Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης: Ενέπαιξε τον κόσμο;

14 Ιανουαρίου 2016

Σειρά τεσσάρων κειμένων που δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα “Μακεδονία της Κυριακής” από 13 Ιανουαρίου έως 3 Φεβρουαρίου 2008 με τον τίτλο “Ενέπαιξε τον κοσμο”. Παρεμβάσεις εκτός από τον τίτλο έγιναν και στο 3ο και 4ο κείμενο.

Ένας ιατροφιλόσοφος της Θεσσαλονίκης πριν μερικά χρόνια, στο Φεστιβάλ Βιβλίου, μου είπε για τον Νίκο Γαβριήλ Πεντζίκη: “αυτός ενέπαιξε τον κόσμο”. Προς στιγμήν θύμωσα. Αλλά μετά σκέφτηκα, καταλαβαίνει τι λέει ο άνθρωπος;

Ο Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης (1908-1993) θεωρούσε πως η καλύτερη κριτική που του έγινε ποτέ ήταν η εξής φράση, την οποία είχε γράψει κάποιος για το πρώτο του βιβλίο: “Το βιβλίο κυκλοφορεί άδετο όπως και ο συγγραφέας του”… Πάντως συχνά πυκνά έκανε διάφορα πράγματα που πολλοί αναρωτιόνταν αν ήταν στα καλά του. Ήξερε όμως πολύ καλά τι έκανε, αφού πολλές φορές έλεγε διάφορα για να δοκιμάσει τον συνομιλητή του. Και μάλιστα γινόσουν για πάντα φίλος του όταν μπορούσες να τα δεχτείς χωρίς να εξοργιστείς. Όπως στην περίπτωση που είπε σε κάποιον “δεν έχω σάλιο να σε φτύσω”. “Θα περιμένω” του απάντησε ο άλλος, και πάνω σ’ αυτό χτίστηκε μια ξεχωριστή πνευματική φιλία που κράτησε μέχρι την κοίμησή του…

Πολλές φορές όμως ένιωθες πως συμπεριφερόταν σαν παιδάκι ή σαν να είχε άγνοια κινδύνου ως προς την κοινωνική αποδοχή… Αυτό όμως δεν σημαίνει πως ήταν τρελός. Αντισυμβατικός όμως και αντικομφορμιστής ήταν! Πέρα για πέρα! Ενώ θα μπορούσε να ήταν ένας καθωσπρέπει επιστήμονας, επαγγελματίας, διανοούμενος, λογοτέχνης, δάσκαλος, χριστιανός. Τυπικά όμως σε τίποτε απ’ όλα αυτά δεν διέπρεψε. Σε έναν γνωστό μου, που ήθελε να κάνει διδακτορική διατριβή, του είπε πως οι επιστήμες χωρίζουν τους ανθρώπους αντί να τους ενώνουν. Ως επαγγελματίας “κατάφερε” να κλείσει την οικογενειακή επιχείρηση, αφού ο χώρος του φαρμακείου του ήταν το… άντρο των πνευματικών ανθρώπων της πόλης. Και όπως αναφέρει ο Ηλίας Πετρόπουλος, όταν κάποιος πήγαινε για να αγοράσει φάρμακα και η συζήτηση βρισκόταν στο φόρτε της, αυτός -πριν ακόμη ζητήσει κάτι ο πελάτης- του έλεγε “δεν έχουμε, δεν έχουμε…”. Ως διανοούμενος “απέτυχε” γιατί τη γνήσια υπαρξιακή του αγωνία την έθρεφε με τα ορθόδοξα βιώματα του αθωνικού μοναχισμού. Φευ! Αλλά και ως χριστιανός είχε αποτύχει, αφού το ευρύτερο εκκλησιαστικό περιβάλλον δεν τον αποδεχόταν – ιδιαίτερα οι ευσεβιστές.

Ο ίδιος έλεγε, πες με όπως θες αλλά βάλε και το χριστιανός δίπλα: πόρνο χριστιανό, γάιδαρο χριστιανό. Αλλά και ως κομμουνιστής απέτυχε, αφού σε μια συγκέντρωση, στην οποία ο ομιλητής επικαλούνταν συνέχεια τον λαό, ο Θεσσαλονικιός διανοούμενος τον ρώτησε αν αναφερόταν στον… λαγό. Τον ενοχλούσαν οι γενικότητες, οι αοριστολογίες. Αλλά ο μεγάλος αυτός συγγραφέας και πνευματικός πατέρας όλων των Θεσσαλονικέων “απέτυχε” και ως συγγραφέας, αφού μέχρι τις μέρες μας διαβάζουμε ανάλογες εκτιμήσεις.

