» (Γ Βασιλειών 8:27). Αλλά το να πει κανείς ότι η τοποθέτηση του Θεού στον Ουρανό είναι η πλέον αρμόζουσα εικόνα για Εκείνον, αυτό δεν είναι ούτε αυθαίρετο ούτε απλοϊκό ούτε υλιστικό, αλλά είναι αντιθέτως αγκυρωμένο αναλογικά στον τρόπο που συναντούμε ό,τι είναι ανώτερο από εμάς, τον ίδιο τον τρόπο με τον οποίο «τὰ γὰρ ἀόρατα αὐτοῦ ἀπὸ κτίσεως κόσμου τοῖς ποιήμασι νοούμενα καθορᾶται, ἥ τε ἀΐδιος αὐτοῦ δύναμις καὶ θειότης» (Προς Ρωμαίους 1:20). Αυτό δεν είναι μόνο ζήτημα ερμηνείας ιστοριών και κειμένων αλλά η μορφή με την οποία οι Ουρανοί μας παρουσιάζονται σε εμάς, η μορφή με την οποία, κατά τον «λόγο» τους, όλα τα φαινόμενα δείχνουν προς την θεία ζωή. Οι ορατού ουρανοί ΕΙΝΑΙ εικόνα του Ουρανού των Ουρανών, και είναι η καλύτερη εικόνα για την πνευματική ιεραρχία.

Τι είναι όμως αυτό που έχει ο ορατός ουρανός, αυτό το «από πάνω» που μας βοηθά να καταλάβουμε τον Θεό;

Η γλώσσα του ύψους είναι τόσο συνυφασμένη με τη γλώσσα μας, ώστε μιλάμε συνεχώς για την ιεραρχία πραγμάτων όπως το να είναι κάτι ψηλότερα στην κατάταξη, να είμαστε στην κορυφή, να είμαστε επι-κεφαλής, να ανεβαίνουμε ή να πέφτουμε. Ακόμη και ο πιο άθεος των επιστημονικών υλιστών δεν μπορούσε να αποφύγει τέτοιες εκφράσεις της ουράνιας ιεραρχίας.

Στο μυθιστόρημά «Το εκκρεμές του Φουκώ» του Ουμπέρτο Έκο, υπάρχει μία αξιοπρόσεκτη σκηνή όπου ο κύριος γυναικείος χαρακτήρας, σαν μία ανεστραμμένη Βεατρίκη προσπαθεί να ανατρέψει όλους τους θρησκευτικούς συμβολισμούς. Προσπαθεί να φέρει τα πάντα στο επίπεδο του ανθρώπινου σώματος και της ενσώματης εμπειρίας, λέγοντας πως «αρχέτυπα δεν υπάρχουν –μόνο το σώμα υπάρχει». Λέει πολλά πράγματα που υποτίθεται πρέπει να σοκάρουν τον αναγνώστη, αλλά όταν έρχεται στην εικόνα του ουρανού λέει:

«το ψηλά είναι καλύτερα από το χαμηλά, γιατί αν έχουμε το κεφάλι προς τα κάτω, το αίμα πάει στον εγκέφαλο, γιατί τα πόδια μυρίζουν ενώ το μαλλί όχι και τόσο, γιατί είναι καλύτερα να σκαρφαλώσεις στο δέντρο και να κόψεις φρούτα από το να βρεθείς πάνω από τη γη, τροφή για τα σκουλήκια, και γιατί σπάνια χτυπάς πηγαίνοντας προς τα πάνω –εκτός αν βρίσκεσαι στη σοφίτα –ενώ χτυπάς πολύ συχνά πέφτοντας. Για αυτό το πάνω είναι αγγελικό και το κάτω διαβολικό.»

Στη συνέχεια, όσον αφορά στον κάθετο άξονα:

«Η κάθετη στάση είναι ζωή, δείχνει προς τον ήλιο, οι οβελίσκοι στέκονται σαν δέντρα, ενώ η οριζόντια θέση και η νύχτα είναι ύπνος, θάνατος. Όλοι οι πολιτισμοί λατρεύουν πολιτισμούς, μονολίθους ,πυραμίδες, στήλες, αλλά κανείς δεν προσκυνά μπαλκόνια και κάγκελα. Έχεις ακούσει ποτέ καμιά αρχαία λατρεία της ιερής κουπαστής; Βλέπεις; Και άλλο ένα επιχείρημα: Αν λατρεύεις μία κάθετη πέτρα, ακόμη και εάν είσαι σε ένα πλήθος, όλοι μπορεί να τη δουν. Αλλά αν λατρεύεις, για παράδειγμα, μία οριζόντια πέτρα, μόνο όσοι είναι μπροστά-μπροστά θα την δουν, και οι άλλοι θα αρχίσουν να σπρώχνουν, «κι εγώ, κι εγώ» θα λένε, και δεν θα είναι αυτό σωστό θέαμα για μια μαγική τελετή» [6]

