Βιβή Φατούρου
Μια συναρπαστική ιστορία επιστημονικής φαντασίας με καλούς που γίνονται κακοί και κακούς που γίνονται καλοί, με κολλημένους στην παλαιολιθική εποχή ανθρώπους και εξελιγμένους στραμμένους στο μέλλον μετανθρώπους, με τους παραδοσιακούς κλασικούς αλλά και τους νεότερους μεταμοντέρνους εχθρούς, με Παλαιές, Νέες και ακόμα πιο Νέες Κανονικότητες, με όντα και προϊόντα τεχνητής νοημοσύνης, με κρυπτονομίσματα, ταξίδια στο διάστημα και μεγιστάνες του πλούτου, με θρησκευτικές μάχες και μάχες ιδεολογικές, χωρίς happy end αλλά με ανοιχτό σε όλα τα ενδεχόμενα τέλος.
1. Η ιστορία μπαίνει σε νέα φάση
Η ιστορία τελικά δεν τελείωσε. Και δεν το λέει κάποιος τυχαίος αυτό, αλλά ο ίδιος άνθρωπος που τη δεκαετία του 1990 μας είχε διαβεβαιώσει για το αντίθετο. Έπειτα από 30 και παραπάνω χρόνια επικράτησης του νεοφιλελευθερισμού -ουσιαστικά χωρίς αντίπαλο- οι συσχετισμοί δυνάμεων δείχνουν τώρα να ανατρέπονται.
Η επανεκλογή Τραμπ εισάγει μια νέα φάση στην αμερικανική ιστορία, λέει σήμερα ο εισηγητής του τέλους της ιστορίας Φουκουγιάμα, με τους ψηφοφόρους να απορρίπτουν τη μετεξέλιξη του φιλελευθερισμού αφενός σε “νεοφιλελευθερισμό” και αφετέρου σε πολιτική των ταυτοτήτων (ή αλλιώς woke φιλελευθερισμό).
Χωρίς αμφιβολία, το λεγόμενο anti-woke ρεύμα νίκησε σε αυτή τη φάση. Το δε κίνημα woke ηττήθηκε κατά κράτος αν και μάλλον είναι νωρίς να θεωρηθεί τελειωτικό το χτύπημα. Προς το παρόν είναι εμφανές το σάστισμα των υποστηρικτών του, όχι μόνο των πολιτικών και πνευματικών ελίτ που το υποστηρίζουν, αλλά και του “απλού κόσμου” που το έχει ασπαστεί. Ακούγεται λόγου χάρη ότι στις ΗΠΑ επαγγελματικές και άλλες ομάδες πληθυσμού ανησυχούν για τα δικαιώματά τους, “προοδευτικοί” καθηγητές στα πανεπιστήμια ανησυχούν για τις καριέρες τους, ενώ μερίδα φιλελεύθερων ετεροφυλόφιλων γυναικών διακηρύσσει ότι θα ασπαστεί το κορεάτικο φεμινιστικό δόγμα 4B (no sex, no dating, no marriage, no kids) ως απάντηση στη νίκη Τραμπ. Εν ολίγοις, ο “προοδευτικός” κόσμος καλείται τώρα, κάπως δειλά και ανόρεχτα προς το παρόν, να οργανώσει την αντεπίθεσή του. Με στόχο φυσικά να προληφθούν ή ανατραπούν τα “κακά” (το σκότος, η συντηρητικοποίηση, η φασιστικοποίηση, η κατάλυση των δικαιωμάτων κ.λπ.) που αναμένεται/υποτίθεται θα φέρει ο “τραμπισμός”.
Στην αντίπερα όχθη, το anti-woke κίνημα πανηγυρίζει τη νίκη του ή, πιο μετριοπαθώς, ελπίζει ότι θα συντηρήσει τα κεκτημένα του, ήτοι τις εργασιακές και λοιπές κατακτήσεις του 20ου αιώνα, ότι θα πρυτανεύσει επιτέλους η κοινή λογική, ότι θα επανέλθει η παλαιά κανονικότητα να εκτοπίσει τη “Νέα Μη-Κανονική Κανονικότητα” του προηγούμενου “καθεστώτος”.
Το κίνημα woke έχασε μία σημαντική μάχη αλλά όχι τον πόλεμο.
Συνένοχοι στην άρνηση ότι ο κόσμος αλλάζει;
Χάθηκε ή κερδήθηκε μια μάχη λοιπόν (ανάλογα σε ποια πλευρά του φεγγαριού κατοικοεδρεύει κανείς), αλλά ο πόλεμος συνεχίζεται. Το κίνημα woke φαίνεται να έχασε αυτόν τον γύρο (ενδεχομένως για παράδειγμα οι ιατρικές παρεμβάσεις σε “τρανς παιδιά” να υποχωρήσουν ή απαγορευτούν στις ΗΠΑ όπως ήδη έχει συμβεί σε κάποιες ευρωπαϊκές χώρες), αλλά σε καμία περίπτωση δεν έχασε τον πόλεμο. Η ιστορία επέστρεψε και εναλλακτικές προσλήψεις του κόσμου αναδύονται επομένως η σύγκρουση συνεχίζεται σε μια αέναη ιδεολογική (και όχι μόνο) διαπάλη.
Στο μεταξύ ο κόσμος αλλάζει. Και όπως θα δούμε παρακάτω, τα δύο αντίπαλα στρατόπεδα, απορροφημένα καθώς είναι στη μεταξύ τους αντιπαλότητα, παριστάνουν ότι το αγνοούν. Ο αγώνας τους διεξάγεται εντός του ηγεμονικού κέντρου του παγκόσμιου καπιταλισμού χωρίς διάθεση δομικής αμφισβήτησης, ενώ όσες φωνές κάποτε καλούσαν σε ανατροπή έχουν σιγήσει πια – ίσως για πάντα.
2. Το woke είναι εδώ ελαφρώς αποδυναμωμένο αλλά ακόμα κραταιό
Όσο και να φαίνεται ότι το woke υποχωρεί (βλέπε κυβιστήσεις πολιτικών προσώπων που μέχρι χτες το υποστήριζαν), αυτό δεν σημαίνει ότι ο δυτικός κόσμος δεν είναι ψυχή τε και σώματι εμποτισμένος με γουοκισμό. Μπορεί να εκπορεύεται από τις ελίτ της διανόησης και να ανθεί στα Ivy League πανεπιστήμια των ΗΠΑ, αλλά η επιρροή του γουοκισμού είναι πολύ ευρύτερη – έχει εισχωρήσει στις συνειδήσεις αμφότερων των μεσαίων και χαμηλότερων στρωμάτων τα οποία έχουν εκτεθεί ίσως ανεπανόρθωτα στον δικαιωματισμό, την πολιτική ορθότητα, την κουλτούρα της ακύρωσης και τα υπόλοιπα. Είναι η ήπια ισχύς το woke, το περίφημο soft power, δηλαδή η ιδεολογική και πολιτιστική συνιστώσα της ισχύος που η “αυτοκρατορία” εξάγει στον υπόλοιπο κόσμο εδώ και χρόνια.
Οι μεγάλες εταιρείες και οι μεγιστάνες του πλούτου ακολουθούν τη λογική του κέρδους, είναι πραγματιστές – αν τώρα το woke δεν είναι στη μόδα δεν το έχουν σε τίποτα να ποντάρουν σε άλλα χαρτιά αποκλείοντας woke ηθοποιούς από το Hollywood ή αποσύροντας τη στήριξη τους στα Pride. Εντωμεταξύ όμως έχουν διαποτιστεί με woke ιδέες τα πανεπιστήμια, τα σχολεία, οι κρατικοί οργανισμοί, τα μήντια, η καθημερινή αλληλεπίδραση. Τι θα γίνει λόγου χάρη με τα ασυνήθιστα μεγάλα ποσοστά κοριτσιών που έκαναν “φυλομετάβαση” τον καιρό της απόλυτης κυριαρχίας του woke; Πώς θα ενισχυθούν π.χ. οι κλασικές σπουδές στα εκπαιδευτικά ιδρύματα όταν σημαντική μερίδα των εκπαιδευτικών αυτοπροσδιορίζονται ως “προοδευτικοί” και woke; Πώς θα “αποαποικιοποιηθεί” ο κλάδος της ψυχολογίας ή και της βιολογίας ακόμα από τη woke μονοκρατορία; Και, τέλος, τι θα γίνει με τις γενιές και γενιές νέων ανθρώπων που έχουν ήδη γαλουχηθεί με woke ιδέες; Μπορεί επομένως στις αμερικανικές εκλογές να ηττήθηκε το woke, αλλά θα ήταν μάλλον αφέλεια να πιστέψει κανείς ότι υπάρχει τρόπος να ανατραπεί εύκολα αυτό το κλίμα.
