Ο εργαζόμενος Θεός και η διαπολιτισμικότητα - Θανάσης Ν. Παπαθανασίου

28.11.2025

Η Σύνοδος της Νικαίας τόλμησε κάτι που μοιάζει επαναστατικό. Διατύπωσε την πίστη με την φιλοσοφική γλώσσα της εποχής της και της κοινωνικής συνάφειάς της. Τόλμησε δηλαδή να εκφράσει την πίστη χρησιμοποιώντας έναν όρο ο οποίος δεν βρίσκεται στην Αγία της Γραφή, τον όρο «ομοούσιος». Με αυτόν δήλωσε ότι ο Υιός –ο οποίος και ενανθρώπησε– είναι της ίδιας ουσίας με τον Πατέρα. Είναι δηλαδή Θεός και όχι δημιούργημα. Πράττοντας έτσι η Σύνοδος χρησιμοποίησε τα ελληνικά εννοιολογικά εργαλεία, την οντολογικά σκέψη δηλαδή, η οποία καταπιάνεται με το «είναι», την «ουσία», την «υπόσταση».

Η γλωσσική αυτή καινοτομία της Συνόδου δεν ήταν παρά εφαρμογή της πίστης σε Θεό σαρκωθέντα. Η ενανθρώπηση (δηλαδή το ότι ο Θεός έγινε και παραμένει για πάντα άνθρωπος – κι όχι ότι απλώς έκανε ένα πέρασμα από την ζωή των ανθρώπων) συνεπάγεται την πρόσληψη του πλήρους ανθρώπου. Είναι θεμελιώδες χριστιανικό αξίωμα το ότι, όποτε ο Θεός μιλάει στον άνθρωπο, μιλάει την γλώσσα του εκάστοτε συνομιλητή του, άρα όλες τις ανθρώπινες γλώσσες, κι όχι κάποια θεϊκή ιδιόλεκτο ή μια και μόνο ιερή γλώσσα. Αυτό σημαίνει ότι αναγνωρίζεται η δημιουργική ικανότητα και ευθύνη του ανθρώπου να διατυπώνει το νόημα (το οποίο σύμφωνα με την χριστιανική πίστη αποκαλύπτει ο Θεός) με τους δικούς του γλωσσικούς τρόπους, ποικίλους από τόπο σε τόπο και από εποχή σε εποχή. Η δυναμική δηλαδή της ενανθρώπησης συνεχίζεται μέσα στην ιστορία και μέσα στην πολυπολιτισμικότητα.

Η πρόσληψη ειδικά της ανθρώπινης βούλησης και της δημιουργικότητας οδηγεί σε θετική στάση απέναντι στους πολιτισμούς. Σε στάση ανταμώματος, σεβασμού και αποδοχής των πολιτισμών ως νέας σάρκας του σαρκωμένου Χριστού. Κάτι ολότελα διαφορετικό από το αποικιοκρατικό πνεύμα και τον πολιτισμικό ιμπεριαλισμό, αλλά και διαφορετικό από την ειδωλοποίηση κάθε πολιτισμού. Ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής τέσσερις αιώνες μετά την Νίκαια έγραψε εμβληματικά ότι ο Υιός του Θεού, όντας Θεός ο ίδιος, επιθυμεί να πραγματώνεται πάντα και παντού το μυστήριο της ενανθρώπησής του.


Κάθε πολιτισμός λοιπόν προσλαμβάνεται, όχι όμως ουσιοκρατικά, σαν στατική οντότητα, αλλά με την επίγνωση ότι κάθε πολιτισμός αποτελεί δυναμικό φαινόμενο και γεγονός ανταλλαγών με άλλους πολιτισμούς. Στην οπτική αυτή η ταυτότητα υπάρχει, εμπλουτίζεται, μα δεν πνίγει (γι’ αυτό παραπάνω μίλησα για μη-ειδωλοποίηση του κάθε πολιτισμού). Έχει λοιπόν τεράστιο ενδιαφέρον να μελετήσουμε την δυναμική της διαπολιτισμικότητας στο Σύμβολο της Νίκαιας, στο γνωστό μας «Πιστεύω».

Η ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΩΣ ΚΙΝΔΥΝΟΣ ΚΑΙ ΩΣ ΕΛΠΙΔΑ

Εκδήλωση - συζήτηση της Σύναξης και του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών την Δευτέρα 1 Απριλίου 2013 με θέμα:

Η παράδοση ως κίνδυνος και ως ελπίδα

Ομιλητές:
• π. Βασίλειος Γοντικάκης, προηγούμενος ι. μονής Ιβήρων Αγ. Όρους

• Μάριος Μπέγζος, Κοσμήτορας Θεολογικής Σχολής Αθηνών

• Θανάσης Ν. Παπαθανασίου, Δρ. Θεολογίας, αρχισυντάκτης του περιοδικού "Σύναξη"

Συντονιστής: Βασίλης Ξυδιάς, Θεολόγος καθηγητής

14 Σεπτεμβρίου, του Σταυρού.

Θανάση Ν. Παπαθανασίου 

«Ἡ ματιά μας χρειάζεται νὰ στραφεῖ ἀκριβῶς σ’ αὐτὸν ποὺ ... κρεμᾶται ἐπὶ ξύλου. Εἶναι τὸ παράδοξο τοῦ Σταυροῦ. Γιατί ἄραγε ὁ Χριστὸς δὲν ἔμεινε ἀπέθαντος: Ἤ, γιατί δὲν πέθανε σὲ βαθιὰ γηρατειὰ ἕναν θάνατο ἤρεμο καὶ τιμημένο, περίπου σὰν αὐτὸν ποὺ ὀνειρεύεται ὁ Βάρναλης στὴ «Μάνα τοῦ Χριστοῦ», περιτριγυρισμένος ἀπὸ ἀγαπημένα πρόσωπα;  Τὸ κλειδὶ ἴσως βρίσκεται ἀκριβῶς ἐδῶ: Ὁ Χριστὸς ἦρθε γιὰ πόλεμο.  Ἦρθε γιὰ νὰ καταστρέψει τὰ ἔργα τοῦ διαβόλου. Καὶ ἐνῶ εἶχε τὴν ἐξουσία νὰ μὴν πεθάνει κάν, πεθαίνει θάνατο μὲ τὰ πιὸ ἀκραῖα χαρακτηριστικά: θάνατο ὀδυνηρό, ἀτιμωτικὸ καὶ σὲ ἐγκατάλειψη. Γιατί: Διότι αὐτὴ εἶναι ἡ ἀνθρώπινη κατάσταση.  Ἂν ὁ Χριστὸς πέθαινε ἄλλον θάνατο τότε ἡ ἐνανθρώπησή του δὲν θὰ ἦταν πλήρης. Δὲν θὰ εἶχε προσλάβει τὴν πληρότητα τοῦ ἀνθρώπου, τὶς ἐσχατιὲς τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς, τὴν ἄβυσσο τοῦ παράλογου ποὺ τυραννᾶ τὸν ἄνθρωπο. 

Ὁ Χριστὸς φορτώθηκε ἑκούσια στὸν ἑαυτό του τὸ τραγικό, γιὰ νὰ διανοίξει στὸ τραγικὸ μιὰν ἐνδοχώρα τὴν ὁποία αὐτὸ ἀπὸ μόνο του δὲν ἔχει.  Ἂν τὸ τραγικὸ δὲν τὸ συναντήσει ὁ ἴδιος ὁ Θεός, ἂν ἐνδοχώρα δὲν γίνει ἡ ἴδια ἡ ζωὴ τοῦ Θεοῦ, τότε τὸ τραγικὸ θὰ εἶναι τὸ τέρμα τῶν πάντων. [...]

Τὸ ἐρώτημα, γιὰ ἀκόμη μιὰ φορά, εἶναι τί συνεπάγεται ἡ πίστη γιὰ τὴν καθημερινότητα, τὴν ὀδύνη, τὴν ἀδικία καὶ τὸ παράλογο ποὺ λυσσομανᾶ μέσα στὴν ἱστορία. Ἡ σταύρωση τοῦ Χριστοῦ τελικά εἶναι άραγε ἁπλῶς κάτι ποὺ ἔλαβε χώρα καὶ τελείωσε γιὰ νὰ τὴ διαδεχτεῖ ἡ Ἁνάσταση;  Ἢ μήπως ἡ σταύρωση συνεχίζεται καὶ ἀποτελεῖ μιὰ πραγματικότητα τῆς ἱστορίας, ὅσο ἡ ἱστορία συνεχίζει νὰ εἶναι τὸ πεδίο ἀναμέτρησης τῶν φιλόθεων καὶ ἀντίθεων δυνάμεων;

Ἡ Ἁνάσταση εἶναι τὸ μέλλον μας. Εἶναι τὸ ἔσχατο ποὺ εἰσβάλλει στὴν ἱστορία.  Ἁλλὰ τὴν Ἁνάσταση τὴν στοιχειώνει, τὴ συνοδεύει γιὰ πάντα ἡ σταύρωση, ὑπὸ τὴν ἔννοια ὅτι ἡ σταύρωση δείχνει τί λογῆς γεγονὸς εἶναι ἡ Ἁνάσταση, ὅτι δηλαδὴ δὲν εἶναι οἱοδήποτε ξαναζωντάνεμα, ἀλλὰ εἶναι ἡ νίκη τῆς θυσιαστικῆς Ἁγάπης ἐπὶ τοῦ θανάτου. Ὑπ’ αὐτὴ τὴν ἔννοια, ἡ σταύρωση δὲν εἶναι ἡ ἥττα, τὴν ὁποία διαδέχεται ἡ νίκη, ἀλλὰ εἶναι ἡ νίκη τὴν ὁποία διαδέχεται ἡ νίκη.  «Ἡ Ἁνάστασις», ἔχει ἐπισημάνει ὁ π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ, «ἀποκαλύπτει [...] καὶ συνεχίζει τὴ νίκη ἐπὶ τοῦ Σταυροῦ [...].  Ἡ δύναμις τῆς Ἁναστάσεως εἶναι ἀκριβῶς “ἡ δύναμις τοῦ Σταυροῦ”».

