Η Εύθραυστη Αγιότητα της Νεωτερικής Επιθυμίας

Nίκος Μαυρίδης

Ποια είναι η ταυτότητα του σύγχρονου, μετανεωτερικού, μεταβιομηχανικού πολιτισμού της Ευρώπης; Παρατηρείται πληθύς βιβλίων, παραστάσεων, ταινιών, εκθέσεων ζωγραφικής και πολιτισμικών προϊόντων σε υπερπληθωριστικό βαθμό, χωρίς παρά ταύτα να προκύπτει μία πολιτισμική συνισταμένη. Και ακριβώς επί της ελλείψεως αυτής της συνισταμένης, θα επιχειρηματολογούσε ο μεταμοντέρνος διανοούμενος, εδράζεται η πολιτισμική ταυτότητα του σύγχρονου μας πολιτισμού. 

Ο λυμφατικός, πλέον, ορθολογιστής ασφαλώς διαφωνεί, αλλά καταλαβαίνει ότι τόσο ο ορθολογισμός όσο και ο διαφωτισμός αποτελούν παρελθόν, ΄΄παράδοση΄΄ μέσα στο σώμα της σύγχρονης ιστορίας. Επιλέγει λοιπόν το μη χείρον ως βέλτιστον. Αν επιμείνει στον διαχωρισμό του από τον μετανεωτερικό άνθρωπο θα συγκαταλεχθεί στις δυνάμεις του παρελθόντος, ήγουν θα πρέπει να συζήσει με τον βδελυρό αντίπαλό του, την χριστιανική μεταφυσική. Διασώζοντας λοιπόν τον εαυτό του στην ορθολογική επιστημονική ευρηματικότητα της τεχνολογίας συντάσσεται εξ ανάγκης με τις μεταμοντέρνες πολιτιστικές προεκτάσεις του ΄΄νέου γενναίου κόσμου΄΄. 

Η τέχνη και ο πολιτισμός της σύγχρονης Ευρώπης ζη κατ’ ουσίαν με τα αποκαΐδια του αστικού πολιτισμού και την ξεφτισμένη ανατρεπτικότητα της πολιτισμικής επανάστασης του Μάη του 1968. Και είναι ακριβώς η αποτέφρωση του αστικού πολιτισμού που ευτελίζει και καθιστά άκρως γραφική την ευφρόσυνη πλην απορητική επαναστατικότητα των εξασθενημένων γερόντων ή απογόνων του Μάη του ’68. Γιατί ο Αλαίν Ρομπ Γκριγιέ ή ο Γκοντάρ στις δεκαετίες του 60 και του 70 πειραματίζονταν στις πλάτες της ανθιστάμενης πλην ελαφρώς στενάζουσας μυθιστορηματικής παράδοσης της Ευρώπης, ενώ στο επίπεδο της νεήλυδος εντός της ευρωπαϊκής παράδοσης τέχνης του κινηματογράφου δημιουργούσαν ακόμη τιτάνες όπως ο Φελίνι, ο Βισκόντι, ή ο Μελβίλ σε ό,τι αφορά τον γαλλικό κινηματογράφο. Σήμερα όμως, ελλείψει αστικού πολιτισμού, ο ευρωπαίος λογοτέχνης αναγκάζεται να αντλήσει υλικό από το μακρινό, σκοτεινό (συμφώνως τουλάχιστον προς την νεωτερική ρητορική) παρελθόν τού μεσαίωνα και να κατασκευάσει μία μουσειακή λογοτεχνία όπως αυτή του Ουμπέρτο Έκο ή του Πάολο Κοέλιο. Και είναι μουσειακή αυτή η λογοτεχνία γιατί ακριβώς αδυνατεί να αναφερθεί σε μία ζωντανή ιστορική πραγματικότητα. Η Ευρώπη δεν ΄΄γράφει΄΄ πλέον ιστορία, γι’ αυτόν τον λόγο η προαναφερθείσα λογοτεχνική παραγωγή αποτελεί ένα απλό παρακολούθημα των πλειονοπώλητων αμερικανικών βιβλίων. Η απλή ματιά στο φετινό Νόμπελ λογοτεχνίας (Ορχάν Παμούκ) και η σύγκρισή του με το Νόμπελ του Τόμας Μαν προκαλεί μελαγχολικό μειδίαμα έως γέλωτα. Η Ευρώπη κατά την παρούσα περίσταση είναι αδύνατον να παραγάγει ούτε καν ένα λογοτέχνη του βεληνεκούς Μαρκές. Και αυτό συμβαίνει όχι γιατί η Λατινική Αμερική διαθέτει ένα υπεροχικό πολιτιστικό και πολιτικό καθεστώς, όπως η Ευρώπη του παρελθόντος, αλλά γιατί διαθέτει πάσχουσα κοινωνία [1].