Ποιος αισθάνεται υποχρεωμένος να απενοχοποιήσει το woke;
Για λόγους εύκολα κατανοητούς, ένα μέρος του “προοδευτικού” κόσμου προσπαθεί με χίλιους δυο τρόπους να εξηγήσει ότι δεν ευθύνεται η “woke ατζέντα” για την επανεκλογή Τραμπ. Όταν έχεις αφιερώσει τη ζωή σου (ιδιωτική ή/και επαγγελματική) στη στήριξη συγκεκριμένων ιδεών είναι πολύ επώδυνο ψυχολογικά να διαπιστώνεις ότι ο κόσμος τούς γυρίζει την πλάτη. Ένα βασικό επιχείρημα που χρησιμοποιείται είναι η δήθεν μικρή επιρροή που ασκεί στην κοινωνία το woke δεδομένου ότι είναι αντικείμενο ενασχόλησης μόνο μιας χούφτας ανθρώπων κυρίως στις κοινωνικές επιστήμες ενώ ο πολύς κόσμος δεν έχει ιδέα ή δεν ασχολείται με αυτά τα θέματα. Είναι αλήθεια ότι λίγοι άνθρωποι ασχολούνται full time με την κριτική θεωρία, τα λεγόμενα queer studies και τον “διαθεματικό φεμινισμό”, αλλά αυτό μικρή σημασία έχει ως προς τον αδιόρατο και περίπλοκο τρόπο με τον οποίο διαχέονται στις συνειδήσεις οι κυρίαρχες ιδεολογίες. Ένας άνθρωπος δεν είναι απαραίτητο να έχει κάνει μεταδιδακτορικές σπουδές στον Φουκώ προκειμένου να πειστεί ότι κάθε ανθρώπινη σχέση είναι εν πολλοίς σχέση δύναμης – αρκεί να περάσει μπροστά από την οθόνη του δεκάδες φορές ένα σχετικό meme.
Σε κάποιες δήθεν “αριστερόστροφες” woke αναλύσεις βγαίνει από το χρονοντούλαπο και ο Μαρξ (ή ορθότερα αποσπάσματα από τον Μαρξ που επιβεβαιώνουν συγκεκριμένα ιδεολογήματα) για στήριξη της θέσης ότι “η ψήφος βασίστηκε στην οικονομία, η οικονομία είναι πάντα το πρωτεύον”. Προσπαθώντας να ερμηνεύσουν την επανεκλογή Τραμπ, αυτού του τύπου οι εξηγήσεις παραγνωρίζουν τις εθνικές και πολιτισμικές διαστάσεις, καταφεύγουν σε μια μονομερή “οικονομίστικη” ανάλυση και ξεμπερδεύουν. Όχι γιατί το πιστεύουν απαραίτητα αλλά επειδή είναι ο μόνος τρόπος να ξεπλυθεί η συμβολή του woke (η οικονομία μέτρησε στο αποτέλεσμα όχι η ιδεολογία του woke).
Σε αυτό το σημείο θα πρέπει ίσως να διευκρινίσουμε κάτι. Ο αγώνας για κοινωνική δικαιοσύνη δεν εμφανίστηκε με το woke, ούτε θα τελειώσει (ελπίζουμε) όταν εξαφανιστεί το woke. Σε αντίθεση με ό,τι ακούγεται λοιπόν η ιδεολογία woke δεν ταυτίζεται με τον φεμινισμό, ούτε με τα δικαιώματα των ομοφυλοφίλων και γενικώς δεν ταυτίζεται με τα δικαιώματα των μειονοτήτων ή άλλων ευάλωτων ομάδων. Ούτε λόγου χάρη η ευαισθητοποίηση για τις δολοφονίες με σεξιστικό κίνητρο οφείλεται στο woke. Ωστόσο, συνειδητά ή ασυνείδητα, κάποιοι συσκοτίζουν το πραγματικό ιδεολογικό περιεχόμενο της “woke ατζέντας” σπεύδοντας να διαβεβαιώσουν τον κόσμο ότι αφορά απλώς και μόνο τη διεκδίκηση της ισότητας και της δικαιοσύνης. Πραγματικά όμως ποιος εχέφρων άνθρωπος θα μπορούσε να διαφωνήσει αν ήταν μόνο αυτό;
ΣXETIKO ΘΕΜΑ
Πώς οι μεταμοντέρνες απόπειρες υπέρβασης της ανθρώπινης φύσης στο όνομα υποτίθεται της ισότητας και της ελευθερίας οδηγούν σε περισσότερη εκμετάλλευση καθώς ανοίγουν τον δρόμο στον μετανθρωπισμό.
Τι είναι λοιπόν το woke που πλέον έχει γίνει καραμέλα στα στόματα όλων μας;
Το woke δεν είναι μόνο η “φυλομετάβαση” και η ορατότητα των λεγόμενων ΛΟΑΤΚΙ ατόμων για τα οποία γίνεται η μεγάλη φασαρία, το woke είναι η συμπύκνωση όλης της ιδεολογίας του μεταμοντέρνου σύμπαντος: τα ανοιχτά σύνορα, η πρωτοκαθεδρία του ατομικού έναντι του συλλογικού, η οικειοφοβία (Παπαμιχαήλ, 2016), η επίθεση στην “ετεροκανονικότητα” και οποιαδήποτε άλλη κανονικότητα, η αποδόμηση των μεγάλων ιδεολογιών και η σχετικοποίηση της “αλήθειας”, η ρευστοποίηση των ατομικών και συλλογικών ταυτοτήτων, ο κατακερματισμός ατόμων και κοινωνιών, η αποθέωση του επιστημονισμού/της τεχνολογίας. Η αποσιώπηση του πολιτικού είναι το woke. Η αντικατάσταση της πολιτικής από τον πολιτισμό είναι το woke. H βιοτεχνολογία είναι το woke (βλέπε αναστολείς της ανάπτυξης και παρένθετη μητρότητα). Έχοντας ως ιδεολογικό θεμέλιο τη μεταμοντέρνα αποδόμηση και ρευστοποίηση το woke έχει σε τέτοιο βαθμό εδραιωθεί που καμία εκλογή προέδρου ή άλλο μεμονωμένο συμβάν δεν είναι σε θέση να το αποδομήσει.
Σύμφωνα μάλιστα με πρόσφατο άρθρο του Ζίζεκ, το woke όχι μόνο δεν αποδυναμώνεται, αλλά αντιθέτως “σταδιακά κανονικοποιείται” σε βαθμό που φτάνουν να συμμορφώνονται σε αυτό ακόμα και εκείνοι που ενδόμυχα το αμφισβητούν. Για να εξηγήσει μάλιστα αυτή την πίεση που αδιακρίτως ασκεί το woke στις ανθρώπινες συνειδήσεις, ο Ζίζεκ δανείζεται την ψυχαναλυτική έννοια του υπερεγώ, εξηγώντας ότι το woke λειτουργεί σαν ένας αυστηρός εσωτερικός εξεταστής που φορτώνει το άτομο με ενοχές όταν παραβιάζει τις “πολιτικά ορθές” υπερβολικές απαιτήσεις του.
Το woke λοιπόν κατασκευάζει τις σημερινές μεταμοντέρνες συνειδήσεις όχι μόνο εκείνων που το υποστηρίζουν αλλά και εκείνων που το αντιμάχονται. Όπως είχαμε γράψει σε ένα παλαιότερο άρθρο, η woke κουλτούρα έχει εξελιχθεί πλέον στην Κυρίαρχη Ιδεολογία της Μετα-ανθρώπινης Κοινωνίας, αποτελώντας τη “βασική ιδεολογία διαμόρφωσης, πλαισίωσης και ηθικής νομιμοποίησης της νέας μορφής στην οποία μετασχηματίζεται ο καπιταλισμός σε αυτή την ιστορική του φάση”. Με μια πιο ψυχολογική προσέγγιση, θα λέγαμε ότι το woke διαμορφώνει τους “όρους αξίας” (Rogers, 1959) που ενσωματώνει το υποκείμενο της μεταμοντέρνας εποχής, δηλαδή τα κοινωνικά “πρέπει” που καλείται να εσωτερικεύσει προκειμένου να πλοηγηθεί αποτελεσματικά στο κοινωνικό περιβάλλον εξασφαλίζοντας αναγνώριση, αποδοχή, κοινωνική διάκριση και εν τέλει ψυχολογική και υλική επιβίωση.