6 Αυγούστου, γιορτή της Μεταμόρφωσης, η οποία ρίχνει φως σε δύο θρησκευτικές στρεβλώσεις

Του Θανάση Ν. Παπαθανασίου 

6 Αυγούστου, γιορτή της Μεταμόρφωσης,

η οποία ρίχνει φως σε δύο θρησκευτικές στρεβλώσεις: 

1) Στρέβλωση πρώτη: Οι πιστοί να αποσυρθούν από τη λάσπη και τα ζόρικα της ιστορίας, και να αγκυροβολήσουν (να «αναπαυτούν») σε κάποια υπέροχη θεοτική εμπειρία. 

2) Στρέβλωση δεύτερη: Οι πιστοί να εισέλθουν στην ιστορία και στον δημόσιο βίο, αλλά ως κατακτητές που ονειρεύονται να καθυποτάξουν τον κόσμο. 

Στην ευαγγελική αφήγηση της Μεταμόρφωσης, ο Χριστός πήρε μαζί του τρεις μαθητές, ανέβηκαν σε μια βουνοκορφή κι εκεί τους φανέρωσε τον πλήρη εαυτό του – την θεανθρωπότητά του. Μέσα στο αποκαλυπτικό φως ένας από τους μαθητές –ο Πέτρος– εκστασιασμένος ζήτησε από τον Χριστό να μείνουν εκεί για πάντα... 

Πολλοί κήρυκες λοιπόν επαινούν τον Πέτρο ως παράδειγμα προς μίμηση και παροτρύνουν τους εκκλησιαζόμενους να τον μιμηθούν – να επιθυμήσουν δηλαδή να μείνουν «εκεί» για πάντα. 

Έλα όμως που άλλα πράγματα μας λέει το ευαγγέλιο και η υμνολογία! Τον Πέτρο τον παρουσιάζουν ως παράδειγμα προς αποφυγή, ως υποκύπτοντα στον πειρασμό της δικής του τακτοποίησης, ερήμην του κόσμου! Ο Χριστός λοιπόν απάντησε στο αίτημα του Πέτρου (απέρριψε το αίτημα του Πέτρου) με σιωπή  και με π ρ ά ξ η: Κατέβηκε από το βουνό της θεοτικής εμπειρίας για να συνεχίσει την πορεία του με τους τεθραυσμένους της ιστορίας. Μόλις κατέβηκε συνάντησε –λέει το ευαγγέλιο– και συνέδραμε δυστυχισμένους που ζητούσαν γλυτωμό. 

Προς Θεού, όχι αεροστεγείς!

 Του Θανάση Ν. Παπαθανασίου,

 Αν. Καθηγητή της Ανώτατης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Αθήνας, Διευθυντή του περιοδικού «Σύναξη»

Σχόλιο στη γιορτή του Αγίου Πνεύματος και της Πεντηκοστής

Η λέξη «πνεύμα» σημαίνει φύσημα, άνεμος. Από τον πλούτο της πανανθρώπινης εμπειρίας και των ανθρώπινων γλωσσών, αυτό –το φύσημα, ο άνεμος– προκρίθηκε, για να σκιαγραφηθεί μια ύπαρξη ασύλληπτη, ελεύθερη, ασυμμάζευτη: το Άγιο Πνεύμα. Γιατί έτσι εμφανίζεται στην χριστιανική αφήγηση αυτή η θεϊκή υπόσταση: ως κάποιος που βρίσκεται παντού, γεμίζει τα πάντα, χαρίζεται σε όλους, αγγίζει όλους, μα… δεν αρπάζει κανέναν!

Η συνέχεια του κειμένου ΕΔΩ

ΠΗΓΗ: https://dimoskaipoliteia.gr/2021/06/16/pros-theou-ochi-aerostegeis/

Ανάρτησηη από:geromorias.blogspot.com

Προς Θεού, όχι αεροστεγείς!

Του Θανάση Ν. Παπαθανασίου, 

Αν. Καθηγητή της Ανώτατης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Αθήνας, Διευθυντή του περιοδικού «Σύναξη»

Σχόλιο στη γιορτή του Αγίου Πνεύματος και της Πεντηκοστής

Η λέξη «πνεύμα» σημαίνει φύσημα, άνεμος. Από τον πλούτο της πανανθρώπινης εμπειρίας και των ανθρώπινων γλωσσών, αυτό –το φύσημα, ο άνεμος– προκρίθηκε, για να σκιαγραφηθεί μια ύπαρξη ασύλληπτη, ελεύθερη, ασυμμάζευτη: το Άγιο Πνεύμα. Γιατί έτσι εμφανίζεται στην χριστιανική αφήγηση αυτή η θεϊκή υπόσταση: ως κάποιος που βρίσκεται παντού, γεμίζει τα πάντα, χαρίζεται σε όλους, αγγίζει όλους, μα… δεν αρπάζει κανέναν!

Παρόν παντού, κι ωστόσο μάστορας στην έκπληξη! Ίσως ακούγεται παράδοξο αυτό, γιατί κάτι που ήδη βρίσκεται εδώ, δεν αποτελεί έκπληξη! Μα ακριβώς αυτή η παραδοξολογία θέλει να δείξει πως για την πίστη το Πνεύμα δεν είναι μια απρόσωπη απεραντοσύνη (όπως είναι π.χ. το πέλαγος ή η ατμόσφαιρα ή η βαρύτητα), αλλά μια απεραντοσύνη με προσωπικότητα. Όχι δηλαδή ως κάτι που απλώς υπάρχει, αλλά ως κάποιος που δρα και επιθυμεί και αποζητά με κάθε άνθρωπο σχέση προσωπική. Γι’ αυτό άλλωστε είπα πως δεν αρπάζει κανέναν. Δεν είναι ούτε σαν τον τυφώνα που σαρώνει, ούτε καν σαν τον αέρα που τον εισπνέεις υποχρεωτικά. Είναι, θα έλεγα, ο μόνος άνεμος που θέλει τη συγκατάθεσή μου για να περάσει στα πνευμόνια μου.

Είναι μάστορας στην έκπληξη, γιατί φέρνει απρόσμενες προοπτικές, οι οποίες δεν μπορούν να γεννηθούν από τη νομοτέλεια της φύσης και από την εντελέχεια του κόσμου. Χαρίζει στο σύμπαν δυνατότητες τις οποίες αυτό δεν τις έχει από μόνο του. Το προσκαλεί δηλαδή σε έναν νέο τρόπο ύπαρξης, όπου τον τελευταίο λόγο δεν τον έχει ο θάνατος. Είναι ο τρόπος ύπαρξης μιας συντροφιάς η οποία δονείται από την αγάπη, δίχως λήξη και δίχως πλήξη. Γιατί καθένας της συντροφιάς κινείται αδιάκοπα με πόθο προς τους άλλους, και ποτέ όλοι τους δεν γίνονται πολτός, ούτε κονιορτός. Τη συντροφιά αυτή οι χριστιανοί την λένε Αγία Τριάδα.

Θάνατος είναι το βιολογικό τέρμα, θάνατος είναι και η μισαλλοδοξία, θάνατος και οι μικροί ή μεγάλοι ολοκληρωτισμοί. Το Άγιο Πνεύμα λοιπόν φυσά στα μάτια για να καθαρίσει τη ματιά, φυσά στην καρδιά για να την αποτοξινώσει, φυσά απελευθέρωση, φυσά ώστε η ζωή να γίνει κοινωνία με την ουσιαστικότερη έννοια του κοινωνείν: ολόκληρη η ζωή να είναι ολονών, κι όχι να κατακερματίζεται σαν λεία που την μοιράζονται μεταξύ τους πειρατές. Και κάθε εταίρος αυτής της ζωής να είναι πρόσωπο διαφορετικό και μοναδικό, μα όχι μοναχικό – σαν τη συντροφιά που προανέφερα δηλαδή.