Σήμερα συμπληρώνονται 15 χρόνια από τον θάνατό του και 100 από τη γέννησή του. Από κανέναν επίσημο φορέα δεν ακούσαμε ακόμη αν θα κάνουν κάτι για να τιμήσουν τη μνήμη του – και στην ουσία την πόλη. Η μνήμη του ήταν ο έρως της πόλης. Εμείς θα συνεχίσουμε.

Ο Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης δεν ήταν αυτάρεσκος. Σ’ αυτό συνηγορεί όλο του το έργο. Η όλη του καλλιτεχνική ή άλλη ευαισθησία δεν εξαντλείται σε μια διαμόρφωση κάποιας εξωτερικής καλλιέπειας -λογοτεχνικής, εικαστικής, φιλοσοφικής, θεολογικής- ούτε καν στη διαμόρφωση ενός τρόπου καθημερινής έκφρασης. Αντίθετα. Τα σωθικά του, ο μέσα του κόσμος βρίσκονταν σε έναν βαθύ και διαρκή σάλο.

Στο έργο του βλέπουμε να συσσωρεύεται ένα σχεδόν ακατέργαστο υλικό που εκ πρώτης όψεως γυρεύει αναδιάταξη και διαμόρφωση. Το υλικό αυτό προέρχεται από τα σώψυχά του. Ο Ν. Γ. Πεντζίκης ανέσυρε στην επιφάνεια βαριές και ασήκωτες στιβάδες ψυχικού άχθους καθώς ο μέσα του κόσμος αναζητούσε να συμφιλιωθεί με τα πράγματα, με την ίδια τη ζωή.

Στην κατεύθυνση αυτή εντοπίζουμε και τη σύνολη προσπάθειά του να γνωρίσει σε βάθος τα πράγματα και τα στοιχεία του εξωτερικού κόσμου, που όμως δεν τα αφήνει ακοινώνητα με το είναι και τον ψυχικό του κόσμο. Μέσα στη λογοτεχνική του σκευή συγκεντρώνονται βουνά, ποτάμια, πόλεις, χωριά, τοπωνύμια, δέντρα, φυτά, πέτρες και λοιπά στοιχεία του σύμπαντος, ένα πλήθος από ονόματα, ένας κόσμος-στολίδι από μόνος του, που αναζητά μια ευρύχωρη επίσκεψη και αποδοχή για να σου μεταδώσει τη χαρά και τη χάρη του πανηγυριού της ύπαρξης και της παρουσίας των πραγμάτων. “Προσεύχομαι στα πράγματα”, είπε σε μια συνέντευξή του. Εν πολλοίς είναι ένας αποφατικός. Δεν κάνει κηρύγματα.

Απίστευτη είναι και η ταύτισή του με τη Θεσσαλονίκη και τον πνευματικό της κόσμο, με την αγιορείτικη πολιτεία, τους βυζαντινούς χρονικογράφους, τον κόσμο του δημοτικού τραγουδιού.

Όμως ο Ν. Γ. Πεντζίκης γνώριζε όσο κανένας άλλος τον δυτικοευρωπαϊκό πολιτισμό και μάλιστα από το πρωτότυπο. Και χωρίς να χαθεί στη μετάφραση συνομιλούσε μόνιμα και τίμια με τον κόσμο αυτό στο ευρύχωρο λογοτεχνικό του πεδίο, αναζητώντας και προσφέροντας παραμυθία.

Αλλά με την έννοια αυτή ο Ν. Γ. Πεντζίκης είναι προλογοτεχνικός και μεταλογοτεχνικός. Η όλη του προσπάθεια δεν αποσκοπούσε στην κατασκευή μιας υποτυπώδους προνομιακής ζώνης λόγου, μιας λογοτεχνικής νησίδας ανάσας, αλλά μιας πραγματικής σχεδίας ζωής ικανής να αντέξει μέσα σε πολύ δύσκολες καταστάσεις και περιδινήσεις.

Για τον λόγο αυτό ήταν πάντα δύσκολη η γραμματολογική κατάταξή του. Για ορισμένους ήταν έως και προβληματική. Άλλωστε και ο ίδιος ήταν ιδιαίτερα ικανός να “μπερδεύει” τα πράγματα και να μη δέχεται μονοσήμαντες ερμηνείες, οι οποίες τακτοποιούν κάπως και προσώρας τις καταστάσεις.

Παρ’ όλα αυτά και καθυστερημένα ο Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης με όλη του τη βαριά σκευή βρήκε τη θέση του στα γράμματα και τα σπουδάγματα. Εντόπισαν κάπως το στίγμα του. Και ενώ το έργο του δεν είχε αξιόλογο παρελθόν, πλέον έχει ένα αξιόλογο μέλλον. Είναι πέρα για πέρα σύγχρονο. Ναι, και μάλιστα πραγματικά λογοτεχνικό. Για αυτόν ο λόγος ήταν ζωή!