Αντιθέτως, η Ευρώπη διαθέτει μεν ένα κράτος που δουλεύει με την παράδοση και τα αποθέματα του παρελθόντος αλλά όχι πλέον κοινωνία. Το κράτος αυτό δείχνει να παράγει μηχανιστικά προϊόντα πληθωριστικού τύπου δηλονότι εντός αυτού του κράτους μπορούμε να εντοπίσουμε τεχνοκρατικό διευθυντήριο αλλά όχι πολιτειακό κέντρο. Ο Ευρωπαίος μεταμοντέρνος αστός εισέρχεται στο κέντρο της πόλης υπό καθεστώς απολύτου ενοχής. Κατεβασμένο κεφάλι, το βλέμμα στον ορίζοντα και διαρκής αίσθηση ότι κάποιος παρακολουθεί κάθε του κίνηση. Όποιος επισκέπτεται μουσουλμανική πόλη νοιώθει έκπληξη με την άνεση με την οποία κινείται ο άνθρωπος του Ισλάμ μέσα στην πόλη του. Αθώος και ίσιος στην κορμοστασιά και τους τρόπους, με το βλέμμα καρφωμένο στα αντικείμενα (με την κυριολεκτική και όχι συνειδησιακή έννοια) μάτια και όχι στο σώμα. Πρόκειται για τον ορισμό της διαφοράς ανάμεσα στην εικονική ηδονή και τον ολόσωμο έρωτα, την παλιά μεγάλη σύνθεση του Ισλάμ με το ελληνιστικό παρελθόν μας. Ο ευρωπαίος εργάζεται και μοχθεί μέχρι εξαντλήσεως για να αποδράσει από το κέντρο της πολιτείας του. Από τα προάστια της πολιτείας του (υπ’αυτής της φοράς θα έπρεπε να ονομάζονται ΄΄μετάστια΄΄) μετακομίζει στην επαρχία όπου και κομίζει εκ νέου την ενοχή στην τελευταία εναπομείνασα εστία αθωότητας και εκείθεν εξακτινώνεται στα πέρατα του κόσμου ως περιηγητής χωρίς όνομα και ταυτότητα. Παρά την γενικευμένη ρητορική του μετανεωτερικού κόσμου περί ΄΄ανατίμησης του σώματος΄΄, στην σύγχρονη Ευρώπη περάσαμε από την μεσαιωνική λατρεία της κομμένης κεφαλής του σχολαστικισμού στο ακέφαλο σώμα του παραφιλικού πανηδονισμού του μετανεωτερικού μας κόσμου (ποιος ενθυμείτε άραγε τον ΄΄Ακέφαλο΄΄ το περιοδικό που εξέδιδε ο Μπατάιγ;). Ο μετανεωτερικός άνθρωπος των πολιτιστικών επαναστάσεων του 60 και 70 αυτονόμησε την επιθυμία του χωρίς να δύναται να αυτονομηθεί ΄΄ως προς΄΄ την επιθυμία του. Εντός αυτού του πυρήνα πρέπει να εντοπισθεί και η αδυναμία του ευρωπαϊκού, χριστιανικού ακόμη και στην νεωτερική ή μετανεωτερική εκδίπλωσή του πολιτισμού να εξεύρει το μέτρο συγκερασμού του ΄΄Ιερού΄΄ και του ΄΄ Οσίου΄΄. Εξαιτίας αυτής της αδυναμίας ο δυτικός πολιτισμός κατέστη ένας πολιτισμός του μέλλοντος άνευ παρόντος. Η μόνη Ενωμένη Ευρώπη που γνωρίζουμε είναι ο Μεσαίωνας και αυτό γιατί ακριβώς τότε το ιερό και το όσιο του ευρωπαϊκού πολιτισμού μέσω του χριστιανισμού και της σύμπλευσης του Γερμανού πολεμιστή με τον Ρωμαιοκαθολικό ιερέα τελούσαν υπό καθεστώς ισορροπίας. Προβάδην και με την κίνηση του ρωμαιοκαθολικισμού προς το παγανιστικό, αυτοκρατορικό του παρελθόν (κατά πάσα πιθανότητα η πρώτη ΄΄φονταμενταλιστική΄΄ κίνηση της ιστορίας) κατά την περίοδο της Αναγέννησης το ΄΄Όσιο΄΄ άρχισε να αυτονομείται από το ιερό. Το ΄΄Όσιο΄΄ γίνεται τώρα η πανίσχυρη μήτρα της ηθικής που εγκλείει εντός της την ΄΄ανήθικη΄΄ βία του ιερού [2]. 