Μαζί με τον Εργάτη Χριστό

Του Θανάση Ν. Παπαθανασίου

Δρ. θεολογίας, εκπαιδευτικός,
αρχισυντάκτης του περιοδικού Σύναξη

Πρωτομαγιά. Εργατική πρωτομαγιά της αλληλεγγύης, κι όχι των ατομικών τροχιών, τις οποίες λυσσούν να επιβάλουν στην κοινωνία οι βρικόλακες του νεοφιλελευθερισμού. Πρωτομαγιά λοιπόν, και στο παρά πέντε της εκλογικής ευθύνης μας ας μου επιτραπεί ένα μνημόσυνο (πολιτικό και θεολογικό αξεχώριστα), για τον άνθρωπο που κάποτε προσπάθησε να καθιερώσει στον εκκλησιαστικό χώρο τη γιορτή του Εργάτη Χριστού. Μια γιορτή που, για να μπορέσει να υπάρξει, χρειάζεται μια Εκκλησία αποφασιστικά αφιερωμένη στον φτωχό Χριστό, κι όχι στον Μαμωνά και τους πολιτικούς υπαλλήλους του.

Ο άνθρωπος που εισηγήθηκε τη γιορτή του εργάτη Χριστού ήταν ο παπα-Γιώργης Πυρουνάκης (1910-1988), ο επονομαζόμενος «παπάς του λαού». Σύμφωνα με το πρωτόκολλο θα έπρεπε να πω ότι τα λόγια μου που ακολουθούν τα αφιερώνω στη μνήμη του. Όμως όχι! Τα αφιερώνω στα οράματά μας, τα σημερινά και τα επίκαιρα, όπως ο ίδιος ο παπα-Γιώργης θα το ‘θελε!

Ο παπα-Γιώργης ήταν ένας άνθρωπος της πίστης και, ακριβώς γι' αυτό, της πράξης. Τουλάχιστον όσοι έχουν συμπληρώσει την τέταρτη δεκαετία της ζωής τους, θα θυμούνται την παρουσία του στον δημόσιο χώρο: τη φωνή του για κοινωνική δικαιοσύνη, το αίτημά του για απεξάρτηση της Εκκλησίας όχι μόνο από το κράτος αλλά και από το κρατικό πνεύμα, την εναντίωσή του σε κάθε λογής αυταρχισμό, τις πρωτοβουλίες του για τους αδύναμους και τους απόκληρους, την αντίστασή του στη δικτατορία του 1967.


Θα μπορούσε να πει κανείς ότι, τηρουμένων των αναλογιών, ο παπα-Γιώργης ήταν ένας από τους ευάριθμους εκπροσώπους της "θεολογίας της απελευθέρωσης" στον τόπο μας. Δεν είναι τυχαίο ότι ήδη το 1965, στο μικρό βιβλίο του "Η Εκκλησία και το χρέος της" υπογράμμιζε, ως βάση μιας αληθινής απελευθέρωσης - πνευματικής και ταυτόχρονα κοινωνικής - τα λόγια με τα οποία ο Χριστός περιέγραψε την αποστολή του (Λουκ. 4: 18-19): "Ο Κύριος με έχρισε και μ' έστειλε ν' αναγγείλω το χαρμόσυνο μήνυμα στους φτωχούς, να θεραπεύσω τους τσακισμένους ψυχικά· στους αιχμαλώτους να κηρύξω λευτεριά και στους τυφλούς ότι θα βρουν το φως τους (εδώ ο Πυρουνάκης πρόσθετε: "από κάθε τύφλωση βέβαια") · να φέρω λευτεριά στους τσακισμένους". Ο Πυρουνάκης εκλάμβανε το χωρίο κυριολεκτικά - όχι συμβολικά και ανιστορικά. Κυριολεκτικά το εξέλαβαν και οι λατινοαμερικάνοι χριστιανοί που συγκρότησαν τη "θεολογία της απελευθέρωσης" στις αρχές της δεκαετίας του '70. Ούτε ο Πυρουνάκης ούτε οι λατινοαμερικάνοι υπήρξαν οι εφευρέτες αυτής της οπτικής. Πλήθος πιστών ανθρώπων στο διάβα της ιστορίας κράτησαν ψηλά το ευαγγελικό ιδεώδες της απελευθέρωσης και της ρήξης με κάθε λογής υποτέλεια. Μα είναι, παράλληλα, ενδιαφέρον να δει κανείς, στη δισχιλιετή πορεία του Χριστιανισμού, πότε η έγνοια για την ελευθερία (για την ελευθερία κάθε ανθρώπου - πιστού ή απίστου) ανέβηκε στο προσκήνιο και πότε κατρακύλισε στο περιθώριο.

Είναι πολλές οι εγγραφές που μπορεί να διαβάσει κανείς στο "ποινικό μητρώο" του Πυρουνάκη, όπως η συμπόρευση με κάθε εραστή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, η αξίωση να λαμβάνει η ίδια η Εκκλησία πρωτοβουλίες (λ.χ. για την αναδιάταξη των σχέσεών της με το κράτος) κι όχι να σέρνεται πίσω από τις εξελίξεις, το αντάμωμα πίστης και τέχνης, η κριτική ανάγνωση και της Ανατολής και της Δύσης. Θα σταθώ, όμως, μόνο σε δύο ενδεικτικά σημεία της ζωής του:

Κοντεύουν ογδόντα χρόνια - ήταν το 1938 - από τότε που, όντας λαϊκός θεολόγος σε σχολεία του Πειραιά, προσπάθησε να καθιερώσει τη γιορτή του εργάτη Χριστού , «μέσα στη Δικτατορία της 4ης Αυγούστου, στα 1938, σε προφανή αντιδιαστολή με τον “Πρώτο εργάτη Ι. Μεταξά” που γιόρταζε εκείνη», όπως εύστοχα έχει επισημάνει ο Άλκης Ρήγος (http://archive.avgi.gr/ArticleActionshow.action?articleID=587437). Για τον εκκλησιαστικό χώρο, τι ήταν, άραγε, η προσπάθεια αυτή του παπα-Γιώργη; Νεωτερισμός; Η Εκκλησία κάποτε μπόλιασε την πίστη της στη ζωή και δε δίστασε να αποκαλέσει τον Χριστό "άνοιξη" - "γλυκύ έαρ". Τίποτα παράταιρο δεν θα υπήρχε, αν το αίμα των καθημερινά σταυρουμένων μπολιαζόταν με το αίμα του Σταυρωθέντος. Ο εργάτης Χριστός είναι μια εικόνα εντελώς σύστοιχη προς το ευαγγέλιο, προς το πρωτείο της αλληλεγγύης και της σύνταξης με το μέρος των θυμάτων της ιστορίας. [Την εικόνα του Εργάτη Χριστού, που συνοδεύει το κείμενό μου αυτό, τη φιλοτέχνησε ο Κ. Θετταλός (Κώστας Κουλουμπάρδος) και την αναδημοσιεύσαμε στο περιοδικό «Σύναξη» τ. 114 (2010)].

ΔΥΟ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΩΝ ΒΑΪΩΝ

Greek text follows (Sermon on "Palm Sunday").

Ακολουθεί ελληνικό κείμενο:

ΔΥΟ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΩΝ ΒΑΪΩΝ

ΘΑΝΑΣΗΣ Ν. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ

Η Κυριακή των Βαΐων είναι η τελευταία Κυριακή της Μεγάλης Σαρακοστής. Τώρα πια, θα ξεκινήσει η Μεγάλη Βδομάδα, δηλαδή η τελική ευθεία για την Ανάσταση. Έτσι, αυτή η Κυριακή μας ζητά έντονα (πολύ έντονα) να στραφούμε στο πρόσωπο του Χριστού και στο έργο του. 

Κυριακή των Βαΐων σημαίνει στην πραγματικότητα Κυριακή της υποδοχής. Κλαδιά φοινικιάς ήταν αυτά που κρατούσε στα χέρια ένα ενθουσιασμένο πλήθος που υποδέχτηκε τον Ιησού στα Ιεροσόλυμα. Έτσι λοιπόν καθαυτήν η ονομασία της εορτής συνοψίζει ένα βασικό μήνυμα: Όλοι μας καλούμαστε α) να αναγνωρίσουμε τον Ιησού ως Κύριό μας, και β) να τον υποδεχτούμε ως τον Κύριό μας. 

Όμως, για να αναγνωρίσουμε τον Ιησού ω0ς Κύριο μας και να τον υποδεχτούμε ως Κύριό μας, χρειάζεται να καταλάβουμε τι λογής Κύριος είναι. Χρειάζεται δηλαδή να δούμε πώς ο ίδιος ο Ιησούς αποκαλύπτει τον εαυτό του. Αν δεν προσέξουμε πώς ο ίδιος αποκαλύπτει τον εαυτό του (σύμφωνα με τα ευαγγέλια), τότε υπάρχει κίνδυνος, να δεχτούμε στη ζωή μας όχι πραγματικά τον Κύριο, αλλά κάτι άλλο: ένα φάντασμα, το οποίο έχουμε κατασκευάσει εμείς. Άρα, ένα είδωλο.

