Για την επίθεση στον Ναό των Αγίων Αποστόλων

Η δημοτική παράταξη Μένουμε Θεσσαλονίκη, καταγγέλλει την εμπρηστική επίθεση, που πραγματοποιήθηκε χθες στον Ναό των Αγίων Αποστόλων, ως πράξη ακραίας μισαλλοδοξίας και μίσους. Ποτέ και κανείς μέχρι σήμερα δεν είχε διανοηθεί να στοχοποιήσει χώρους πίστης, πόσο μάλλον αυτό το λαμπρό μνημείο του 14ου αιώνα που συγκαταλέγεται στον κατάλογο Πολιτιστικής Κληρνομιάς της UNESCO, για να διατρανώσει την απαίτησή του για απόλυτη ιδεολογική ομοιομορφία. Αυτή η αντίληψη στην βάση της, είναι η ίδια που στα μέσα του προηγούμενου αιώνα οδήγησε την ανθρωπότητα στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Έτσι σήμερα, οι δράστες της εν λόγω επίθεσης υποκριτικά καταγγέλλουν τις ολοκληρωτικές ιδεολογίες του παρελθόντος, μόνο και μόνο για να συγκαλύψουν το γεγονός ότι αντιπροσωπεύουν την σύγχρονή τους εκδοχή.

Για να αντιληφθούν οι αγαπητοί αναγνώστες την ιστορική και πολιτιστική σημασία του μνημείου, και κατ' αντιδιαστολή το μέγεθος της τύφλωσης που διακρίνει αυτόν τον μηδενιστικό τζιχαντισμό, αναδημοσιεύουμε ένα παλιότερο κείμενο του Γ. Ρακκά, για τον ναό των Δώδεκα Αποστόλων.

***

«Μετουσιωμένος Ανθρωπισμός»: Μια εντοιχισμένη μαρτυρία Αντίστασης για τον ναό των Αγίων Αποστόλων Θεσσαλονίκης

του Γιώργου Ρακκά

στον Τάσο και στην Άννα

Δεν χρειάζεται να είναι κανείς πιστός για να νοιώσει αυτήν την τόσο ιδιαίτερη ιστορική εμπειρία μέσα στην Εκκλησία των 12 Αποστόλων της Θεσσαλονίκης• την περιέγραψε αριστουργηματικά ο Πεντζίκης, στις πρώτες σελίδες της Αρχιτεκτονικής της σκόρπιας ζωής, όπου θα μιλήσει για τα ψήγματα της εικονογράφησης και της ψηφιδογραφίας του, που κατάφεραν να επιβιώσουν έπειτα από τις σχολαστικότατες καταστροφές που υπέστησαν από τους Οθωμανούς, κατά τις πρώτες δεκαετίες που κατακτήθηκε η πόλη (1510-1530).

Μπροστά στις πελεκημένες φιγούρες νοιώθει κανείς όλη την βία με την οποία ένας πολιτισμός του ανεικονικού έσπευσε να ταπεινώσει τα βέβηλα γι’ αυτόν ιερά των κατεκτημένων, καθώς και τον αγώνα που κάνουν οι θαμπές πλέον μορφές, επιμένοντας να μας φανερώνονται, τυφλές, σαρωμένες σχεδόν από την επιβολή μιας νέας εξουσίας που γύρεψε την ολοκληρωτική υποδούλωση ενός πολιτισμού, όχι μόνον στην κοινωνική μα και στην μεταφυσική του ύπαρξη: Κοιτάζοντας τις κατάστικτες τοιχογραφίες μπορεί κανείς να αντιληφθεί πλήρως τον χαρακτήρα και την υφή που είχε η Οθωμανική κατάκτηση σε αυτήν την πόλη –παρά τα εσχάτως θρυλούμενα στα με μια κοσμοπολίτικη προσποίηση επαρχιώτικα σαλόνια της οικονομικής, πνευματικής και πολιτικής ελίτ της πόλης, που θέλουν να την παρουσιάσουν απλώς ως ένα σχεδόν ειρηνικό «άνοιγμα» της Θεσσαλονίκης στην Ανατολή. Μπορεί ακόμα να στοχαστεί και ευρύτερα, στο πλαίσιο μιας γενικής αντι-αποικιακής διάθεσης, πάνω στην γκάμα των εκφράσεων που μπορεί να λάβει η κατάκτηση ενός λαού από έναν άλλον στο επίπεδο του φαντασιακού.

