Ευάγγελος Μπάρτζης*
«Αν δεν ελπίζεις δεν θα βρεις το ανέλπιστο, γιατί είναι ανεξερεύνητο και απροσπέλαστο», Ηράκλειτος
Πότε η επιστήμη προσεγγίζει επικίνδυνα στην αποβλάκωση; Όταν επαναπαύεται σε βεβαιότητες, ξεπέφτοντας στο επίπεδο της ιδεολογίας, κυρίαρχο στοιχείο της οποίας είναι η διατράνωση ότι περιλαμβάνει το σύνολο της αλήθειας, χωρίς περιθώρια επαναπροσδιορισμού ή αναγνώρισης ελλείψεων.
Η αλήθεια της ιδεολογίας προσφέρεται ως βεβαιότητα την οποία ο άνθρωπος οφείλει να αποδεχθεί, προκειμένου να λυτρωθεί από την άγνοια, η οποία ταυτίζεται με την αβεβαιότητα· βεβαιότητα ότι η αλήθεια είναι γνωστή, προσδιορίσιμη, και ότι ο άνθρωπος μπορεί να την κατακτήσει. Κάθε είδους ιδεολογία είναι φορέας διανοητικής αιτιοκρατίας, αφού επαγγέλλεται την ακριβή περιγραφή της πραγματικότητας, θεϊκής ή υλικής, θεωρώντας ότι η περιγραφή αυτή εκφράζει την αλήθεια στο σύνολό της. Έτσι, η αλήθεια ορίζεται μέσα σε έναν συγκεκριμένο αριθμό αρχών και κανόνων, οι οποίοι αποδεικνύουν το αληθές κάθε πρότασης που εκφράζει η ιδεολογία και το ψευδές κάθε έκφρασης που αυτή απορρίπτει. Σε τελική ανάλυση, στις ιδεολογίες η αλήθεια ταυτίζεται με τις γλωσσικές εκφράσεις τους.
Ωστόσο, ο αιώνας που διανύουμε μοιάζει να διέπεται από μια βασική έννοια: το τέλος της βεβαιότητας. Το γλωσσικό και νοηματικό κοσμοείδωλο (paradigm) που ευνοούσε τη βεβαιότητα της αιτιοκρατίας, τόσο στις επιστήμες όσο και στη φιλοσοφία και τις τέχνες, μοιάζει να υποχωρεί, παραχωρώντας τη θέση του σε ένα νέο κοσμοείδωλο, στο οποίο επικρατούν έννοιες όπως ο αποδομισμός (deconstruction), η πιθανοκρατία, το χάος και η ερμηνευτική (hermeneutics). H βασική ιδέα πίσω από τις παραπάνω έννοιες είναι η άρνηση να αποδεχτούμε ότι η αλήθεια μπορεί να εκφραστεί από ένα ορισμένο σύνολο, μαθηματικό ή γλωσσικό. Ας μου επιτραπεί παρακάτω να γεφυρώσω αιώνες σκέψης και να μην αποφύγω τις γενικεύσεις και τις ομαδοποιήσεις για χάρη συντομίας.