Η εργασία του Νίκου Γαβριήλ Πεντζίκη είναι καθ’ ολοκληρίαν έργον και καρπός έρωτος. Και μάλιστα σφοδρού!

Όλη η πνευματική εργασία του, γιατί περί αυτού πρόκειται, είναι η αδιάκοπη σύσταση και επεξεργασία μιας μνημοτεχνικής μεθόδου για την αντιμετώπιση του χρόνου. Άλλωστε “ο χρόνος είναι εχθρός και πειρασμός”, και πρέπει να τον αντιμετωπίσει. Γι’ αυτό καλλιεργεί τη μνήμη ποικιλοτρόπως, τη συντηρεί με την έως θανάτου υπακοή σ’ αυτήν, την επεξεργάζεται, παίζει μαζί της. Μνημειώνει τη μνήμη.

Ο Νίκος Γ. Πεντζίκης συνάμα ξέρει πολύ καλά πως δεν μπορεί να την εκβιάσει. Άλλωστε η όλη διαδικασία βρίσκεται σε ένα πλήρες ερωτικό όχημα, είναι ένα διαρκές παιχνίδι που εντέλει το γνωρίζει πολύ καλά. Δεν τρέφεται από θνησιγενείς ιδέες ούτε μας τις κερνάει.

Δεν είναι αρκετό μόνο να συλλάβεις την αλήθεια, αλλά κυρίως να τη διασώσεις. Ο Πεντζίκης ξέρει πολύ καλά την παραβολή του σπορέως. Οι σπόροι (της αλήθειας) πέφτουν σε ποικίλα εδάφη και μέρη αλλά δεν δίνουν όλοι τον ίδιο καρπό.

Η πεντζικική μέθοδος αποτελεί συνάμα και μια μέθοδο βασανισμού της ίδιας της αλήθειας, της τάξης, της ποιότητας των πραγμάτων.

Η ποσότητα όμως ποτέ δεν τον κουράζει, δεν τον εξαντλεί. Αλλά και ποτέ δεν την εξαντλεί και ο ίδιος, παρ’ όλο που είναι παραγωγικός, πληθωρικός, ανεξάντλητος. Και έτσι μοιάζει να βρίσκεται αενάως σε μια διαρκή ανάκριση για τη διακρίβωση της αλήθειας των πραγμάτων.

Γι’ αυτό καταφέρνει να εξομολογείται, με τα πράγματα και διά των πραγμάτων, σε μια οργιαστική περιδίνηση, για να διασώσει τη μνήμη. Ως αλήθεια πλέον. Και αυτά συμβαίνουν όταν γράφει, όταν ζωγραφίζει, όταν συνομιλεί. Ακόμη και όταν ονειρεύεται. Εκμεταλλεύεται τα πάντα. Όλα αποτελούν ένα μοναδικό υλικό επίγνωσης, που πρέπει όμως να διηθηθούν μέσα από την πεντζικική μέθοδο και να μας διηγηθούν, ως αφορμή διήγησης, την αλήθεια. Για να καταλήξουμε έτσι στην αλήθεια της μνήμης και στη μνήμη και τη διατήρηση της αλήθειας.

Ένας τρόπος είναι το αναμάσημα, η διά των πραγμάτων επανάληψη και αναφορά. Μόνο έτσι οικειώνεται την αλήθεια. Έτσι αντιμετωπίζει τον χρόνο “που είναι εχθρός και πειρασμός”. Ο συνεχής μηρυκασμός στοιχείων που μαρτυρούν την αλήθεια των πραγμάτων είναι η καλύτερη μέθοδος μαστιγώματος του αντικειμένου. Είναι η δική του αδιάλειπτος και νοερά προσευχή. Το κομποσχοίνι του. Σε μια διάλεξή του στη Φιλοσοφική σχολή στη δεκαετία του ’80 τον ακούσαμε να λέει πως “το κομποσχοίνι είναι το σπαθί του Μεγάλου Αλεξάνδρου που έκοψε τον Γόρδιο δεσμό”. Ο λόγος του και οι μνήμες βασίζονται σε απτά στοιχεία και πράγματα τα οποία τακτοποιεί, κατά το δυνατόν και κατά προαίρεση, επιθυμώντας να αποκαταστήσει το μονοπάτι της επιστροφής σε οικεία χώματα-δώματα. Εκεί που κατοικεί το διαρκές ερωτικό πρόσωπο. Η εργασία του Νίκου Γαβριήλ Πεντζίκη είναι καθ’ ολοκληρίαν έργον έρωτος. Είναι ο μεγαλύτερος ερωτικός συγγραφέας. Είναι όλος έρως και αποτελεί ένα μοναδικό αντίδοτο για να αποκαταστήσουμε τις σχέσεις μας με τα σύμπαντα.

ΠΗΓΗ:http://www.pemptousia.gr/