Μια ψευδοαφύπνιση, ένας τρόπος να συνεχιστεί ο μακάριος ύπνος
Με τους παλαιούς μαρξιστικούς όρους το woke είναι μια ψευδής συνείδηση. Ενώ υποτίθεται ότι αφυπνίζει, ευαισθητοποιεί και λογοκρίνει σε σχέση με φανταστικές ή πραγματικές ρατσιστικές, σεξιστικές ή άλλες προδιαθέσεις και “εκτροπές”, στην ουσία σαν καλός προτεστάντης, το μόνο που ζητάει για να μπορέσει κάποιος να συνεχίσει τον ύπνο του είναι να νιώσει ενοχές (Žižek, 2023). Όσο για την πολιτική και πνευματική ελίτ, είναι κάτι παραπάνω από προφανές, ότι εγκολπώνεται το woke όχι λόγω έγνοιας για αποκατάσταση κάποιας κοινωνικής δικαιοσύνης, αλλά επειδή της προσφέρει “μια θέση ηθικής εξουσίας από την οποία μπορεί να τρομοκρατεί όλους τους άλλους, χωρίς στην ουσία να αλλάζει τις κοινωνικές σχέσεις κυριαρχίας” (στο ίδιο).
Ένα τελευταίο αλλά καίριο σημείο ως προς την ιδεολογική ηγεμονία του woke. Ο βασικός λόγος που είναι δύσκολο να υποχωρήσει η μεταμοντέρνα κουλτούρα του woke είναι ότι αυτή δεν φύτρωσε απλώς στα κεφάλια κάποιων διανοούμενων – κατέστη δυνατή με βάση συγκεκριμένες κοινωνικές διεργασίες οι οποίες πλέον είναι πολύ δύσκολο να αλλάξουν/αναστραφούν. Η μορφή της οικονομίας τις τελευταίες δεκαετίες (παγκοσμιοποιητική, χρηματοπιστωτική), η μορφή των κοινωνιών (καταναλωτικές μαζικοδημοκρατίες κατά τον Κονδύλη) και κυρίως η ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας ευνοούν και συντηρούν την κουλτούρα του woke. Για παράδειγμα, η διαμόρφωση της εθνικής συνείδησης προϋποθέτει ιστορικά ένα έδαφος – πώς θα μπορούσε σήμερα να συγκροτηθεί και να παραμείνει ψυχολογικά ενεργή μια αίσθηση εθνικής ταυτότητας όταν η ανθρώπινη εμπειρία αποεδαφικοποιείται ολοένα και περισσότερο διαμέσου του διαδικτύου; Με ίσως παρόμοιο τρόπο, η διαμόρφωση μιας σταθερής ταυτότητας φύλου προϋποθέτει ένα υλικό σώμα – πώς θα μπορούσε λοιπόν σήμερα να βιωθεί αυτή η σταθερότητα όταν μεγάλο μέρος της ατομικής ύπαρξης και της αλληλεπίδρασης με τους άλλους αποσωματοποιούνται διαμέσου πάλι του διαδικτύου; Η επικράτηση του γουοκισμού επομένως δεν είναι μόνο ή πρωτίστως ιδεολογικό θέμα, αλλά συνδέεται άρρηκτα με ανεπίστρεπτες πια υλικότατες κοινωνικές συνθήκες.
Εν κατακλείδι, το woke είναι δύσκολο να ηττηθεί γιατί είναι μεταμοντέρνο φαινόμενο και ως κοινωνία βρισκόμαστε μέσα στο μεταμοντέρνο. Εξάλλου, όπως θα δούμε στη συνέχεια, και ο “τραμπισμός” ο ίδιος είναι μεταμοντέρνο φαινόμενο.
ΣXETIKO ΘΕΜΑ
Ο δικαιωματισμός, η κουλτούρα της αφύπνισης και η πολιτική ορθότητα ως βασική ιδεολογία διαμόρφωσης, πλαισίωσης και ηθικής νομιμοποίησης της νέας μορφής στην οποία μετασχηματίζεται ο καπιταλισμός σε αυτή την ιστορική του φάση.
Η Woke Κουλτούρα ως Κυρίαρχη Ιδεολογία της Μετα-ανθρώπινης Κοινωνίας
3. Η anti-woke εξέγερση: μία από τα κάτω αντεπίθεση
Αν η woke ιδεολογία είναι κυρίαρχη στις συνειδήσεις πώς εξηγείται το ότι οι άνθρωποι ψήφισαν κατά κύριο λόγο με βάση την τάξη τους (ως εργαζόμενοι δηλαδή, σε συνάρτηση με το πού βρίσκονται στην παραγωγή); Ίσως μια απάντηση είναι ότι ψήφισαν για να συντηρήσουν τα κεκτημένα τους όπως έγινε στην Ελλάδα των μνημονίων όπου τότε η φαινομενική αντίσταση στην εφαρμογή των μνημονίων δεν φάνηκε να αφορά τη διάθεση για κάποιου είδους ανατροπή ή επανάσταση, αλλά μάλλον σχετιζόταν με την επιθυμία να επιστρέψει η ζωή στα προ μνημονίων επίπεδα ευημερίας.
Οι φρενήρεις προσπάθειες (από τα συστημικά μήντια, το λεγόμενο ακραίο κέντρο, τη λεγόμενη μεταμοντέρνα αριστερά) να αναδείξουν την αισχρότητα, φαυλότητα και επικινδυνότητα του Τραμπ (κατηγορώντας τον ότι αποτελεί απειλή για τη δημοκρατία, ότι είναι σεξιστής και ρατσιστής, αλλά και φύση και θέση στον αντίποδα των συντηρητικών αξιών που παριστάνει ότι πρεσβεύει) φαίνεται εκ του αποτελέσματος ότι έπεσαν στο κενό. Είναι όμως τόσο παράδοξο αυτό; Όταν οι άνθρωποι αισθάνονται ότι δεν μπορούν μόνοι τους για τον εαυτό τους να ανακτήσουν τη χαμένη τους αξιοπρέπεια, είναι πιθανό να εναποθέσουν αυτό το έργο σε έναν ισχυρό ηγέτη (συνήθως άντρα) να το κάνει για λογαριασμό τους. Έτσι, δεν αποτελεί αντίφαση, ούτε είναι πρόβλημα, το ότι ο Τραμπ είναι πάμπλουτος και καταστρατηγεί τους πολιτικά ορθούς κανόνες – το αντίθετο μάλιστα αυτά τα χαρακτηριστικά του ενδέχεται να εκλαμβάνονται ως προτερήματα.
Σε αντίθεση με τον άρρητο κανόνα που υπαγορεύει ότι οφείλει κανείς να τηρεί τους τύπους (με άλλα λόγια ότι “επιτρέπεται να παραβιάζει μια απαγόρευση, απλώς όχι με ανοιχτό τρόπο”), ο Τραμπ παραβιάζει τις απαγορεύσεις ανοιχτά, δημόσια (Žižek, 1999). Θα λέγαμε επομένως ότι ενοχλεί όχι επειδή είναι τόσο διαφορετικός από άλλους εκπροσώπους του κεφαλαίου, αλλά επειδή δεν κρατάει ούτε τα προσχήματα. Σημαντική μερίδα του κόσμου, έχοντας δει στο παρελθόν δημοκρατικές υποτίθεται ηγεσίες να λειτουργούν αντιδημοκρατικά και αντιθεσμικά παριστάνοντας ότι το κάνουν στο όνομα της Δημοκρατίας, του Δημόσιου Συμφέροντος ή της Δημόσιας Υγείας, μάλλον αγανάκτησε με την υποκρισία. Έχοντας ζήσει μάλιστα τις τελευταίες δεκαετίες την αποσταθεροποίηση που έφεραν στις κοινωνίες οι πολυπαινεμένες παγκοσμιοποίηση και πολυπολιτισμικότητα, η επιστροφή σε ένα προηγούμενο ιστορικό σημείο, σε μια προηγούμενη κανονικότητα, με άξονα τις κεντρικές αξίες που διαμόρφωσαν τις πιο παραδοσιακές κοινωνίες (λόγου χάρη τη σκληρή δουλειά, την οικογένεια, τη θρησκεία, την πατρίδα), φαντάζει ως μια πιθανή λύση. Έστω και αν αυτό το όραμα υπό ένα άλλο κοσμοθεωρητικό πρίσμα μπορεί να γίνει αντιληπτό ως οπισθοδρόμηση και υπαναχώρηση από συγκεκριμένα κατακτημένα “δικαιώματα”.