Ας δούμε λοιπόν πώς ο Ιησούς αποκαλύπτει τον εαυτό του με την είσοδο στα Ιεροσόλυμα: 

1. 

Ο Χριστός φανερώνει τον εαυτό του ως βασιλιά. 

Πριν μπει στα Ιεροσόλυμα ο Χριστός ετοιμάζει την είσοδό του. Στέλνει σε ένα χωριό δύο μαθητές, με την εξής οδηγία: Θα βρεθείτε μπροστά σε δύο δεμένα ζώα: ένα θηλυκό γαϊδούρι και το μικρό της. Λύστε τα και τα δύο, και φέρτε τα σε μένα. Αν ο ιδιοκτήτης τους σας ρωτήσει με ποιο δικαίωμα τα παίρνετε, να πείτε ότι τα χρειάζεται ο Κύριος. 

«Ανασύσταση, ή πράξη που διακονεί την Ανάσταση»

Του Θανάση Ν. Παπαθανασίου 

Την Παρασκευή 3-11-2017, στο ξενοδοχείο «Κάραβελ» (Αθήνα) έγινε εκδήλωση προς τιμήν του (μακαριστού πλέον) αρχιεπισκόπου Αναστασίου, διοργανωμένη από τις εκδόσεις «Εν Πλω». Για την εκδήλωση αυτήν ο Αναστάσιος μου ζήτησε να παρουσιάσω το βιβλίο του «Η ανασύσταση της ορθοδόξου αυτοκεφάλου Εκκλησίας της Αλβανίας, 1991-2016 (εκδ. Ορθόδοξος Αυτοκέφαλος Εκκλησία της Αλβανίας, Τίρανα 2017, 4η έκδοση). 

Περιττό να πω πόσο με συγκίνησε η πελώρια τιμή που μου έκανε, και με πόση χαρά με γέμισε η δυνατότητα που μου πρόσφερε, να σχολιάσω ζητήματα καίρια και ορθάνοιχτα για την οικουμενική Εκκλησία. Τα όσα είπα στην παρουσίαση εκείνη, δημοσιεύτηκαν λίγο αργότερα στο περιοδικό «Φρέαρ» 21 (Μάρτιος 2018), σσ. 130-135, υπό τον ως άνω τίτλο. Παραθέτω στη συνέχεια το κείμενό μου (στο οποίο επιμένω ότι ρίζα και του «αλβανικού έργου» του Αναστασίου είναι η ανοιχτωσιά με την οποία ο ίδιος νοούσε –και μας δίδαξε– την ιεραποστολή):

..............................................................

Θανάσης Ν. Παπαθανασίου 

Ανασύσταση, ή πράξη που διακονεί την Ανάσταση

Στην Αγία και Μεγάλη Σύνοδο των Ορθοδόξων Εκκλησιών, η οποία πραγματοποιήθηκε στην Κρήτη τον Ιούνιο του 2016 έλαβαν μέρος δέκα Ορθόδοξες εκκλησίες.Ο κανονισμός της Συνόδου προέβλεπε ότι οι αντιπροσωπίες θα αποτελούνταν από αρχιερείς, και θα μπορούσαν «να συνοδεύωνται […]υπό ειδικών συμβούλων, κληρικών, μοναχών ή λαϊκών», κατά κανόνα μέχρι έξι μέλη.

Η ανεπιθύμητη ημέρα για την Παιδεία

ΘΑΝΑΣΗΣ Ν. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ / 29-1-2024

Η ανεπιθύμητη ημέρα για την Παιδεία:

Με την πρόσφατη –στις 26 του μηνός– υπουργική απόφαση καταργήθηκε ως αργία (παραθέτω: ) «η θρησκευτική γιορτή των Τριών Ιεραρχών».

Υπάρχει κάτι κρίσιμο εδώ, κι αυτό δεν είναι μια αργία ως κλείσιμο του σχολείου. Το κρίσιμο είναι, ως τι λογίζεται και πώς λειτουργεί κάποια συγκεκριμένη ημέρα. Τι πράττεται στη συγκεκριμένη μέρα. Στη συνέχεια λοιπόν παραθέτω δυο σημειώματά μου, γραμμένα το 2012 και το 2015 αντίστοιχα. Ήδη φαινόταν πού πήγαινε το πράγμα, πολωμένο ανάμεσα σε μια στενά θρησκευτική και σε μια στενά αντιθρησκευτική αντίληψη (όθεν το λεκτικό της πρόσφατης υπουργικής απόφασης). Φαινομενικά είναι αντιλήψεις αντίθετες, μα στην ουσία αμφότερες απεμπολούν το θεμελιώδες: το στοχαστικό και διαλογικό αντάμωμα για τον πολύτιμο μεγάλο ασθενή, το σχολειό. Και δη σε μέρες όπου πλέον οι φιλότιμοι εκπαιδευτικοί πολιορκούνται βασανιστικά από την αίσθηση ότι η κλινική του κατάσταση μυρίζει κατάληξη... 

Τα δύο σημειώματα που παραθέτω, έχουν δημοσιευτεί στο βιβλίο μου «Η ρήξη με το μηδέν: Σφηνάκια πολιτικής θεολογίας» (εκδ. Αρμός).

1.

«Στις 26 Ιανουαρίου [2012], το Υπουργείο Παιδείας διευκρίνισε ότι η ημέρα των Τριών Ιεραρχών είναι αργία, αλλά με προαιρετικό εορτασμό. Τι σημαίνει αυτή η αντιδιαστολή εορτής και εορτασμού; Το θέμα δεν είναι αν οι εορτασμοί γίνονται με ουσιαστικό ή με ανούσιο τρόπο. Είναι κάτι άλλο, απείρως ουσιαστικότερο: μια ιδιότυπη διείσδυση μεταμοντέρνας λογικής στον δημόσιο χώρο. Η μεταμοντέρνα λογική θρυμματίζει το δημόσιο σε ιδιωτικές προτιμήσεις. Σπάζει τον δημόσιο χώρο, ο οποίος είναι το πολύτιμο πεδίο για την κάρπιση της δημοκρατίας. Ο δημόσιος χώρος προϋποθέτει την παραδοχή ότι υπάρχουν κοινά αγαθά, κοινές αξίες. Ο μεταμοντερνισμός (σε συγχορδία με τον νεοφιλελευθερισμό) δέχεται μόνο ατομικές τροχιές. Παράδειγμα πεζό: Οι θιασώτες του δημοσίου χώρου αναγνωρίζουν το νερό ως κοινό αγαθό, και φέρνουν σε αναμέτρηση τις διαφορετικές απόψεις τους για τον χειρισμό του. Οι μεταμοντέρνοι / νεοφιλελεύθεροι, όμως, δέχονται ότι το νερό είναι μόνο μια δυνατότητα, όπως κάθε εμπόρευμα. Η διευκρίνιση του Υπουργείου, λοιπόν, πιθανότατα ευχαρίστησε τους εκσυγχρονιστές τούς κοκκαλωμένους στον παλαιοημερολογητισμό της ιδιωτικοποίησης της θρησκείας. Αυτό που δεν μπορεί να δει αυτή η μικρόκαρδη ευχαρίστηση, είναι ότι η παιδεία κινδυνεύει να γίνει χώρος ατομικών επιλογών στο στυλ της ελεύθερης αγοράς. Μια εορτή για την παιδεία δεν υπαγορεύει τι θα πεις στην εορτή, ζητάει όμως να συμφωνήσεις ότι υπάρχουν πολύτιμες ιστορικές και νοηματικές ραχοκοκκαλιές, οι οποίες δομούν την παιδεία ως δημόσιο αγαθό. 

Η εν λόγω διευκρίνιση του Υπουργείου είναι ένα δείγμα μόνο της μεταμοντέρνας / νεοφιλελευθερης αποσάθρωσης του δημόσιου. Και δεν έχει καν κάνει την αρχή. Ακριβώς δυο μήνες πριν, το ζήτημα είχε τεθεί σε ορισμένα σχολειά, από ολότελα διαφορετική οπτική, αλλά με την ίδια δυναμική αποσάθρωσης, όταν μαθητές που ερωτοτροπούν με την ακροδεξιά ζήτησαν να απουσιάσουν δικαιολογημένα από τον εορτασμό του Πολυτεχνείου. Κι επί πλέον, σ' αυτή τη μεταμοντέρνα / νεοφιλεύθερη συγχορδία βασικό βιολί έχει υπάρξει η γνωστή θέση του Υπουργείου Παιδείας το 2008, περί ατομικής δυνατότητας απαλλαγής από ένα μάθημα γενικής παιδείας, δηλαδή από το μάθημα των Θρησκευτικών.