***

Την περίοδο που χρονολογείται η κατασκευή του ναού, που αρχικώς αντιπροσώπευε το καθολικό μιας μονής που δεν υπάρχει πια, αυτός ο πολιτισμός θα ευτυχήσει να διέλθει από την τελευταία του Αναγέννηση, την Παλαιολόγεια, καθώς η μέγγενη της γεωπολιτικής περιέσφιγγε τα τελευταία απομεινάρια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας προετοιμάζοντας την έλευση του μοιραίου. Καμία αίσθηση τέλους, ωστόσο, δεν αναδύεται από τις φιγούρες των πεντακάθαρων ψηφιδωτών που επιβιώνουν.

Αντίθετα, στα πρόσωπά τους, συναντάει κανείς εκείνο που ο Κώστας Παπαϊωάννου θα αποκαλέσει «μετουσιωμένο ανθρωπισμό»: Προβάλλοντας την φανταστική προέκταση εκείνου που έχει απομείνει πάνω σε αυτό που δεν υπάρχει πια, επαναφέροντας την αλλοτινή του πληρότητα, δεν μπορεί παρά να θαυμάσει κανείς το υψηλότατο επίπεδο που είχε κατακτήσει η θρησκευτική τέχνη κατά την εποχή εκείνη, τότε που ακόμα οι ρυθμοί των πολιτισμών δεν είχαν υποταχθεί στην υπερταχεία της οικονομικής χρησιμοθηρίας.

Έτσι μπορεί κανείς να αναπλάσει με το μυαλό του πως τα ψηφιδωτά κατέκλυζαν τα ανώτερα επίπεδα, και πως οι τοιχογραφίες θα τον περιστοίχιζαν στα κατώτερα. Αντιλαμβάνεσαι τότε, τον τρόπο με τον οποίον ο χώρος δημιουργήθηκε προορισμένος να προκαλέσει μια μεταφυσική εμπειρία, τέτοια που ωστόσο δεν εκμηδενίζει την ανθρώπινη υπόσταση• αλλά που αντίθετα, την αναδεικνύει, καθώς όταν έχεις όλες αυτές τις μορφές να σε περικυκλώνουν μέσα σε έναν ναό με κάθετη εντύπωση, χτισμένο με αναλογίες ύψους προς πλάτος 5 προς 1, δημιουργείται με αυτόν τον τρόπο ένα αίσθημα ανάτασης, μια ανοδική προοπτική που σε καλεί να ανέλθεις σε απόκριση των προσώπων τ’ ουρανού.

Επιβεβαιώνεται πλήρως, ο άμεσος, βιωματικός, ‘διαλογικός’ χαρακτήρας της σχέσης θείου και ανθρώπινου που χαρακτηρίζει την ορθόδοξη κοσμοαντίληψη, καταπώς λένε και οι θεολόγοι ή οι φιλόσοφοι που έχουν καταπιαστεί μαζί της. Και, την ίδια στιγμή, αυτή η ίδια εικονογραφημένη και ψηφιδοποιημένη κλίμακα που αγιογραφεί πρόσωπα και παραστάσεις τους, καταλήγει να ενσαρκώνει μια «Αγία δημοκρατία των ουρανών», καθώς το θείο εκφράζεται σε μια εντυπωσιακή πολλαπλότητα των μορφών δίνοντας έτσι την αίσθηση της συμμετοχής, της ενότητας του γήινου και επουράνιου στοιχείου.