Οικονομία, πολιτισμός ή εθνική υπαγωγή;
Ο woke “προοδευτικός” κόσμος, είτε αριστερών είτε φιλελεύθερων αποχρώσεων, βρέθηκε σε πολύ δύσκολη θέση την επαύριον των εκλογών. Η ανάλυση του “φαινομένου Τραμπ” βασίστηκε σε 10-20 τσιτάτα ή στερεότυπα (φασίστας ο Τραμπ, το κεφάλαιο κατευθύνει την γηγενή εργατική τάξη στο να μισεί την εισαγόμενη εργατική τάξη, οι λευκές γυναίκες έχασαν την ευκαιρία να αντισταθούν στην πατριαρχία, οι νέοι άντρες στρέφονται στον Τραμπ λόγω “τοξικής αρρενωπότητας”, η αριστερά εγκατέλειψε τα χαμηλά στρώματα – Bernie Sanders κατόπιν εορτής). Συνθήματα εν είδει επιχειρημάτων που επαναλαμβάνονται σε λούπα ξανά και ξανά εδώ και χρόνια.
Οι εργατικές τάξεις, σύμφωνα με τον Φουκουγιάμα, όντας δυσαρεστημένες με τον προσανατολισμό της οικονομίας και την στροφή του ενδιαφέροντος των προοδευτικών ηγεσιών προς τους ξένους και τα περιβαλλοντικά ζητήματα, ψήφισαν με κριτήριο την τάξη τους στρέφοντας την πλάτη στον woke φιλελευθερισμό, όπως φάνηκε από τους Λατίνους εργάτες.
Η εμμονή μεγάλου μέρους του “προοδευτικού” κόσμου κατά τα τελευταία χρόνια στη σπουδαιότητα της κριτικής θεωρίας της φυλής και του φύλου φαίνεται ότι διαψεύστηκε οικτρά από τη συμπεριφορά του αμερικανικού εκλογικού σώματος. Αντί να βαρύνει στην επιλογή η φυλή ή το φύλο, φαίνεται ότι περισσότερο μέτρησαν αφενός η κοινωνική τάξη και αφετέρου η εθνικότητα/εθνική υπαγωγή. Παραδόξως, εν μέσω ιδεολογικής αποσύνθεσης των εθνών-κρατών, η πλειοψηφία των αμερικανών ψηφοφόρων λειτούργησε εθνοκεντρικά, ως συγκροτημένος λαός. Ψήφισαν με ταξικά κριτήρια και με βάση την εθνική τους ένταξη, όχι με υπερεθνικό ή διεθνιστικό προσανατολισμό.
Τόσο το woke όσο και το anti-woke ενδέχεται εξίσου να συγκαλύπτουν τα πραγματικά πολιτικά και οικονομικά διακυβεύματα.
Μήπως είναι νωρίς για πανηγυρισμούς;
Χωρίς αμφιβολία, συγκεκριμένες πολιτικές που έχουν εφαρμοστεί ως τώρα καταδικάστηκαν με την εκλογή Τραμπ. Ωστόσο, ακόμα και αν θεωρήσει κάποιος ότι μέρος των πολιτικών που υπόσχεται να εφαρμόσει ο Τραμπ είναι προς τη σωστή κατεύθυνση, ίσως δεν είναι φρόνιμο να βιαστεί να πανηγυρίσει. Δεν αποκλείεται αυτές οι πολιτικές να είναι μόνο η μία πλευρά του νομίσματος. Οι Ισπανόφωνοι των ΗΠΑ, λόγου χάρη, έχοντας πληγεί από τις μέχρι τώρα οικονομικές πολιτικές και όντας συγχρόνως κοινωνικά συντηρητικοί, ενδέχεται να ωφεληθούν βραχυπρόθεσμα αν ο Τραμπ εφαρμόσει τις υποσχέσεις/δεσμεύσεις του π.χ. για ρύθμιση της μετανάστευσης και επαναβιομηχάνιση, αλλά ποιες θα είναι οι επιπτώσεις για αυτούς τους εργαζόμενους από την ανάπτυξη της αυτοματοποίησης της εργασίας (τεχνητή νοημοσύνη, ρομποτοποίηση) που παράλληλα ευνοεί ο Τραμπ (βλέπε ρόλο Μασκ);
Η διαφαινόμενη έλλειψη ηθικών φραγμών που χαρακτηρίζει τον λόγο και την εν γένει δημόσια παρουσία του Τραμπ, δεν συνεπάγεται απαραίτητα διαφάνεια ιδεολογικών προθέσεων και πολιτικών στοχεύσεων – κάλλιστα μπορεί να συμβαίνει το αντίθετο. Με τον ίδιο τρόπο που το woke μας αφυπνίζει για να μπορούμε να κοιμόμαστε καλύτερα, το anti-woke, με τον γκροτέσκο τρόπο που υποτίθεται μας ξυπνάει διαμέσου του τραμπισμού, δεν αποκλείεται επίσης να συσκοτίζει την κρίση μας. Και εντέλει, η ελπίδα επιστροφής στη νεωτερικότητα από τη μία (το anti-woke) και ο φόβος για την κατάλυση της φιλελεύθερης δημοκρατίας και των ατομικών δικαιωμάτων από την άλλη (το woke) ενδέχεται εξίσου να συγκαλύπτουν τα πραγματικά πολιτικά και οικονομικά διακυβεύματα.
Το σίγουρο είναι ότι η πολιτική του Τραμπ, σε αντίθεση με αυτή των αντιπάλων του, είχε μέθοδο. Ανεξάρτητα από το αν αποδειχθεί στην πράξη ότι το πρόγραμμα του για τη μεσαία τάξη θα στραφεί τελικά ενάντια στα συμφέροντας αυτής ακριβώς της τάξης, έμοιαζε να υπάρχει ένα συνεκτικό πολιτικό όραμα πίσω από την προεκλογική του τοποθέτηση. Και σε κάθε περίπτωση οφείλουμε να διακρίνουμε ότι είναι άλλο ζήτημα η αντίληψη που σχημάτισαν οι ψηφοφόροι για την πολιτική του Τραμπ και τελείως άλλο η καθαυτή πολιτική που εκείνος προτίθεται να ασκήσει.
Πάντως, το ότι οι κυρίαρχες μέχρι χτες ελίτ δείχνουν να αγκαλιάζουν σταδιακά το anti-woke κίνημα είναι ίσως ένα πρώτο δείγμα ότι η διαφαινόμενη “αλλαγή” στις ΗΠΑ είναι μόνο κατ’ επίφαση. Ολοένα και ισχυροποιείται η αίσθηση ότι το κίνημα ξεκίνησε μεν από τα κάτω, αυθόρμητο και αυθεντικό, αλλά σταδιακά αρχίζει να εργαλειοποιείται. Να εξημερώνεται.
4. Οι ιδεολογικοί πόλεμοι του 21ου αιώνα
Τα κοινότοπα ξόρκια περί “επέλασης του φασισμού” και “έξαρσης του λαϊκισμού” μάλλον δεν επαρκούν για να εξηγήσουν τις σημερινές πολιτικές μετατοπίσεις. Κάποιοι φιλελεύθεροι αναλυτές επιλέγουν να προσεγγίζουν τη σύγχρονη ιδεολογική διαπάλη ως μάχη ανάμεσα σε φιλελευθερισμό και ολοκληρωτισμό. Μπορούμε άραγε να αμφισβητήσουμε αυτόν τον ισχυρισμό παρόλο που δεν είμαστε πολιτικοί επιστήμονες;
Για χρόνια οι παραδοσιακοί ιδεολογικοί μηχανισμοί από τα μήντια μέχρι τα πανεπιστήμια και τη βιομηχανία του Hollywood προσπαθούσαν να φιμώσουν την αντίθετη άποψη όχι μόνο στιγματίζοντάς την ως οπισθοδρομική και αντιδραστική αλλά και ποινικοποιώντας την. Ακόμα και η λεγόμενη woke αριστερά δεν έχανε ευκαιρία όλο το προηγούμενο διάστημα να επιπλήττει και να προσβάλλει τους “απλούς ανθρώπους” για τον τρόπο ζωής τους και τις ιδέες τους ή ακόμα χειρότερα, όπως το αναφέρει ο Ζίζεκ, να τους πατρονάρει “δείχνοντας κατανόηση” για τη σύγχυση και εθελοτυφλία τους. Πόση αλήθεια περιφρόνηση και πατερναλιστική ανωτερότητα κρύβει ο λόγος περί αντιδραστικών ή ακροδεξιών αντανακλαστικών του “αμόρφωτου”, “χοντρού” λαού;
Μέσα σε αυτό το βαρύ κλίμα ιδεολογικής φίμωσης και υπαρξιακής απαξίωσης η “δεξιά αντίσταση” (μαζί και κάποιοι λίγοι “παλιοί” αριστεροί) προσπαθούσε και ακόμα προσπαθεί να αρθρώσει συνεκτικό, τεκμηριωμένο λόγο που να εκφράζει την αντίθεση της στην κυρίαρχη τάξη πραγμάτων.