Αναστάσιος Γιαννουλάτος, προφήτης μιας απελευθερωτικής Ιεραποστολής θανάσης Ν. Παπαθανασίου

25.01.2025

Το έργο και η θεολογία του μακαριστού Αναστάσιου Γιαννουλάτου (1929-2025) είναι πολυεπίπεδο και το μελετάμε εδώ και πολύν καιρό. Στο κείμενο που ακολουθεί ψηλαφώ την καίρια συμβολή του στην διαύγαση της Ιεραποστολής ως μαρτυρίας και διακονίας, σε απόλυτη αντιδιαστολή προς την αποικιοκρατική στρέβλωσή της. Προς τούτο επικεντρώνω σε δύο χρονικές ενότητες: 

Πρώτον, στο ξεκίνημά του κατά την δεκαετία του 1960 (πράγμα βασικό για να κατανοηθεί ότι διεμβόλισε την εκκλησιαστική και κοινωνική πραγματικότητα με μια νέα ματιά),

 και δεύτερον στην οπτική του όπως αυτή ολοκληρώθηκε στις τελευταίες δεκαετίες του βίου του (πράγμα βασικό για να αντιληφθούμε το εύρος το οποίο έδωσε στην αποστολή / Ιεραποστολή της Εκκλησίας). Για προσωπικούς λόγους η καρδιά μου χτυπάει ιδιαίτερα στην δεύτερη ενότητα, ωστόσο είναι απαραίτητο να τηρήσω την χρονική σειρά τους.

Για να εντάξουμε στο διάνυσμα του χρόνου αυτά τα δύο «άκρα» (το ξεκίνημα και το καταστάλαγμα), ας κρατήσουμε κατά νου ορισμένους βασικούς σταθμούς της πολύ μακράς και πλούσιας πορείας του:

 Αποφοίτησε από τον Θεολογική Σχολή το 1952 και σε λίγο εγκαινίασε την συμμετοχή του σε διεθνείς οργανισμούς (όπως το Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών) και διεθνή φόρα. Το 1960 έγινε κληρικός, το 1972 χειροτονήθηκε επίσκοπος Ανδρούσης και ξεκίνησε την πορεία του ως καθηγητής Ιστορίας Θρησκευμάτων στην Θεολογική Σχολή Αθηνών.

Αντίστροφα γενέθλια ή: μια πασχαλινή εικόνα των Χριστουγέννων! Του Θανάση Ν. Παπαθανασίου

Θανάσης Ν. Παπαθανασίου

Εκκλησιαστική εικόνα, δηλαδή εικόνα που αφορά την χριστιανική λατρεία, είναι η απεικόνιση κάποιας μορφής (του Χριστού, της Παναγίας ή αγίων) με οιονδήποτε τρόπο, αρκεί η εν λόγω μορφή να είναι αναγνωρίσιμη – κι έτσι να δηλώνεται η ταυτότητα του συγκεκριμένου προσώπου. Αυτό σημαίνει ότι οι εικόνες μπορούν να φτιαχτούν με οιαδήποτε τεχνοτροπία, παραδοσιακή ή μοντέρνα*. Εδώ ωστόσο θα σταθώ στις εικόνες του βυζαντινού τρόπου, οι οποίες κατεξοχήν βρίσκονται σήμερα στις εκκλησίες.

Ο βυζαντινός τρόπος αποτελεί πλούσια εικαστική γλώσσα. Γλώσσα φτιαγμένη όχι με ήχους ή με γράμματα, αλλά με σχήματα και χρώματα. Εδώ λοιπόν θα στήσω αυτί (για την ακρίβεια: θα στήσω μάτι) σε κάτι που έχει να μας πει η βυζαντινή εικόνα της Γέννησης του Χριστού. Είναι σπουδαία προίκα το ότι ο άνθρωπος δύναται να στήνει αυτί (ή: να στήνει μάτι). Αν παραπετάξει αυτή του την προίκα, τότε χάνονται νοήματα, όπως για παράδειγμα χάνεται ένα τραγούδι όταν συναντά ντουβάρι αντί για αυτιά, όπως χάνεται η ευκαιρία για προβληματισμό όταν προσκρούσει σε αντιθρησκευτικό φανατισμό, όπως χάνεται η δυνατότητα για φως όταν η θρησκοληψία χρησιμοποιεί τις εικόνες σαν μαγικά αντικείμενα…

Αν λοιπόν παρατηρήσουμε την βυζαντινή εικόνα των Χριστουγέννων, θα εντοπίσουμε κάποια στοιχεία που θυμίζουν… πλαστογραφίες! Σύμφωνα με τα ευαγγέλια η γέννηση του Χριστού έγινε σε στάβλο και η Παναγία απίθωσε το νεογέννητο σε παχνί ζώων. Στην εικόνα όμως βλέπουμε σπηλιά, κι αντί για παχνί βλέπουμε μια κτιστή κατασκευή σαν τάφο, με τις φασκιές να θυμίζουν σάβανα! Μπορεί λοιπόν να παραπονεθεί κανείς ότι η εικόνα αυτή δεν αποτυπώνει με ακρίβεια ό,τι έγινε, δηλαδή ότι δεν λειτουργεί σαν φωτογραφία.

Γιατί άραγε αυτές τις αλλαγές; Ο βυζαντινός τρόπος βέβαια διαμορφώθηκε σε μακρά πορεία διαλόγου με την γύρω του κοινωνική συνάφεια, αλλά εδώ θα κάνω μόνο μερικές επισημάνσεις που αφορούν το νόημα της γιορτής.

Χρήστος Γιανναράς: Το τραύμα της θεολογίας

από Θανάσης Παπαθανασίου

-18 Δεκεμβρίου 2024

Θέλω να σας ευχαριστήσω από τα βάθη της καρδιάς μου για την πρόσκληση, και για την ευκαιρία αυτή[1], να συνεισφέρω δυο λόγια για έναν δάσκαλο της γενιάς μου, και όχι μόνο. Για τον Χρήστο Γιανναρά, που πριν από 99 ημέρες τον αποχαιρετίσαμε στο Πρώτο Κοιμητήριο της Αθήνας. Και με συγκινεί που αυτή η δυνατότητα μου δίνεται εδώ, στην αγαπημένη Κύπρο.

Με την φράση «Το τραύμα της θεολογίας» στον τίτλο της εισήγησής μου, προσπαθώ να συνοψίσω την πολυδιάστατη κληρονομιά του Χρήστου Γιανναρά. Αλλά, γιατί τραύμα; Είναι γεγονός πως, μόλις μιλήσουμε για τραύμα, σκεφτόμαστε κάτι εφιαλτικό: μια εμπειρία που έχει χτυπήσει βάναυσα τον άνθρωπο, τον κάνει λειψό και έκτοτε βαραίνει τη ζωή του.

Ωστόσο, τραύμα δεν είναι μόνο αυτό. Υπάρχει κι ένα αλλιώτικο τραύμα. Ένα τραύμα το οποίο δεν με κάνει λειψό, αλλά (αντιθέτως) χωρίς το οποίο θα μείνω λειψός. Είναι αυτό που τραγουδά στο «Άσμα Ασμάτων» η αγαπημένη: «Τετρωμένη ἀγάπης ἐγώ» - «Είμαι τραυματισμένη από την αγάπη». Καθόσον η αγάπη δεν επικολλάται απλώς στην ανθρώπινη ύπαρξη. Διαποτίζει την ύπαρξη, την χαράζει, την ορίζει.

Να ‘σαι λοιπόν κατ’ αυτό τον τρόπο τραυματισμένος από την θεολογία, είναι η περίπτωση του Χρήστου Γιανναρά. Σε μια οδοιπορία όπου λαβώνεσαι και λαβώνεις. Θυμάμαι ότι ο Χριστός όρισε τους μαθητές του ως οδοιπόρους, και ως απαραίτητα εφόδιά τους τούς υπέδειξε το ραβδί του οδοιπόρου και το μαχαίρι. Και παρακάτω μας βεβαιώνει η Γραφή ότι ο λόγος του Θεού είναι «πιο κοφτερός κι από δίκοπο σπαθί». Για σκεφτείτε: Στο δίκοπο σπαθί, η μια του κόψη βλέπει απέναντι, η άλλη του κόψη βλέπει εσένα που το κρατάς. Το σπαθί κρίνει τον απέναντι, αλλά κρίνει και εσένα. Καλείσαι να κόψεις, μόνο αν είσαι έτοιμος να κοπείς. Αυτή ακριβώς η επίγνωση (ότι και ο ίδιος υπόκεισαι στο σπαθί του λόγου που κρατάς) ξεχωρίζει τον φιλότιμο τετρωμένο της θεολογίας, από τον τυφλωμένο σταυροφόρο. Για τον τυφλωμένο σταυροφόρο, το μαχαίρι του έχει μια και μόνο όψη: μονάχα αυτήν που κοιτάζει απέναντι.

Συζητώντας λοιπόν επί χρόνια με τον Χρήστο Γιανναρά, και συζητώντας τώρα για τον Χρήστο Γιανναρά, έχω την αίσθηση ότι κάθε γραπτό του αποπνέει αυτό ακριβώς: «Τετρωμένος θεολογίας εγώ». Κάθε γραπτό του αποπνέει την υπαρξιακή και παθιασμένη βίωση της θεολογίας, την λογική και κριτική, μα όχι νοησιαρχική. Αυτό εισέπραττε ο αναγνώστης των γραπτών του: έξαψη˙ είτε ο αναγνώστης ταυτιζόταν, είτε ακόμη κι αν εκνευριζόταν μαζί του. Έξαψη πάντα, αδιαφορία, ποτέ!