Με την νεωτερική ηθική φιλοσοφία του Καντ η αγιότητα καθίσταται πλέον αυτόνομο φαντασιακό. Αλλά η αυτόνομη φαντασία προϋποθέτει θεμελιώδη ΄΄διαφορά΄΄, κοντολογίς είναι σε επίπεδο πολιτειακό ολιγαρχική. Ο ευρωπαϊκός πολιτισμός, υπό το βάρος αυτής της καντιανής ηθικο-λογικής αναγκαιότητας ήταν μοιραίο στην εποχή της μεταπολεμικής μαζικής δημοκρατίας να κατατμήσει απείρως το προνόμιο της επιθυμίας στο δικαίωμα του ατόμου που πλέον ταυτίζεται με τις μάζες. Η μετανεωτερική κοινωνία, παρότι προσεύχεται και ομνύει σε καθημερινό επίπεδο στην αρχή της ισότητας, είναι ίσως η πιο άνιση κοινωνία που έχει γνωρίσει η ιστορία. Κοντολογίς: το δικαίωμα του ατόμου παραμένει προνόμιο. Ποια είναι όμως η προοπτική του ατομικού δικαιώματος; Η πρώτη προοπτική του ατομικού δικαιώματος είναι το εξής δίλημμα: ΄Η το δικαίωμα θα καταργήσει το προνόμιο ή το προνόμιο το δικαίωμα. Η δεύτερη προοπτική που ακολουθεί την αδήριτη λογική αναγκαιότητα των Νέων Χρόνων είναι η κάτωθι: Το ατομικό δικαίωμα επί τη βάσει της ΄΄Ανοχής΄΄ (εκ μέρους του ΄΄Προνομίου΄΄ βεβαίως) θα καθίσταται έτι περαιτέρω ριζοσπαστικότερο έως της λυσιτέλειάς του που είναι το ΄΄δικαίωμα στην βία΄΄. Εκεί πλέον το προνόμιο, που όπως προαναφέραμε δεν είναι τίποτα άλλο παρά η περιαγωγή της βίας του ιερού εντός της μήτρας της ηθικής και της αγιότητας [3], ήγουν εντός της μήτρας της ΄΄Ισχύος΄΄, θα πάψει να ΄΄ανέχεται΄΄ αλλιώς θα πάψει να είναι προνόμιο. Αλλά τότε δεν θα υπάρχει ούτε η τεχνική (η βία του ιερού ως νόμιμη κρατική βία) ούτε η λογική (το ατομικό δικαίωμα ως ηθική αγιότητα) δυνατότητα άρσης της ανοχής. Η πολιτική συνισταμένη αυτής της εξέλιξης θα είναι ένας ιδιότυπος πολιτικός ΄΄Νιτσεϊσμός΄΄ με ανθρωπολογικό επίκεντρο ένα αθώο παιδί από το οποίο θα λείπει ο ΄΄οίκτος΄΄. Για να εκφράσουμε ψυχαναλυτικά αυτήν την πορεία: από την πατροκτονία στην μητροκτονία και εκείθεν στην αυτοκτονία του Υιού. 