Αξίζει κανείς να σκεφτεί για την αντίληψη που αντιπροσωπεύει αυτή η κατασκευή σ’ ένα επίπεδο μεγαλύτερης αφαίρεσης, να αναρωτηθεί για τους τρόπους με τους οποίους ένας πολιτισμός, στην τελευταία του λάμψη, επενδύει τους τόπους λατρείας του: Κοιτάζοντας τον ναό, αντιλαμβάνεται ότι αυτός δεν είναι κατασκευασμένος από ακριβά υλικά, γι’ αυτό και δεν αντανακλά μια τέτοιου τύπου μεγαλοπρέπεια. Αντίθετα, αναδεικνύεται για την ένταση τεχνογνωσίας, δημιουργικότητας και μαστορικής που το χαρακτηρίζει. Γεγονός που αν μη τι άλλο καταδεικνύει την ύπαρξη μιας κοινωνίας που καταφέρει να διατηρήσει ενώ κλυδωνίζεται πολιτικά το υψηλό επίπεδο τέχνης, τεχνικής, πνευματικότητας –«γενικής νόησης» θα λέγαμε σήμερα– που χαρακτήριζε την κοινωνία της εποχής όπου χτίστηκε αυτός ο ναός. Και πράγματι, τέτοιος ήταν ο αστικός βίος της Θεσσαλονίκης του 13ου αιώνα, που όντας σε φάση ‘άνοιξης’ των γραμμάτων, των τεχνών και των επιστημών φαίνεται σαν να δεσπόζει στο πλαίσιο της Παλαιολόγειας Αναγέννησης. Και μόνο μια απλή συνοπτική αναφορά των πνευματικών προσωπικοτήτων που θα σφραγίσουν την πνευματική της ζωή, ενίοτε συγκρουόμενοι σκληρά μέσα στα αμείλικτα διλήμματα που θα θέσει η ίδια η εποχή, από τον Παλαμά μέχρι τον Καβάσιλα, από τον Μάγιστρο μέχρι τον Αρμενόπουλο, τους Δημήτριο και Πρόχωρο Κυδώνη, τον Νικηφόρο Χουμνό για να αντιληφθεί κανείς ότι η πόλη την εποχή εκείνη αντιπροσώπευε μια πραγματική μητρόπολη, τουλάχιστον στην Ανατολική, αν όχι σε ολάκερη την Ευρώπη. Για να μην μιλήσουμε για την επαναστατική περιπέτεια της Κομμούνας των Ζηλωτών, μια από τις πρώτες λαϊκές δημοκρατικές απόπειρες στην αυγή των νεώτερων Χρόνων.

Για όλα όσα προαναφέρθηκαν, επομένως, διόλου ακατανόητη δεν είναι η μεθοδική σπουδή της καταστροφής στην οποία θα διαπρέψουν οι Οθωμανοί, οι οποίοι θα καταφέρουν να ενοποιηθούν ως λαός ενσαρκώνοντας μια από τις πιο άκαμπτες και αρτηριοσκληρωτικές, και ταυτοχρόνως, μια από τις πιο κεντρικές παραδόσεις της ισλαμικής θρησκευτικής εξουσίας μόλις, έναν ή ενάμιση αιώνα πριν την άλωση της Θεσσαλονίκης: Νοιώθει κανείς, περιτριγυρισμένος από τις κατεστραμμένες τοιχογραφίες, την αμηχανία του ανεικονικού μπροστά σ’ ένα τέτοιο υψηλό κομψοτέχνημα, κι ύστερα, το πως αυτή μετασχηματίζεται σε επιθετικότητα, καθώς το πολιτισμικό επίπεδο του «κατεκτημένου άλλου» και τα ίδια του τα δημιουργήματα δεν παύουν να αντιπροσωπεύουν μια διαρκής ανθρωπολογική, και γι’ αυτό πολύ βαθιά αμφισβήτηση του ίδιου του γεγονότος της ξένης κατάκτησης.

Έτσι σήμερα, αυτές οι μορφές παραμένουν εκεί, έτοιμες να μιλήσουν για την ίδια τους την ιστορική περιπέτεια, σε όποιον έχει μάτια και αυτιά, την ευαισθησία να στήσει έναν νοερό διάλογο μαζί τους, όπως το ζευγάρι των Ισπανών, αρχιτεκτόνων ή κάτι τέτοιο, που βρεθήκαμε να κοιτάμε μαζί τα ψηφιδωτά, στα πάνω επίπεδα της Εκκλησίας, καθώς σκοτείνιαζε, στο δειλινό που μας αποχαιρετούσε η τελευταία Κυριακή του καλοκαιριού.

Πηγές:

Κώστας Παπαϊωάννου, Βυζαντινή και Ρώσικη Ζωγραφική, Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα 2007.
Νίκος Γαβρηίλ Πεντζίκης, Αρχιτεκτονική της Σκόρπιας Ζωής, Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 2008.
Νίκος Αθ. Ματσούκας, Ζηλωτικά, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2001.

ΠΗΓΗ: https://menoumethess.wordpress.com

 Ανάρτηση από:geromorias.blogspot.com