«Κάθαρση του Ναού και κάθαρση της αποστολής της Εκκλησίας»

Θανάση Ν Παπαθανασίου 

Εισηγούμενος το θέμα 

«Κάθαρση του Ναού και κάθαρση της αποστολής της Εκκλησίας»,

στην τελευταία συνεδρία του Διεθνούς Συνεδρίου "Η Ορθόδοξη Θεολογία στον 21ο αιώνα".

Ολόκληρο το  video της συνεδρίας –με την ομιλία μου από το 3:28:27 και εξής–  βρίσκεται στο: https://orthodoxtv.gr/?

video_skrn=orthodoxi-theologia-21o-aiona-imera5-proi

Εκ περισσού παραθέτω εδώ απόσπασμα από τον επίλογό μου (στην ομιλία επιχείρησα ερμηνεία της "καταδρομικής" πρωτοβουλίας του Χριστού, να εκδιώξει από τον ναό των Ιεροσολύμων εμπόρους, χρηματιστές και αγοραστές):

«Η κάθαρση του Ναού δείχνει ότι η αποστολή της Εκκλησίας σημαίνει πρόσκληση προς δύο διαφορετικούς αποδέκτες ταυτόχρονα: Πρόσκληση προς τους έξω από την Εκκλησία, και πρόσκληση προς την ίδια την Εκκλησία. Η Εκκλησία προσφέρει το Ευαγγέλιο, και ταυτόχρονα η ίδια κρίνεται από το Ευαγγέλιο. Μια εκκλησία που ευαγγελίζεται, δίχως η ίδια να αναστοχάζεται τον εαυτό της, φτιάχνει απλώς καρικατούρα ιεραποστολής. Η Εκκλησία λοιπόν αναγγέλλει στον κόσμο τον ερχομό του Κυρίου, αλλά και η ίδια οφείλει να δεχτεί τον  “ερχομό” του Κυρίου της στον χώρο της. Με την εικόνα του “ερχομού” του Κυρίου στην Εκκλησία του εννοώ ότι ο Χριστός είναι Κεφαλή της Εκκλησίας, αλλά όχι μόνο. Είναι και ο Κριτής της. Ερχομός του Χριστού δεν είναι μόνο η αναμενόμενη Δεύτερη Έλευσή του. 

Είναι και ο παράδοξος, ο γεμάτος εκπλήξεις και ανατροπές ερχομός του κατά την διάρκεια της ιστορίας, όπως π.χ. ο ερχομός του δια των Άλλων. Ο ίδιος ο Χριστός ταύτισε τον εαυτό του με τον ξένο (δηλαδή με τον ριζικά αλλιώτικο – όχι μόνο εθνικά, αλλά και κοινωνικά), και ζήτησε από τους μαθητές του στάση υποδοχής.

«ΤΟ ΚΩΔΙΟΝ ΠΑΡΕΛΘΕ...».

«ΤΟ ΚΩΔΙΟΝ ΠΑΡΕΛΘΕ...». 

Που πάει να πει: Παραμέρισε την προβιά του προβάτου!

Του Θανάση Ν Παπαθανασίου 

 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

«Το λιοντάρι μπορείς να το εμπιστευτείς˙  ο πάνθηρας εξημερώνεται˙  η δε οχιά θα σε προσπεράσει μόλις σε νοιώσει φοβισμένο.

Κάποιο άλλο πλάσμα λοιπόν θέλω να αποφεύγεις: Τους κακούς επισκόπους!

Μη φοβηθείς καθόλου την αξία του επισκοπικού θρόνου. Το ύψος του θρόνου είναι όλων των επισκόπων, η χάρις όμως δεν είναι όλων.

Παραμέρισε την προβιά προβάτου που φοράνε, και δες τον λύκο από κάτω.

Μην προσπαθείς λοιπόν να με πείσεις με λόγια. Πείσε με με τα έργα. Μισώ τις διδασκαλίες στις οποίες είναι αντίθετος ο τρόπος ζωής.

Τα όμορφα χρώματα ενός τάφου τα επαινώ, αλλά αηδιάζω με την μυρωδιά των σαπισμένων μελών που βγαίνει από μέσα του».

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ποιος έχει γράψει το κείμενο αυτό;

Όχι  κάποιος αντίθεος ή άθεος ή βλάσφημος ή αιρετικός ή εθεολόγητος (όπως θα πιθανολογούσαν μάλλον όσοι νοούν την πίστη σαν τυφλοπάνι).

Το κείμενο, αδέρφια, είναι ποίημα του αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου  – ναι, του ενός εκ των Τριών Ιεραρχών. Παρατίθεται σε δική μου απόδοση, με τίτλο («Τό κώδιον πάρελθε...») φράση του πρωτότυπου. 

Το οικουμενικό μήνυμα του Ευαγγελίου - κ. Θανάσης Παπαθανασίου

Το Μυστήριο της Εκκλησίας, όπως αυτό παραδόθηκε διά του Υιού εν Αγίω Πνεύματι στους Αποστόλους και τους διαδόχους τους Άγιους Πατέρες, κάθε άλλο παρά ένα μονομερές, πολιτισμικά και ουσιαστικά, γεγονός είναι. Αποτελεί το κατεξοχήν οικουμενικό γεγονός με διαστάσεις υπερεθνικές και υπερπολιτιστικές. 

Η Εκκλησία, ως Σώμα Χριστού, αγκαλιάζει κάθε ιδιαιτερότητα των λαών και την ενδύει αγιοπνευματικά ώστε να την μεταμορφώσει εν Χριστώ και να την καταστήσει άρμα θεώσεως. Οι πολιτισμικές αγκυλώσεις σε πράγματα τα οποία δεν προσβάλουν το δόγμα και τις αρχές των Οικουμενικών Συνόδων αποτελεί μια βλασφημία κατά της Εκκλησίας, καθώς την φέρνει στο επίπεδο της μικροπολιτικής και πολιτισμικής επιταγής, αφαιρώντας της τον σωστικό της χαρακτήρα.

 Η Πεντηκοστή, η γενέθλιος, ημέρα της Εκκλησίας, μας καλεί στο οικουμενικό πανηγύρι του Χριστιανισμού και μας διδάσκει το άνοιγμα στα έθνη, στα οποία, ως άλλοι Πέτροι, οφείλουμε να μιλήσουμε στην "γλώσσα" τους, την πολιτιστική και λαογραφική και όχι να τους διδάξουμε τον σωστό "ιουδαϊκό" χριστιανικό τρόπο.

 Με τον κ. Θανάση Παπαθανασίου, αναπληρωτή καθηγητή στην Ανωτάτη Εκκλησιαστική Ακαδημία Αθηνών 

Finis Finis

Μετάβαση στο περιεχόμενο

Ζωγραφική: Νεκτάριος Αντωνόπουλος

Θανάσης Ν. Παπαθανασίου

Finis Finis

Κείμενα, Χρήστος Γιανναράς

Στοχασμοί και στεναγμοί, κεράκι στην έξοδο του Χρήστου Γιανναρά

«Τὸ μὲν ἐπιτιμᾷν οὐ μέγα· ῥᾷστον γὰρ, καὶ τοῦ βουλομένου παντός.

Τὸ δὲ ἀντεισάγειν τὴν ἑαυτοῦ γνώμην, ἀνδρὸς εὐσεβοῦς καὶ νοῦν ἔχοντος».

«Το να επιπλήττουμε δεν είναι σπουδαίο πράγμα. Είναι πανεύκολο

και μπορεί να το κάνει όποιος θέλει. Αλλά το να αντιπαραθέτει κάποιος την

άποψή του, είναι χαρακτηριστικό ανθρώπου και ευσεβούς και μυαλωμένου».

ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΘΕΟΛΟΓΟΣ, Λόγος κθ’,

Λόγος θεολογικός τρίτος περί Υιού, PG 36, 73Α

Εδώ και χρόνια το τελείωμα κάθε καλοκαιριού μού επισφραγίζει και μία διάψευση. Κάθε χρόνο περνά το καλοκαίρι δίχως να ʼχω μπορέσει να βρω τον χρόνο που περίμενα ώστε να μαζέψω, να ανοίξω, να ξαναδώ, να τακτοποιήσω το αρχείο μου. Υλικό δεκαετιών πλέον, και πολύ ποικίλων διαδρομών, το οποίο αυγαταίνει κι από πάνω, αφού τα τρεχάματα δεν καταλαγιάζουν…

Προσπάθησα να ανασκαλέψω κάπως το αρχείο μου όταν –λίγο πριν ξεψυχήσει ο Αύγουστος– ήρθε η είδηση θανάτου του εκ των δασκάλων της γενιάς μας Χρήστου Γιανναρά. Ανασκαλεύοντας, προσπάθησα να ψαχουλέψω το δέος που ξαναχτυπά την πόρτα, καθώς μαζεύονται δεκαετίες στην καμπούρα μας, οι απώλειες από ψιχάλα γίνονται πια βροχή και καταλαβαίνεις ότι μιλώντας για τον εκλιπόντα ή την εκλιπούσα στοχάζεσαι όχι μόνο τη δική τους διαδρομή, αλλά και τη δική σου – αφού η ύπαρξή τους και η παρουσία τους συν-έθεσε τους βηματισμούς σου. Η εκδημία του Χρήστου Γιανναρά εύλογα συσχετίστηκε με αυτήν του άλλου μεγάλου, Ιωάννη Ζηζιούλα, ενάμιση χρόνο νωρίτερα (2 Φεβρουαρίου 2023). Στη δική μου αίσθηση σχετίζεται και με άλλες δύο αναχωρήσεις: της Καίτης Χιωτέλλη πριν τέσσερα ολόκληρα χρόνια (30 Ιουνίου 2020) και του Γιάννη Παπαδόπουλου μόλις πριν δυο μήνες (29 Ιουνίου φέτος). Είναι δυο άνθρωποι άλλου διαμετρήματος, που συνδέονταν με τον Γιανναρά προσωπικά, με το εγχείρημα της θεολογίας του ’60 αλλά και με τους ποικίλους δρόμους των κατοπινών δεκαετιών. Ιδίως η σχέση μου με τον Γιάννη Παπαδόπουλο (μεταφραστή του Φλωρόφσκυ το 1972[1], μέλος της συντακτικής επιτροπής της Σύναξης από το 1995 και συνομιλητή του Γιανναρά) εμπλούτιζε την σχετική πληροφόρηση και όξυνε τα κριτήρια – κριτικά και αυτοκριτικά.

Δίχως λοιπόν να έχω κατορθώσει να μπω όσο ήθελα στο αρχείο μου, ανασύρω κάποια πράγματα για τον Χρήστο Γιανναρά, κι ελπίζω σε περισσότερα κάποια άλλη στιγμή. Τώρα που έκλεισε το επίγειο ταξίδι του, χρειαζόμαστε ανασκούμπωμα για ήρεμη, γερή και ειλικρινή δουλειά πάνω σε όσα έχει καταθέσει, αλλά και πάνω σε όσα έχουν γραφτεί γι’ αυτόν[2].

Καθώς στα βιβλία που αγοράζω σημειώνω ημερομηνία απόκτησης (και στη συνέχεια πολλά και διάφορα άλλα), βλέπω ότι το πρώτο βιβλίο του Χρήστου Γιανναρά που διάβασα ήταν το Ορθοδοξία και Δύση: Η θεολογία στην Ελλάδα σήμερα, στην πρώτη του έκδοση, των 174 σελίδων[3]. Το είχα αγοράσει από τον «Γρηγόρη» στις 20 Φεβρουαρίου 1979. Ήμουν 19,5 ετών και φοιτητής Νομικής. Ακολούθησαν τα άλλα του. Βλέπω τώρα μάλιστα (από τις σημειώσεις μου πάνω τους) ότι κάποια τα αγόρασα από την πώληση θεολογικών βιβλίων που οργανώναμε κάθε τόσο στην ενορία του Αγίου Δημητρίου Βύρωνα μια νεανική παρέα, με την οποία είχαμε αναλάβει τα κατηχητικά. Φέρναμε δηλαδή στους ενορίτες βιβλία των συγγραφέων που τότε –στη δεκαετία του 1980– ταρακουνούσαν ελπιδοφόρα και πάσχιζαν να αφαιρέσουν λέπια από τα μάτια. Βλέπω, για παράδειγμα, ότι από εκεί είχα πάρει το Τίμιοι με την Ορθοδοξία[4] το 1981 και τις Κριτικές Παρεμβάσεις[5] το 1983. Ας παρεμβάλω εδώ ότι το 1979 ήταν η χρονιά γνωριμίας μου και με τη σκέψη του Παναγιώτη Νέλλα. Τότε εκδόθηκε το Ζώον Θεούμενόν του, λίγο μετά γνωρίστηκα με τον ίδιο.

Α. Μια φορά και πολλούς καιρούς…

Πότε γνώρισα προσωπικά τον Χρήστο Γιανναρά; Νομίζω ότι ήταν την Πέμπτη 27 Φεβρουαρίου 1986[6]. Ήμουν ομιλητής σε θεολογικό εργαστήριο του Ιδρύματος Γουλανδρή-Χορν στην Πλάκα[7]. Ο Γιανναράς βρισκόταν στο ακροατήριο. Ένας φίλος που ήδη τον γνώριζε, είχε πάρει την πρωτοβουλία να κανονίσει συνάντησή μας μετά την εκδήλωση, για να γνωριστούμε και να δούμε… ό,τι προκύψει.

Αποικισμένη Αριστερά

"...Αυτή τη στιγμή ο φυλετισμός είναι η καρδιά των woke κινήσεων.

Η Νέιμαν υποστηρίζει ότι οι woke πολίτες έχουν αποικιστεί πνευματικά από αντιλήψεις που έχουν τα ριζώματά τους στη Δεξιά. Μεγάλα τμήματα της Αριστεράς έχουν μεταλλαχθεί ιλιγγιωδώς, απομακρύνονται από τα προκρίματα που καθιστούν αριστερή την Αριστερά και αυτομολούν στον «φυλετισμό».

 Αυτό συμβαίνει σαρωτικά· κι όμως πολλοί δεν μπορούν καν να το δουν, διότι η αυτομόληση δεν γίνεται με το παλιό λεξιλόγιο των αυταρχικών καθεστώτων που απορρίπτουν τα δικαιώματα. Η αυτομόληση γίνεται με αναπεπταμένες τις σημαίες των δικαιωμάτων και των ελευθεριών. Μα εδώ ακριβώς βρίσκεται το πρόβλημα: δημιουργείται θολούρα.

 Η φωνή υπέρ των περιθωριοποιημένων είναι σωστή, απερίφραστα. Αλλά το ζήτημα στρεβλώνεται από τη στιγμή που η όποια ταυτότητα θα νοηθεί ως κάτι συμπαγές, χωρίς την απελευθερωτική έγνοια για διάκριση μεταξύ κυρίαρχων και κυριαρχούμενων στο εσωτερικό της, και με το ερώτημα για το κοινωνικο-οικονομικό σύστημα ουσιαστικά να προσπερνιέται..."

Θανάσης Ν. Παπαθανασίου*

ΕΦΣΥΝ 18.09.24

Η καρδιά των woke κινήσεων είναι ο φυλετισμός, η αποθέωση του επιμέρους και η απεμπόληση του οικουμενικού.

Η Αμερικανίδα Σούζαν Νέιμαν είναι διευθύντρια του «Φόρουμ Αϊνστάιν», το οποίο εδρεύει στο Πότσδαμ της Γερμανίας. Το Φόρουμ αυτοπροσδιορίζεται ως ανοιχτό εργαστήρι σκέψης που ζευγαρώνει την κριτική σκέψη με την κοινωνική έγνοια, όπως έκανε ο ίδιος ο Αϊνστάιν.


Με τίτλο «Η Αριστερά δεν είναι Woke», το βιβλίο επιχειρηματολογεί ακριβώς για τη ριζική διαφορά μεταξύ αριστερής οπτικής και οπτικής Woke. Η συγγραφέας δίνει εξαρχής το στίγμα της: «Κανείς άλλος πλην του Αλμπερτ Αϊνστάιν δεν έγραψε μια περήφανη υπεράσπιση του σοσιαλισμού στην κορύφωση του Ψυχρού Πολέμου. Οπως ο Αϊνστάιν και τόσοι άλλοι, είμαι περήφανη να λέγομαι αριστερή και σοσιαλίστρια».

Η Νέιμαν υπενθυμίζει τη βασική διαφορά μιας φιλελεύθερης αντίληψης από μια αριστερή: Για την αριστερή τα πολιτικά δικαιώματα και οι πολιτικές ελευθερίες (πολύτιμα αμφότερα) αναιρούνται στην πράξη αν δεν έχουν κοινωνικό χαρακτήρα, αν δηλαδή δεν δένουν με δομική κοινωνική δικαιοσύνη. Με αυτό το πρόταγμα η συγγραφέας προχωρά στα επίδικα και επισημαίνει ότι σήμερα η woke σκέψη είναι άλλο πράγμα από αυτό που ξεκίνησε πριν από λίγες δεκαετίες. Είναι ενδεικτική η αναφορά της στην Μπάρμπαρα Σμιθ. Η Αφροαμερικανή φεμινίστρια, λεσβία και σοσιαλίστρια που πρωταγωνίστησε τo 1977 στη δημιουργία του όρου «πολιτική της ταυτότητας» (identity politics), ψέγει σήμερα τον εκφυλισμό του κοινωνικού κινήματος σε κίνηση αυτάρεσκου απομονωτισμού.