ΣΧΕΤΙΚΟ ΘΕΜΑ
Ένας πόλεμος ταυτοτήτων στον οποίο και οι δύο αντιμαχόμενες πλευρές προσδιορίζονται αντιθετικά με βάση την ταυτότητα των απέναντι.
Η παρακμή των ιδεολογιών που σημάδεψαν τη νεωτερικότητα
Μια μερίδα σχολιαστών επαναλαμβάνει μονότονα ότι η διάδοση της Νέας Δεξιάς κοσμοθεωρίας είναι απλώς η “κανονικοποίηση του ακροδεξιού λόγου”. Η θέση αυτή όμως, πέραν του ότι είναι ταυτολογική δηλαδή επί της ουσίας δεν εξηγεί τίποτα, ταυτόχρονα υποκρύπτει μια άρρητη υποστήριξη στον κόσμο ως έχει (όπου δηλαδή καθετί έξω από το φιλελεύθερο είναι ακροδεξιό, ήτοι ολοκληρωτικό). Στην παρούσα συγκυρία ο μανιχαϊστικός στιγματισμός της αντίθετης άποψης ως αντιδραστικής δεν πάει πολύ μακριά την ανάλυση. Και επιπλέον, αυτός ο στιγματισμός της διαφωνίας ως απόκλιση από την κανονικότητα όπου η κανονικότητα ταυτίζεται με τον φιλελευθερισμό συσκοτίζει το γεγονός της κανονικοποίησης του ίδιου του φιλελεύθερου λόγου. Ξεχνάει ή παριστάνει ότι ξεχνάει ότι ο λόγος του φιλελευθερισμού είναι επίσης ιδεολογικός και δεν ταυτίζεται με την κανονικότητα αλλά με μια εκδοχή της κανονικότητας. Η οποία μάλιστα εκδοχή όταν διαμέσου του ιδεολογικού εργαλείου του woke άρχισε να μιλάει για 72 φύλα και άντρες που μπορούν να γίνουν μητέρες, έπαψε για μεγάλη μερίδα του κόσμου να θυμίζει κανονικότητα. Και πρόβαλε ως αυτό που πραγματικά είναι: όχι η φυσική τάξη πραγμάτων, αλλά μια ιδεολογία η οποία κιόλας βρίσκεται σε παρακμή, αν δεν έχει ήδη πεθάνει, μαζί με τα νεωτερικά αδερφάκια της τον σοσιαλισμό και τον συντηρητισμό.
Ο δε “τραμπισμός”, όπως ακριβώς και το woke, είναι ένα γνήσια μεταμοντέρνο φαινόμενο. Και ως τέτοιο δεν ταυτίζεται ούτε με τον συντηρητισμό ούτε με τον νεοσυντηρητισμό, αλλά ούτε και με τον κλασικό φιλελευθερισμό. Από πού προκύπτει ότι ο Τραμπ αποτελεί απειλή για τον φιλελευθερισμό, όπως ισχυρίζεται π.χ. ο Φουκουγιάμα, όταν ο κλασικός φιλελευθερισμός είχε ήδη παραγκωνιστεί και διαβρωθεί από τις “προοδευτικές” ηγεσίες που κυβέρνησαν τις τελευταίες δεκαετίες; Η μόνη διαφορά τους με τον Τραμπ είναι ότι εκείνες ηγεμόνευαν τον κόσμο με θεωρητική αναφορά στις αξίες του φιλελευθερισμού ενώ αντίθετα ο Τραμπ δεν έχει δεσμευτεί σε συγκεκριμένη φιλοσοφία ή ιδεολογία.
Εκείνοι που πίστεψαν ότι μετά την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού θα ηγεμονεύουν και διαφεντεύουν για πάντα τον πλανήτη, σήμερα βρίσκονται σε πανικό. Σε υπαρξιακό επίπεδο είναι κατανοητές οι απεγνωσμένες τους προσπάθειες να παραμείνουν τα πράγματα ως έχουν ή να γυρίσουν πίσω τον χρόνο στην εποχή της παντοδυναμίας τους. “Ο καιρός που όλοι αυτοί και οι όμοιοί τους ισοπέδωναν ανενόχλητοι χώρες ολόκληρες, που ανέτρεπαν κατά το δοκούν κυβερνήσεις, που εκβίαζαν με κυρώσεις τους πάντες και τα πάντα, που απαιτούσαν γην και ύδωρ, έχει παρέλθει. Νέοι ανταπαιτητές έχουν προβάλει στον ορίζοντα. Το κέντρο ισχύος του πλανήτη έχει μετατεθεί στην Ευρασία και η αγγλόσφαιρα […] αφενός μεν αναδιπλώνεται […] αφετέρου δε σπαράσσεται από ιδεολογικούς εμφυλίους […]. Ο Τραμπ είναι απλώς ο εκφραστής αυτής της εξάντλησης, ο προπομπός της αναδίπλωσης. Είναι το παιδί που λέει ότι ο βασιλιάς είναι γυμνός” (Κουτσουρέλης, 3/11/24).
Η ανάδυση της Νέας Δεξιάς Κοσμοθεωρίας
Η Βρετάνη δημοσιογράφος Mary Harrington έγραψε πρόσφατα ότι η αμερικανική Νέα Δεξιά αναδύεται ως μια ριζοσπαστική κοσμοθεωρία της Δεξιάς, η οποία είναι πλέον επαρκώς διατυπωμένη, ευρέως διαδεδομένη και συνεκτική με τους δικούς της όρους, επομένως δεν είναι σκέτη άγνοια, φανατισμός ή νοσταλγία. Αναφέρεται μάλιστα ενδεικτικά στο βιβλίο του Kevin Roberts το οποίο φαίνεται να συμπυκνώνει μια βασική εκδοχή αυτής της κοσμοθεωρίας περιλαμβάνοντας ένα επεξεργασμένο μείγμα κοινωνικού συντηρητισμού, τεχνολογικής αισιοδοξίας και αμερικανικού πλουραλισμού.
Μοιάζει δηλαδή οι υποστηρικτές της Νέας Δεξιάς να διαμορφώνουν έναν οδικό χάρτη πλοήγησης για το μέλλον εναγκαλιζόμενοι μέρος από τα σημερινά δεδομένα και επιχειρώντας να τα συνδυάσουν με ιδανικά και ήθη παλαιότερων εποχών. Προφανώς πρόκειται για μια εικόνα πολύ μακριά από τη στερεοτυπικά θρησκόληπτη και φασίζουσα παράσταση που έχουν κάποιοι στο μυαλό τους για τη Νέα Δεξιά – παρόλο που σε ένα μικρό ποσοστό των υποστηρικτών της δεν αποκλείεται να βρεθεί και αυτή η εικόνα.
