Πολλές δεκαετίες πριν την εμφάνιση της Φιλικής Εταιρείας, μαρτυρούνται απόπειρες των Ελλήνων για τη σύσταση επαναστατικών οργανώσεων ή “εταιρειών”, με σκοπό την απελευθέρωση της Ελλάδας. Το 1732, ο Λέσβιος κληρικός, Σεραφείμ Μυτιληναίος (Πωγωνάτος), σε ανάκρισή του στη Ρωσία, υποστήριξε πως, πριν από το 1700 ήδη, είχε δημιουργηθεί μυστική εταιρεία στην Ελλάδα με σκοπό την απελευθέρωσή της, ενώ ο ίδιος είχε έλθει σε επαφή με τον τσάρο Πέτρο τον Μεγάλο για τον ίδιο σκοπό.

Μυστική εταιρεία θεωρείται ότι συγκρότησε στη Μόσχα, πριν από τα Ορλωφικά, ο Πέτρος Μελισσηνός (1726-1796), ο οποίος έφθασε έως τον βαθμό του στρατηγού του ρωσικού πυροβολικού. Ο Μελισσηνός, μαζί με τον Κεφαλλονίτη μηχανικό, Μαρίνο Χαρμπούρη και τον Γεώργιο Παπάζωλη, έπεισαν τους αδελφούς Ορλώφ για την ανάγκη ανακίνησης επανάστασης στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα .

Μεταξύ των σημαντικότερων εταιριστικών κινήσεων μπορούμε να αναφέρουμε την εταιρεία “Αλέξανδρος”, που ιδρύθηκε από τον ηγεμόνα της Βλαχίας, Αλέξανδρο Μουρούζη, το 1777, στο Χέρμανστατ (Hermanstadt) της Τρανσυλβανίας, την “Εταιρεία των Φίλων”, που ιδρύθηκε το 1780, στο Βουκουρέστι (μέλος της οποίας υπήρξε ενδεχομένως και ο Ρήγας Φεραίος), την “Ελληνοδακική Φιλολογική Εταιρεία”, που ιδρύθηκε το 1780 στο Βουκουρέστι και ανέπτυξε πλούσια δράση, καθώς και την εταιρεία “Φοίνιξ”, την οποία ίδρυσε μετά τη φυγή του στη Ρωσία, το 1787, ο ηγεμόνας της Βλαχίας, Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ο αποκαλούμενος Φιραρής (φυγάς).

Από πολλούς πιστεύεται ότι ο Φιραρής, κατά τη διάρκεια της ηγεμονίας του (1785-1786), είχε μυήσει στα πατριωτικά του σχέδια τον Ρήγα Βελεστινλή και, το 1807, τον Κωνσταντίνο Υψηλάντη. Άλλες εταιρείες που αναφέρονται είναι το “Ρόπαλον του Ηρακλέους”, η “Εταιρεία της Αθηνάς”, η “Εταιρεία των Καλών Εξαδέλφων”, που συνδέονται πιθανότατα με την οργάνωση του Ρήγα.

Όλες αυτές οι Εταιρείες και κινήσεις δημιουργήθηκαν στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη και συνέδεαν πάντοτε την απελευθέρωση των Ελλήνων με τις κινήσεις κάποιας από τις μεγάλες δυνάμεις, μίας ή ενίοτε και περισσοτέρων. Μια νέα φάση θα εγκαινιάσει ο Ρήγας, ο οποίος, μολονότι επιχείρησε να στηριχτεί στη Γαλλική Επανάσταση και τον Ναπολέοντα, θα θέσει στο επίκεντρο της δραστηριότητάς του τη δημιουργία μιας εγχώριας επαναστατικής οργάνωσης. Έκτοτε, μετά μάλιστα την εξάντληση του ανατρεπτικού δυναμικού του Ναπολέοντα, που θα προκαλέσει και την απογοήτευση του Κοραή, οι Έλληνες θέτουν ως στόχο μια αυτόνομη επαναστατική απόπειρα που, στην καλύτερη περίπτωση, θα προκαλούσε και την εμπλοκή κάποιας μεγάλης δύναμης, προφανώς της Ρωσίας.

Το λίκνο της Οδησσού

Εν τέλει, και καθόλου τυχαία, η Φιλική Εταιρεία θα ιδρυθεί στην Οδησσό, μια νέα πόλη που συνδύαζε το ελληνικό επαναστατικό πνεύμα, εδώ είχαν εγκατασταθεί πληθυσμοί με μεγάλη επαναστατική παράδοση, από την Πελοπόννησο και τα νησιά μετά τα Ορλωφικά, την ευνοϊκή για τους ομόδοξους Έλληνες ρωσική πολιτική, την άμεση συνάφεια με τις παραδουνάβιες ηγεμονίες και, τέλος, τα νεωτερικά ρεύματα. η πόλη δημιουργήθηκε κατά τα πρότυπα του Διαφωτισμού, με σημαντική παρουσία Δυτικοευρωπαίων.

Αν η Βιέννη υπήρξε, είκοσι χρόνια πριν, η πόλη όπου ο Ρήγας θα συγκροτήσει την πρώτη επαναστατική “οργάνωση”, η Οδησσός, η νέα πόλη με το αρχαιοελληνικό όνομα, θα προσφέρει το κατάλληλο λίκνο για την επώαση και την ενδυνάμωση της νέας επαναστατικής απόπειρας, ενώ, στη Βιέννη, παρότι έδρα του Λόγιου Ερμή, μέχρι το 1821, θα μυηθεί στην Εταιρεία μόνο ένα μέλος!

Ο “τρίτος πόλος” του Ελληνισμού, μεταξύ Παρισίων και Κωνσταντινούπολης, ο πόλος Βιέννης-Βουκουρεστίου-Οδησσού , που οραματίζεται μια βαλκανική Πολιτεία, ταυτοχρόνως ελληνική και πολυεθνική, ανεξίθρησκη και ορθόδοξη, διαφωτιστική και “ρομαντική”, ισχυροποιείται στα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα, μετακινείται αδιάκοπα προς τα ανατολικά και θα σφραγίσει όλες τις επαναστατικές και διαφωτιστικές απόπειρες.

Μετατόπιση του κέντρου βάρους