Μακάρι να είχαν τέτοια διορατικότητα οι περισσότεροι χριστιανοί – πόσα προβλήματα θα αποφεύγονταν! Παρ’ ότι επιφανειακά μοιάζει ασεβές, αυτή είναι η πρόθεση του συγγραφέα άλλωστε, κρύβει, σε πείσμα του ίδιου του του εαυτού κάτι παραπάνω. Η Βεατρίκη, οδηγός του Δάντη, σα να αναμένει τέτοια επιχειρήματα μας λέει ότι «στο να μιλά κανείς έτσι είναι προσαρμοσμένο το μυαλό, καθώς μόνο μέσα από τις αισθήσεις αντιλαμβάνεται ό,τι στη συνέχεια κρίνει άξιο για τη διανόηση». Ο συμβολισμός είναι διαισθητικός, είναι απόλυτα συγχρονισμένος με το πως βιώνουμε τον κόσμο. Όλα όσα λέει η πρωταγωνίστρια του Έκο είναι ακριβή. Το μόνο πρόβλημα είναι πως μπορεί να συλλάβει μόνο την αναλογία προς τα κάτω και όχι το αντίθετο! Όποιος έχει παρατηρήσει πράγματα σε σήψη να γίνονται ένα με το χώμα, αλλά ύστερα φυτεύει εκεί ένα σπόρο και το βλέπει να μεγαλώνει, μπορεί να καταλάβει τι είναι η Γη. Αν μπορείς να δεις κάποιον σε μια ομάδα ανθρώπων σε θέση πιο ψηλά από τους άλλους, αμέσως γίνεται το κέντρο, για τον λόγο ότι το άτομο αυτό μπορεί να δει τους πάντες και όλοι μπορούν να τον δουν (οι υπόλοιποι δεν έχουν την ίδια θέα – μόνο των διπλανών τους), τότε θα δεις τι είναι ο Ουρανός. Αν βάλεις το πρόσωπό σου στο έδαφος, θα έχεις ένα πολύ περιορισμένο οπτικό πεδίο, λίγο γρασίδι και χώμα ίσως, αλλά αν ξεκινήσεις να ανεβαίνεις σε ένα βουνό, το βλέμμα σου αγκαλιάζει ένα όλο και μεγαλύτερο τμήμα της Κτίσης, ως τη στιγμή που θα φτάσεις στην κορυφή και ξαφνικά απλώνεται μπροστά σου ολόκληρος ο ορίζοντας, σα να είσαι στην κορυφή του κόσμου. Εκεί θα μπορέσουμε να συλλάβουμε την σχέση μεταξύ των Ουρανών, του καθέτου και του κέντρου. Και εκεί μπορούμε να ακούσουμε τον Θεό.

 Μωυσής λαμβάνει τις πλάκες του Νόμου. Βυζαντινή Βίβλος του Λέοντος του Σοφού (10ος αι.)

Για να καταλάβουμε όμως αυτόν τον συμβολισμό πρέπει πρώτα να απογυμνώσουμε αυτήν την εξωτερική οπτική, αυτήν την αποξενωμένη, ενισχυμένη τεχνική όραση στην σύγχρονης επιστήμης και τεχνολογίας –για μια στιγμή έστω, και να προσπαθήσουμε να δούμε τον κόσμο με αμεσότητα. Η εικόνα και άλλοι ιεροί χώροι μπορούν να μας βοηθήσουν: καθώς είναι «τεχνητοί», υπό την έννοια ότι είναι κατασκευασμένοι από ανθρώπους, μπορούν να λειτουργήσουν σαν τη μνήμη μέσα στην συγκεχυμένη κατάστασή μας, μπορούν να μας δείξουν τι μπορούν να προσφέρουν οι τέχνες, όταν αποκαθάρουν και υποδεικνύουν ξεκάθαρα πως πρέπει να βιώσουμε τον κόσμο υπό το φως του Δημιουργού του.

* Οι μεταφράσεις του Χάιντεγγερ και του Δάντη θα υποστούν αναθεώρηση. Ως τότε κάθε διόρθωση ευπρόσδεκτη.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] Ο Δάντης για την ακρίβεια χρησιμοποιεί την σφαιρική Γη στο κοσμολογικό του υπόδειγμα και το κάνει με έναν τρόπο πολύ ισχυρό και πειστικό για να ενώσει με την πιο αρχαία ιεραρχική θέαση ουρανού και Γης το πως βιώνουμε την σφαιρικότητα στον χρόνο με την κυκλική του κίνηση. Αυτό αποδεικνύει ότι ακόμη και τα σύγχρονα κοσμολογικά υποδείγματα μπορούν δυνητικά να υποστηρίξουν τις πνευματικές αλήθειες, αν και δεν έχω δει κάποιον να το κατορθώνει σήμερα με τρόπο πειστικό.

[2] Παράδεισος, Ωδή 1

[3] Ο.π., Ωδή 29

[4] Ο.π., Ωδή 4

[5] Ο.π., Ωδή 29

[6] Umberto Ecco, Foucault’s Pendulum, translated by William Weaver, σ. 250-1.

ΠΗΓΗ: http://mnovakopoulos.blogspot.com/

Ανάρτηση από:geromorias.blogspot.com