Έπειτα από μια περίοδο 30 περίπου χρόνων κατά την οποία οι ιδεολογίες αποδομήθηκαν, λοιδορήθηκαν, στιγματίστηκαν ως ολοκληρωτικές και τελικά πετάχτηκαν στον κάλαθο των αχρήστων (εκτός βέβαια από την ιδεολογία του φιλελευθερισμού που έμεινε να κυριαρχεί), η ιδεολογική μάχη επανέρχεται όχι με τη μορφή που είχε κατά τον Ψυχρό Πόλεμο μεταξύ φιλελευθερισμού και μαρξισμού, αλλά ως μάχη μεταξύ “woke μεταμοντέρνου κοσμοπολίτικου φιλελευθερισμού” και “anti-woke μεταμοντέρνας εθνοκεντρικής Νέας Δεξιάς”. Εκ των πραγμάτων, το νεωτερικό δίπολο αριστερά – δεξιά αδυνατεί να συλλάβει σε όλο της το εύρος αυτή την ιδεολογική αντίθεση. Για παράδειγμα, το woke δεν ταυτίζεται με τον φιλελευθερισμό και σε καμία περίπτωση δεν ταυτίζεται με την αριστερά (ομοιάζει σε κάποια σημεία και στα δύο, αλλά δεν εξαντλείται εκεί, εξάλλου και το anti-woke ρεύμα έχει “αριστερά” στοιχεία) και επίσης το anti-woke δεν ταυτίζεται απολύτως ούτε με τον φιλελευθερισμό ούτε με την παραδοσιακή δεξιά (μοιάζει συντηρητικό αλλά έχει στοιχεία πολύ πιο φιλελεύθερα π.χ. από την πουριτανική εκδοχή του woke). Η διάκριση επομένως είναι μάλλον πολύ πιο σύνθετη για να στριμωχτεί στις μέχρι τώρα ισχύουσες εν πολλοίς μονοδιάστατες πολιτικές κατηγοριοποιήσεις μας.
Ωστόσο, η ροπή προς τα νεωτερικά σχήματα σκέψης είναι δεδομένη. Όπως οι woke φιλελεύθεροι στρέφονται σε παλαιούς όρους για να ονομάσουν τους ιδεολογικούς τους αντιπάλους (π.χ. φασίστες), έτσι και οι anti-woke στην προσπάθεια τους να χαρακτηρίσουν τους ιδεολογικούς τους αντιπάλους στρέφονται σε έννοιες και εργαλεία περασμένων ιδεολογικών μαχών/εποχών: μαρξισμός, κομμουνισμός κ.λπ. Έτσι το woke βαφτίζεται “πολιτισμικός μαρξισμός” και η Κάμαλα Χάρις “κομμουνίστρια”. Προφανώς δεν πρόκειται για μαρξισμό ούτε για κομμουνισμό όπως δεν πρόκειται, στην περίπτωση του anti-woke, για φασισμό.
Η αναγνώριση όλων των συναισθημάτων, ακόμα και των περισσότερο ακραίων, είναι απαραίτητος όρος επιβίωσης για το ανθρώπινο άτομο.
Επιστροφή του συναισθήματος, επιστροφή της πολιτικής
Ο καθηγητής Διεθνών Σχέσεων Μάνος Καραγιάννης αναφερόμενος στις αμερικανικές εκλογές σε πρόσφατο άρθρο του, μίλησε για την επιστροφή του συναισθήματος στο πολιτικό προσκήνιο. Έπειτα από δεκαετίες υποτιθέμενης τεχνοκρατικής διαχείρισης και πλύσης εγκεφάλου ότι η Οικονομία προηγείται του Πολιτικού, το Πολιτικό επιστρέφει και θα λέγαμε η επιστροφή του συναισθήματος είναι απόδειξη αυτού. Σε αντίθεση με μια ψυχρή, δήθεν ορθολογική διαχείριση της πολιτικής με άξονες το (οικονομικό) συμφέρον και το φανταστικό κατασκεύασμα του homo economicus ο άνθρωπος με όλα του τα συναισθήματα φαίνεται να ανακάμπτει. Η οργή (προς τις οικονομικές ή πνευματικές ελίτ), η ελπίδα για ένα καλύτερο αύριο, η υπερηφάνεια για την πατρίδα, ο φόβος για την αντιλαμβανόμενη αποσταθεροποίηση λόγω της αθρόας μετανάστευσης, η ανησυχία για επιβαλλόμενα ιατρικά σκευάσματα, η δυσπιστία προς τις “επιστημονικές” αυθεντίες, όλα τα συναισθήματα, “λογικά” ή “παράλογα”, “ώριμα” ή “ανώριμα”, “εκλεπτυσμένα” ή “πρωτόγονα”, ζητούν αναγνώριση – αν μη τι άλλο ζητούν να επιτρέπεται έστω να εκφραστούν και όχι να χλευάζονται όπως συνέβαινε μέχρι τώρα. Δεν είναι λεπτομέρεια αυτό – όπως κάθε ψυχολόγος ξέρει η αναγνώριση και επικύρωση των συναισθημάτων είναι απαραίτητος όρος επιβίωσης για το ανθρώπινο άτομο.
Υποτίμηση του ιδεολογικού αντιπάλου
Είναι εμφανές ότι οι προοδευτικοί-φιλελεύθεροι υποτιμούν την κοσμοθεωρία της Νέας Δεξιάς επιδιώκοντας με αυτή την υποβάθμιση να μην αναγνωριστεί ως υπολογίσιμος ιδεολογικός αντίπαλος. Μετά τη μονοκρατορία του νεοφιλελευθερισμού και έχοντας πιστέψει ότι δεν υπάρχει τρόπος να αναδυθεί κάτι νέο, επανέρχονται σε νεωτερικά σχήματα ερμηνείας του κόσμου όπως το σχήμα “φιλελευθερισμός εναντίον ολοκληρωτισμού” προκειμένου να ερμηνεύσουν την σημερινή κατάσταση. Μοιάζει σαν να έχουμε ξεχάσει ότι οι άνθρωποι ιστορικά εμφορούνται από διαφορετικές κοσμοθεωρίες και εναλλακτικές προσλήψεις του κόσμου, και ότι αυτό σε τελική ανάλυση είναι η πολιτική και ο τρόπος με τον οποίο προχωράει η ιστορία.
Οι υποστηρικτές της Νέας Δεξιάς δεν ονειρεύονται στρατιωτικά καθεστώτα ή σοβιετικές γραφειοκρατίες. Οραματίζονται ένα μείγμα από ελευθερία της αγοράς με παράλληλο εθνικό έλεγχο ιδεολογικά ενδεδυμένο με τις παραδοσιακές δυτικές (ας τις πούμε και “λευκές” ή “πατριαρχικές”) αστικές αξίες. Περίπου σαν μια επιστροφή στους τρόπους ζωής του 20ου αιώνα αλλά αναβαθμισμένους στο πλαίσιο του 21ου και αυτό ανεξάρτητα από το ποια πολιτική θα εφαρμόσει όντως ο Τραμπ στην πράξη. Εξάλλου η ιστορία έχει δείξει ότι η πρακτική εφαρμογή μιας ιδεολογίας συνήθως λαμβάνει πολύ διαφορετική μορφή από όσα είχαν στο μυαλό τους οι εκφραστές της. Εννοείται ότι υπάρχουν και στοιχεία ουτοπίας σε αυτό το όραμα, άλλωστε για ιδεολογία πρόκειται. Θα λέγαμε μάλιστα ότι το anti-woke όραμα είναι σε τέτοιο βαθμό ουτοπικό όσο και το όραμα του woke με τη βαθιά θρησκευτική πίστη ότι οι άνθρωποι (από τη φύση τους;) έχουν ίσα ατομικά δικαιώματα κάτι που είναι το πολιτικό αντίστοιχο του θεολογικού “ίσοι ενώπιον του θεού”. Πέρα από επιμέρους διαφοροποιήσεις πάντως, αν υπάρχει ένας κίνδυνος στο όραμα και των δύο πλευρών αυτός είναι ο ίδιος που ήταν πάντοτε: ένας ανεξέλεγκτος γυμνός καπιταλισμός.
5. Ποιος δεν θέλει να δει ότι ο κόσμος αλλάζει;
Ο κόσμος αλλάζει. Οι δυτικοί λαοί στρέφονται στο παρελθόν για ιδεολογική και πολιτική καθοδήγηση και δείχνουν κάποια σημάδια αντίστασης στις αντιλαμβανόμενες επιθέσεις στον τρόπο ζωής τους. Ας μην βιαστούμε ωστόσο να συμπεράνουμε ότι πρόκειται για κάποια αγωνιστική ετοιμότητα. Τριάντα και παραπάνω χρόνια σχετικής οικονομικής σταθερότητας και υλικής αφθονίας τους έχουν κάνει να ξεχάσουν ότι τα δικαιώματα κατακτούνται με συλλογικούς αγώνες – ιδεολογίες όπως το woke τους έχουν πείσει ότι τα δικαιώματα τους είναι “ατομικά” και “αυτονόητα”.