Η αριστερή οπτική είναι καταστατικά οικουμενική. Το επιμέρους δεν το ακυρώνει, αλλά ούτε το αυτονομεί. Το κρατά σε όσμωση με το πανανθρώπινο. Οποτε αντιθέτως αποθεώνεται το επιμέρους, απεμπολείται το οικουμενικό. Αυτή την αποθέωση η Νέιμαν την αποκαλεί φυλετισμό (tribalism) και εννοεί την απολυτοποίηση και αυτονόμηση κάποιας ταυτότητας (εθνικής, φυλετικής, βιολογικού ή κοινωνικού φύλου κ.ο.κ.). Αυτή τη στιγμή ο φυλετισμός είναι η καρδιά των woke κινήσεων.

1η Αυγούστου: Ας ψαχουλέψουμε μερικά χνάρια της δίψας για απελευθέρωση, με αφορμή την ημέρα αυτή

Του Θανάση Ν. Παπαθανασίου 

1η Αυγούστου:

Ας ψαχουλέψουμε μερικά χνάρια της δίψας για απελευθέρωση, με αφορμή την ημέρα αυτή:

Την 1η Αυγούστου 1833 το βρετανικό κοινοβούλιο ψήφισε την κατάργηση της δουλείας στην βρετανική αυτοκρατορία. Η απόφαση τέθηκε σε ισχύ έναν χρόνο αργότερα, την 1η Αυγούστου 1834. Προϊόν μεγάλων αντιπαραθέσεων και ζυμώσεων, η σχετική Πράξη ανταποκρίθηκε σε φιλελεύθερα αιτήματα, αλλά λογάριασε βεβαίως-βεβαίως και τα κέρδη από την αποικιοκρατία (διότι δεν ήταν και τίποτα άλλο η αυτοκρατορία): Από την κατάργηση της δουλείας εξαιρέθηκαν για μια σχεδόν δεκαετία (ως το 1843) οι πελώριες περιοχές τις οποίες διαφέντευε η βρετανική «Εταιρία των Ανατολικών Ινδιών», η Κεϋλάνη και το νησί της Αγίας Ελένης.

Ας κάνουμε μια στοχαστική σύγκριση: Δέκα χρόνια πριν η βρετανική κοσμοκράτειρα προχωρήσει στην Πράξη κατάργησης της δουλείας, οι επαναστατημένοι Έλληνες ψήφιζαν το πρώτο τους Σύνταγμα (το «Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος») στις εθνοσυνελεύσεις της Επιδαύρου (Ιανουάριος 1822) και του Άστρους (Απρίλιος 1823). Με την καθαρή αλήθεια ότι πνευματική, εθνική και κοινωνική απελευθέρωση τελούν σε όσμωση, οι ρέμπελοι αποφάσισαν ότι:

- «Εις την Ελληνικήν επικράτειαν ούτε πωλείται, ούτ’ αγοράζεται άνθρωπος· αργυρώνητος [δούλος] δε παντός γένους και πάσης θρησκείας, άμα πατήσας το Ελληνικόν έδαφος, είναι ελεύθερος, και από τον δεσπότην αυτού ακαταζήτητος». Ό,τι πιο επαναστατικό: Το έδαφος της ελληνικής επικράτειας γινόταν άσυλος τόπος, στον οποίον μόλις θα πατούσαν οι δούλοι θα ελευθερώνονταν, το δε δικαίωμα των κυρίων τους επί της ιδιοκτησίας τους πήγαινε περίπατο.

- Έλληνες και ξένοι εγκατεστημένοι στην Ελλάδα είναι ίσοι ενώπιον του νόμου.

Κάνω αυτή την αντιπαραβολή, για να νιώσουμε την διαφορετική δυναμική που έχει ο λόγος περί ελευθερίας όταν είναι λόγος επικυρίαρχου και όταν είναι λόγος καταπιεζόμενου. 

Φυσικά, η δουλεία (όπως κι αν ονομαστεί η πραγμο-ποίηση του προσώπου, η εργαλειοποίηση του ανθρώπου από άνθρωπο και η μετατροπή της εργασίας σε εμπόρευμα) αλλάζει τρόπους, και μάλιστα πολύ πολύ ευέλικτα. Για παράδειγμα, η αποικιοποίηση μέσω της «ελευθερίας» σύναψης δανειακών συμβάσεων που δένουν χειροπόδαρα έναν τόπο (με συναινετικές διαδικασίες, παρακαλώ), ή η υποδούλωση μέσω της εθελοδουλείας χάριν χρυσών αλυσίδων έχουν τεράστια ισχύ και εφαρμογή – αδιάκοπα. 

1η Αυγούστου 2024. Ξεκίνησαν τα απογεύματα στους ναούς οι Παρακλήσεις της Θεοτόκου, καθ’ οδόν προς τον Δεκαπενταύγουστο. Οι Παρακλήσεις είναι καρδιακές, κατανυκτικές προσευχές για τους ανθρώπινους πόνους και τις ελπίδες. Αν όσοι μπαίνουν στις εκκλησίες έχουν μια στάλα μυαλό, κι αν όσοι δεν μπαίνουν στις εκκλησίες έχουν ένα δράμι μυαλό, αξίζει να προσέξουν το εξής. Από τους πρώτους ύμνους στην Παράκληση της 1ης Αυγούστου είναι ένας που υπενθυμίζει την Έξοδο: την απελευθέρωση των Ισραηλιτών από την δουλεία της Αιγύπτου. Και το ευαγγέλιο που διαβάζεται αφηγείται τον ύμνο που τραγούδησε η έγκυος Μαρία, για τον απελευθερωτή Θεό. Τα λόγια της είναι αντίστοιχα του παιάνα που είχε τραγουδήσει στην Έξοδο η Μαριάμ, η αδερφή του Μωυσή... 

Ιούνιο μήνα, κουπί... επ' ελπίδι αναστάσεως...

Του Θανάση Ν. Παπαθανασίου 

Πέρασε το ψυχοσάββατο της Πεντηκοστής - πεισματική πρόσκληση σε ανοιχτούς αγέρηδες, παρ' όλα όσα υπηρετούν την ασφυξία. Τώρα που πέρασε, αφήνομαι πια να γράψω δυο λόγια για τα πρόσφατα παράδοξα, σαν με πόνο στα μπράτσα από κουπί πολύ.

Παράδοξο, το να μιλάς για απώλεια αγαπημένου ανθρώπου, κι όμως η κουβέντα να φέρνει στον νου και στην καρδιά μόνο γλύκα. Αλλά γλύκα κατάστικτη με δέος. Μου είναι έντονος, πολύ έντονος ο Ιούνιος του Γιώργου Τσάκαλου. Όχι μόνο ο φετινός, μα οπωσδήποτε με κορύφωση τον φετινό. 

Ιούνιο 1985 -τόσες δεκαετίες πριν- παντρευτήκαμε η Ελένη κι εγώ. Το διαμερισματάκι που είχαμε νοικιάσει δεν χωρούσε πολλά, κι ούτε για πλάκα δεν θα μπορούσα να μεταφέρω εκεί από το πατρικό μου έναν χάρτινο θησαυρό που είχα σε μπαούλο, στο μπαλκόνι του γονεϊκού σπιτιού μου. Ήταν αναρίθμητα έντυπα (εφημερίδες, περιοδικά, αφίσες και προκηρύξεις) από την πρώτη στιγμή της Μεταπολίτευσης. Έντυπα όποιου κόμματος και γκρουπούσκουλου της εποχής, που μπορεί να βάλει ο νους σου. Πού θα τα δίναμε; Απαντήσαμε αυθωρεί και αυθόρμητα: Στον Γιώργο φυσικά. Τον άδολο βιβλιάνθρωπο, τον αφιερωμένο βιβλιοπόντικα, τον βιβλιοχαρά. Κι έτσι έγινε... Άνω τελεία.

Ιούνιος 2021: Ο Γιώργος σε τρομαχτική περιπέτεια υγείας. Και συνέβη κάτι, σαν προοικονομία αυτού που ζήσαμε στην κηδεία του: της σύναξης πλήθους διαφορετικών ανθρώπων, διαφορετικών τροχιών, με κοινό τόπο τον ίδιο τον Γιώργο. Είναι χαρά το ότι ο Γιώργος την έζησε την κινητοποίηση του μεγάλου πλήθους για στήριξή του. Στο σημείωμα που είχαμε στείλει στις 29 Ιουνίου 2021 είχαμε γράψει "Στον Γιώργο μας με αγάπη". Ομολογουμένως, μέσα μας η φράση αυτή έπαιζε με τον τίτλο της γλυκιάς ταινίας του 1967, "Στον κύριό μας με αγάπη" (με πρωταγωνιστή τον Σίντνευ Πουατιέ) - καθόσον νιώθαμε ειλικρινά πόσα δίδασκε ο Γιώργος, με τον πιο ουράνιο τρόπο: διάφανος, κολλημένος στα ουσιώδη με αγάπη, δίχως την φαρμακερή έγνοια για στήσιμο χάριν της ανθρωπαρέσκειας.