Σημειώσεις

1 Αλλά και στις εικονικές τέχνες, την κατ’εξοχήν σύγχρονή μας πολιτιστική έκφραση, η ratio φαντάζει απορητική. Αν εξαιρέσει κανείς το πνευματικό ανάστημα του Πήτερ Μπρουκ (ο οποίος όμως ανανεώνει ασθμαίνοντας την ευρωπαϊκή παράδοση με δάνεια εξωτερικών παραδόσεων) η μετανεωτερική εικονική τέχνη μοιάζει με ένα ατελεύτητο ΄΄Υπερηχογράφημα΄΄: ένα βρέφος εντός της μήτρας, σχεδόν άφυλο, με πρωτογονική συνείδηση, ένα βρέφος που στριφογυρίζει με στοιχειακές κινήσεις, ικανοποιεί στοιχειακές επιθυμίες και λακτίζει τα τοιχώματα της περίκλειστης μήτρας εν πνεύματι ασφυξίας. Χαρακτηριστικά παραδείγματα επί τούτου ο κινηματογράφος του Πέντρο Αλμοντοβάρ και η σύγχρονη τέχνη του χορού. Στα καθ’υμάς, ιδεοτυπική προβάλλει η περίπτωση του Δημήτρη Παπαιωάννου. Στην ΄΄Μήδεια΄΄ του (αλλά και στην έναρξη των Ολυμπιακών Αγώνων) παρατηρεί κανείς σύνολο το σύμπλεγμα του ΄΄Υπερηχογραφήματος΄΄: ναρκισσιστική χρήση του ύδατος και της θάλασσας (ψυχαναλυτικό αρχέτυπο της μητρός), άχρονες αιωρήσεις του βρέφους που δεν αγγίζει ποτέ το έδαφος, η Κάλλας (η Ελληνίδα Μητέρα, η Ελλάδα εν γένει αν κρίνουμε από την ΄Εναρξη των Ολυμπιακών Αγώνων), η Μήδεια ως νομιμοποίηση της αγίας εκδίκησης προς τον απόντα Πατέρα. Καλόγουστο θέαμα, αλλά στα πλαίσια αυτού που ο Νίτσε ονόμαζε ΄΄Κουλτούρα της Όπερας΄΄, ένα ΄΄Stilo Rapresentativo΄΄. Υπ’αυτήν την έννοια η ΄΄Μήδεια΄΄ του Παπαιωάννου αδυνατεί να υπερβεί την κορυφαία αναφορά της παράστασης, την Κάλλας. Κοντολογίς: η μετανεωτερική τέχνη αδυνατεί να γεννήσει κάτι αυθεντικά νέο. Επιστρέφει αϊδίως στην μήτρα της νεωτερικότητας, εντός της οποίας τίκτεται. 

2 Εξυπακούεται ότι όταν η ηθική της αγιότητας κινδυνεύει η χρήση της ΄΄ανήθικης΄΄ βίας του ιερού καθίσταται αναγκαία. Επί της βάσεως αυτής δομείται η κατοχή της νόμιμης βίας του σύγχρονου κράτους. Παρά την νεωτερική ρητορική το σύγχρονο-εκκοσμικευμένο- κράτος γεννιέται από έναν ρωμαιοκαθολικό καρδινάλιο τον πασίγνωστο Ρισελιέ ο οποίος εφοδιάζει το κράτος με την χριστιανική, ηθική αγιότητα του έθνους που ενσωματώνει την νόμιμη βία και διαχωρίζεται από την παπική εκκλησία, συντρίβοντας τοιουτοτρόπως την απόπειρα των Ισπανών και Γερμανών Αψβούργων να ενωθούν και να ενώσουν σύνολη την Ευρώπη υπό την αιγίδα του χριστιανισμού. 

3 Ο σύγχρονος αθεϊσμός τόσο στην καντιανή αντιμεταφυσική στάση όσο και στο εγελιανομαρξιστικό ή αναρχικό κοσμοείδωλο δεν είναι παρά η εκδίπλωση μίας χριστιανικής ηθικής άνευ Θεού, όπως ουσιαστικά την συνέλαβε ο εγελιανός χριστιανικός αθεϊσμός της D. Solle ή η ΄΄Θεολογία του Θανάτου του Θεού΄΄ του J.J.Altizer που γνώρισε μεγάλη επιτυχία στις Η.Π.Α. Η αγιότητα της ουτοπικής ηθικής προηγείται και κάνει χρήση του ιερού, ώστε με διαλεκτικό τρόπο να το εκμηδενίσει.

πηγή: Aντίφωνο, περιοδικό Manifesto, τεύχος 9, σελ. 8-9 ( Χειμώνας 2007)