Η σημερινή “συντηρητική επανάσταση” είναι μάλλον μια απέλπιδα προσπάθεια να αποφευχθούν τα χειρότερα, μια ελπίδα (αυταπάτη;) ότι με έναν μαγικό τρόπο τα πράγματα θα επιστρέψουν στα επίπεδα υλικής, κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης όπως τα έχουν γνωρίσει οι δυτικές κοινωνίες μέχρι σήμερα. Δεν πρόκειται επομένως για “πραγματική επανάσταση”, ούτε ριζοσπαστικοποίηση. Περισσότερο είναι μια επιθυμία να συντηρηθούν τα ήδη κεκτημένα. Εξού και η “συντηρητικοποίηση”.
Από την πλευρά τους, ο woke προοδευτικοί, χωρίς ολοκληρωμένη αντιπρόταση για τις δημοκρατικές κατακτήσεις που χάνονται, συνεχίζουν ακόμα και σήμερα την ίδια τακτική: στιγματίζουν οτιδήποτε εγείρει αντιστάσεις στην κυρίαρχη ιδεολογία ως αντιδραστικό και ψεκασμένο κατακεραυνώνοντας τη Νέα Δεξιά για αποθέωση του μεταμοντέρνου ατομικισμού, αποπολιτικοποίηση της πολιτικής και μεταφασισμό ή νέοφασισμό, ενώ η δική τους πρόταση (“προοδευτισμός”, νεοφιλελευθερισμός, woke αριστερά) έχει ακριβώς τα ίδια χαρακτηριστικά. Κατηγορούν τον Τραμπ ως αιτία της παρακμής ενώ αντίθετα εκείνος είναι η αναμενόμενη συνέπεια αυτής της παρακμής.
ΣΧΕΤΙΚΟ ΘΕΜΑ
Οι αλλαγές που συντελούνται σε επίπεδο ταυτότητας, ανθρώπινου ψυχισμού και ψυχοπαθολογίας κατά την μεταμοντέρνα εποχή και η προσπάθεια κατανόησής τους υπό το πρίσμα της οριακής λειτουργίας.
Αντισυστημισμός εδώ, αντισυστημισμός εκεί, πού είναι ο αντισυστημισμός;
Ο μεταμοντέρνος αριστερός κόσμος βρίσκεται σε περιδίνηση αναζητώντας την “αληθινή αριστερά”, λες και το να βρεθεί η πραγματική αριστερά είναι αυτό που απασχολεί τον κόσμο. Πρέπει να παραμείνουμε σταθεροί στις αριστερές αξίες μας, διακηρύσσουν κάποιοι, εννοώντας συνήθως μια σειρά από ιδέες-στερεότυπα, τα οποία συχνά δεν έχουν αντίκρισμα στον πραγματικό κόσμο. Πώς προτάσσω δηλαδή συνθήματα όπως το “εργάτες όλου του κόσμου ενωθείτε” όταν αυτό δεν έχει συμβεί ποτέ στην ιστορία; Και από την άλλη, πόσο στ’ αλήθεια αριστερές είναι οι αξίες μου; Είναι λόγου χάρη αριστερή θέση η ταύτιση του πάλαι ποτέ διεθνισμού με τη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση; Η οικονομική και πολιτισμική εξομοίωση και ισοπέδωση είναι αριστερή θέση; Τα ανοιχτά σύνορα και τα ατομικά νομικά δικαιώματα είναι αριστερή θέση;
Ο Τραμπ κέρδισε τα μη προνομιούχα στρώματα τα οποία υποτίθεται ότι παραδοσιακά εκπροσωπεί η αριστερά. Οι κατά παράδοση αντισυστημικοί αναγκάζονται τώρα να κάνουν στην άκρη καθώς αντισυστημικοί είναι πλέον οι “τραμπικοί”. Και πράγματι κάποιες θέσεις της Νέας Δεξιάς (π.χ. η εθνική κυριαρχία) προσομοιάζουν πολύ περισσότερο σε αυτό που παραδοσιακά κατανοούσαμε ως αριστερά, παρά το κοσμοπολίτικο νεοφιλευλεύθερο woke που στο μυαλό πολλών έχει ταυτιστεί σήμερα με την αριστερά. Είναι και αυτό ένα δείγμα της μεταμοντέρνας ρευστοποίησης των εννοιών ή της οργουελικής αντιστροφής τους, της αποδόμησης των κοινών σταθερών σημασιών, της ασυνεννοησίας που έχει προκύψει σε ιδεολογικό επίπεδο.
Ο 20ος αιώνας δεν πρόκειται να επιστρέψει
Σε αντίθεση με τις προσδοκίες του anti-woke κόσμου, η δημοσιογράφος Mary Harrington προβλέπει ότι ο “αυτοκρατορικός δεξιόστροφος προοδευτισμός” που χαρακτηρίζει τον τραμπισμό, όντας πολύ μακριά από τις αστικές αξίες και οτιδήποτε θα μπορούσε να χαρακτηριστεί “παραδοσιακό” ή “συντηρητικό”, δεν πρόκειται να σώσει τις μεσαίες τάξεις της Αμερικής ούτε να επαναφέρει τα ήθη και τον τρόπο ζωής του 20ου αιώνα – πόσο μάλλον να αμφισβητήσει τον μονοπωλιακό καπιταλισμό που κυρίως ευθύνεται για τις πιέσεις που δέχονται τα μεσαία στρώματα.
Ο “προοδευτικός” κεντρώος κόσμος εξακολουθεί να δηλώνει πίστη στα ιδανικά του φιλελευθερισμού και να προσβλέπει στην ολοκλήρωση του διαφωτιστικού εγχειρήματος, ενώ ο μεταμοντέρνος “αριστερός” κόσμος μάλλον επιθυμεί να γυρίσει ο κόσμος στις δεκαετίες 1960-1970 για να μπορεί και ο ίδιος να παραμείνει “ριζοσπαστικός” μαχόμενος την πατριαρχία και τον εθνικισμό και επιδιδόμενος σε συνδικαλιστικού τύπου διεκδικήσεις για πάσης φύσεως μειονότητες. Με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, όλες οι αντιμαχόμενες πλευρές δυσκολεύονται να αποδεχτούν ότι ο κόσμος αλλάζει – θα προτιμούσαν όπως φαίνεται να γυρίσει η ιδεολογική διαπάλη σε ένα προηγούμενο ιστορικό σημείο ώστε να συνεχίσουν να δίνονται οι παλαιές γνωστές μάχες με τα ίδια νεωτερικά εργαλεία που χρησιμοποιούνταν πάντοτε. Εντωμεταξύ έχουμε ήδη περάσει σε μετα-εθνικά και μετα-δημοκρατικά καθεστώτα. Ή και μετα-ανθρώπινα.
ΣΧΕΤΙΚΟ ΘΕΜΑ
Η νοηματοδότηση του κόσμου σε αντιστοιχία με το εκάστοτε κυρίαρχο αφήγημα ως προσαρμογή στις Νέες Κανονικότητες.
I Support the Current Thing Προκειμένου να Βρω Νόημα [ως απάντηση στο τι ζούμε επιτέλους]
I support the current thing
Ποιο είναι το “σωστό” αφήγημα αυτή τη φορά; Ποια είναι η “σωστή” πλευρά της ιστορίας αυτή τη φορά; Οι woke αισθάνονται ότι πρέπει να αγωνιστούν ενάντια στην άνοδο του φασισμού, ενώ οι anti-woke έχουν αναπτερωθεί ελπίζοντας ότι επιτέλους επανέρχεται η κοινή λογική. Έχουν πειστεί κατά βάθος και οι δύο ότι ο κόσμος δεν αλλάζει. Ίσως κιόλας να μη θέλουν ο κόσμος να αλλάξει. Ίσως αυτό που αμφότεροι επιθυμούν να είναι κάτι ανέφικτο, ένας καπιταλισμός με ανθρώπινο πρόσωπο που θα ανταποκρίνεται στις πιο μύχιες ανθρώπινες επιθυμίες και ανάγκες. Λόγου χάρη, μια μεταμοντέρνα τεχνολογικά προηγμένη και οικονομικά ευημερούσα κοινωνία που θα εμφορείται από τις παραδοσιακές αξίες ή μια μεταμοντέρνα ελευθεριακή παγκόσμια δημοκρατία με απεριόριστη καταναλωτική ευδαιμονία.
Έχοντας αποδομήσει όλα τα παλαιά τους στηρίγματα (θρησκείες, ιστορικές μνήμες, εθνικές συνειδήσεις κ.λπ.), οι άνθρωποι στη μετανεωτερική Δύση ψάχνουν από κάπου να πιαστούν. Οι μεν γραπώνονται στην πολιτική θρησκεία του δικαιωματισμού και στην αποστολή διάσωσης του πλανήτη, οι δε γραπώνονται στην παλαιά γνωστή θρησκεία, στις συνεκτικές δομές και τους τρόπους κοινωνικής οργάνωσης της εποχής της νεωτερικότητας. Αμφότεροι όμως έχουν απολέσει τις κοινές συλλογικές τους ταυτότητες, έχουν εθιστεί στον ηδονισμό της κατανάλωσης, βιώνουν έναν υπαρξιακό κατακερματισμό. Συνειδησιακά και ψυχολογικά έχουν περιέλθει σε οριακή κατάσταση. Και ενώ διαισθάνονται την ανάγκη να αγωνιστούν για κάτι, φαίνεται να μην ξέρουν ούτε τι είναι αυτό ούτε πώς να το κάνουν.
Σημαντική μερίδα των πολιτικών, πνευματικών και μηντιακών ελίτ ενώ μέχρι χτες δήλωναν θερμές υποστηρίκτριες του woke ρεύματος, φαίνεται τώρα να εναγκαλίζονται σιγά σιγά το anti-woke ρεύμα. Είναι συνωμοσιολογικό να σκεφτεί κανείς ότι επιχειρούν να ενσωματώσουν και εξουδετερώσουν τη διαφαινόμενη λαϊκή αντίδραση; Ότι κάνουν απλώς ένα βήμα πίσω προσδοκώντας να απορροφήσουν τους κραδασμούς των αντιστάσεων ενώ αφήνουν τον άτυπο εμφύλιο μεταξύ woke και anti-woke να κλιμακώνεται; Ότι αν είναι έτσι τα πράγματα τόσο οι woke όσο και οι anti-woke επιδιδόμενοι σε εκατέρωθεν αντιπαραθέσεις γίνονται ανεπίγνωστα συνένοχοι; Εξάλλου δεν υπάρχει κάτι καινούργιο σε όλα αυτά: σε μικρότερη κλίμακα τα έχουμε ξαναζήσει όταν οι λαϊκές αντιστάσεις είχαν “αριστερό” πρόσημο.
ΣΧΕΤΙΚΟ ΘΕΜΑ
Τι κενό αφήνει στον ψυχισμό και την κοινωνική ζωή η ρευστοποίηση των μέχρι πρότινος ενεργών, έστω και καταπιεστικών, συλλογικών ταυτοτήτων;
Ρευστές Κοινωνικές Ταυτότητες, Νέες Ψυχολογικές Δυσφορίες και Μεταδημοκρατίες
Πορεία προς έναν υπερκαπιταλισμό;
Ο καθηγητής Οικονομικών Κώστας Μελάς σε πρόσφατο άρθρο του με τίτλο Οι ΗΠΑ Δείχνουν τον Δρόμο του Μέλλοντός μας έγραψε ότι με την εκλογή Τραμπ ένας νέος κόσμος ανοίγεται μπροστά μας στον οποίο ο καπιταλισμός μετασχηματίζεται σε έναν υπερκαπιταλισμό χωρίς ρυθμίσεις και περιορισμούς, χωρίς κεντρικό έλεγχο της παραγωγής χρήματος και με παράλληλη έμφαση στα κρυπτονομίσματα, με στοιχεία έντονου αμερικανικού εθνικισμού και σε άρρηκτο εναγκαλισμό με τις εταιρείες τεχνητής νοημοσύνης οι οποίες θα ελευθερωθούν από κάθε ηθικό ή πολιτικό έλεγχο.
Ο Έλον Μασκ που συνέβαλλε τα μέγιστα στην εκλογή Τραμπ χρίστηκε ήδη “υπεύθυνος κυβερνητικής αποτελεσματικότητας”. Είναι ο άνθρωπος που βρίσκεται στην αιχμή του δόρατος σε μια σειρά από νέες τεχνολογίες – από την τεχνητή νοημοσύνη μέχρι τον εποικισμό στον Άρη. Υποτίθεται ότι εναντιώνεται στο woke (είναι γνωστή η ιστορία με το “τρανς παιδί” του), αλλά δεν είναι ένας συνηθισμένος συντηρητικός – κάποιες από τις θέσεις του μάλιστα καταλύουν την ίδια την έννοια του νοήμονος ανθρώπινου υποκειμένου.
Βρισκόμαστε ενώπιον οικονομικών και τεχνολογικών εξελίξεων που έχουν δρομολογηθεί εδώ και πολύ καιρό – η απόφαση για την περίφημη μετάβαση (ενεργειακή, ψηφιακή, οικονομική, πολιτειακή, ανθρωπολογική) είναι μάλλον τετελεσμένη και η πολιτική Τραμπ, ακόμα και αν υποθέσουμε ότι για λόγους συγκεκριμένων συμφερόντων θα καθυστερήσει ή θα προσεγγίσει από άλλους δρόμους αυτή τη μετάβαση, δεν φαίνεται να προτίθεται να την ανακόψει.
Η ιστορία συνεχίζεται
Σε κάθε περίπτωση, η Ιστορία έχει επιστρέψει και οι Νέοι Ιδεολογικοί Πόλεμοι είναι εδώ, με την ιδεολογική διαπάλη να έχει μετατοπιστεί πλέον σε ένα άλλο επίπεδο, όπου συγκρούονται μια κοσμοπολίτικη, παγκοσμιοποιητική προσέγγιση της λειτουργίας του κόσμου από τη μία πλευρά και μία περισσότερο εθνοκεντρική από την άλλη.
Με αναφορά στη ρήση του Χέγκελ ότι ένα ιστορικό γεγονός επιβεβαιώνει την αναγκαιότητα του μέσα από την επανάληψη, ο Ζίζεκ επισημαίνει ότι η δεύτερη εκλογή Τραμπ δεν μπορεί παρά να εκφράζει μια ιστορική αναγκαιότητα. Ο τραμπισμός δεν είναι ατύχημα ή μια παροδική κρίση. Είναι μια ιδεολογία/κίνημα που συγκροτήθηκε ως αντίθεση στην επικρατούσα παγκοσμιοποιητική προοπτική του κόσμου και κανείς δεν μπορεί να προβλέψει προς τα πού θα κινήσει αυτό την ιστορία.
Το υφιστάμενο πολιτικοοικονομικό πλαίσιο στον δυτικό κόσμο, αυτό που είχαμε στο μυαλό μας ως “φιλελεύθερες αστικές δημοκρατίες” που κάποτε λειτούργησε ως σχετικό ανάχωμα στην ανεξέλεγκτη δράση του κεφαλαίου αποτελεί παρελθόν εδώ και πολύ καιρό. Οι κερδισμένες με συλλογικούς αγώνες δημοκρατικές κατακτήσεις έχουν εδώ και χρόνια μπει σε ανεπίστρεπτη τροχιά υποχώρησης και εξαέρωσης. Οδεύουμε προς κατάργηση της δημοκρατίας άραγε; Με την έννοια ότι θα αντικατασταθεί από κάποια στρατιωτική δικτατορία μάλλον όχι. Κινδυνεύει όμως η δημοκρατία να γίνει ένα κενό σημαίνον. Σήμερα βλέπουμε ότι κάποιες Δυνάμεις στο όνομα μιας νέας πλειοψηφίας θα επιχειρήσουν να διαμορφώσουν μια Νέα Κανονικότητα. Μέχρι τη στιγμή που θα αναδυθούν ίσως κάποιες Νέες Δυνάμεις να αναλάβουν το δύσκολο αλλά αναγκαίο καθήκον να σώσουν τον κόσμο από την καινούργια Νέα Κανονικότητα επιβάλλοντας μια ακόμα πιο νέα Νέα Κανονικότητα. Και ούτω καθεξής. Στον αιώνα τον άπαντα. Και στο όνομα της δημοκρατίας πάντα.
Βιβή Φατούρου
Είμαι η Βιβή Φατούρου και στη δουλειά μου ως ψυχολόγος και σύμβουλος ψυχικής υγείας βοηθάω τους ανθρώπους να γίνουν όλα όσα μπορούν να γίνουν. Γράφω κείμενα γύρω από όλα τα ανθρώπινα με βάση τη δική μου κατανόηση για τη ζωή, τα οποία στέλνω με email σε όλα τα μέλη της κοινότητας του Ψυχολογώ: Εγγραφή.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.