Το τέλος του ανθρώπου ή Η παραμόρφωσή του

*

Απόσπασμα από το βιβλίο του Σωτήρη Γουνελά Το τέλος του ανθρώπου ή Η παραμόρφωσή του (Αρμός, 2022), το οποίο παρουσιάζεται αυτήν τη Δευτέρα, 13 Νοεμβρίου 2023 και ώρα 19:00, στις Εκδόσεις Αρμός (Μαυροκορδάτου 11, Αθήνα). Θα μιλήσoυν: π. Αντώνιος Πινακούλας, εφημέριος Ιερού Ναού Αγίου Παντελεήμονα Χαλανδρίου, Δημήτρης Βασιλάκης, επ. καθηγητής φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Βασίλης Ξυδιάς, θεολόγος, Στέφανος Ευθυμιάδης, βυζαντινολόγος, καθηγητής Ανοιχτού Πανεπιστημίου Κύπρου και ο συγγραφέας του βιβλίου Σωτήρης Γουνελάς.

~.~

Δυστυχώς και η αποξένωση και η εκμηχάνιση καθιερώθηκαν και οι άνθρωποι τραβούν το δρόμο τους ‘νήπιοι’ σαν τους συντρόφους του Οδυσσέα που έφαγαν τα ιερά βόδια του θεού Ήλιου και στο ταξίδι της επιστροφής δεν επέζησε κανένας. Όταν σβήσεις από μέσα σου την δημιουργία του ανθρώπου “κατ’ εικόνα” Θεού, ο άνθρωπος καταντά-τελικά- κατ’ εικόνα της μηχανής! Φαίνεται πως η παραμόρφωση αρχίζει με τον Καρτέσιο, ο οποίος χωρίζει την ψυχή από το σώμα μηχανοποιώντας το και χωρίζει την ψυχή από την φύση. Έτσι καθιερώνεται ο χωρισμός του υποκειμένου από το αντικείμενο που έκτοτε σημαδεύει τη Δύση αδιάκοπα με επιπτώσεις σε παγκόσμιο επίπεδο. Η φύση ανήκει στα εκτατά (res extensae) και μαθηματικοποιείται.

Ποιό είναι το ζήτημα; Το ζήτημα είναι ότι δεν γίνεται να κάνουμε –δηλ. να κάνει ο άνθρωπος– την φύση αντικείμενο σαν να είναι κάτι ξέχωρο από αυτόν. Η φύση, ο κόσμος δεν είναι ΕΞΩ από τον άνθρωπο-υποκείμενο. Κάνοντάς το αυτό καταδίκασε την πορεία του κόσμου και του ανθρώπου σε ένα είδος αβυσσαλέας απόστασης-διάστασης, έκοψε στα δύο το ενιαίο της ζωής μόνο και μόνο για να καταστήσει τον άνθρωπο κυρίαρχο και κατακτητή της φύσης.

Ο πρώτος που έκανε κριτική στον Καρτέσιο πάνω σε αυτά τα ζητήματα ήταν ο ρώσος Σολοβιώφ στη διατριβή του με θέμα Η κρίση του δυτικού πνεύματος (μεταφράστηκε γαλλικά από τον Μαξίμ Χέρμαν γύρω στα 1942), όπου έγραφε μεταξύ άλλων: θεωρεί ότι «αναπαριστούμε (διανοητικά) την φύση ως ένα ον απολύτως εξωτερικό στη λογική (ratio), που αυτή -η λογική- αγωνίζεται να το δαμάσει». Ο Ντεκάρτ, γράφει ο Σολοβιώφ, «αρνιόταν ακόμα και στα ζώα την ύπαρξη ψυχής και χώριζε με ανυπέρβατη άβυσσο το ανθρώπινο πνεύμα, όχι μονάχα με την υπόλοιπη φύση, αλλά και με το ίδιο του το (ανθρώπινο) σώμα». Και ακόμη: «την μοναδική κίνηση που δέχεται (μέσα στη φύση) είναι η μηχανική κίνηση, που οφείλεται σε μια ώθηση. Εξαιρεί από την φύση κάθε ζώσα ενέργεια» (ό.π.).

Υπάρχει σε όλα αυτά το εξής ζήτημα: από την μία μπορεί ένας φιλόσοφος να δημιουργήσει τις βάσεις για να προχωρήσει η κοινωνία θετικά ή αρνητικά. Να χωρίσει το υποκείμενο από τον αντικειμενικό κόσμο (αρνητικό). Θεωρείται ότι αυτό είναι «κατόρθωμα» του Καρτέσιου. Όμως, η διχοτόμηση αυτή (υποκείμενο- αντικείμενο) μήπως αντανακλά το πνεύμα μιας ολόκληρης εποχής, οπότε ο φιλόσοφος γίνεται εκφραστής αυτού του πνεύματος; Πάντως, γεγονός είναι ότι από μια στιγμή και ύστερα –για μια περίοδο κάπου τεσσάρων αιώνων– ο άνθρωπος-δυτικός κυρίως- αποξενώνεται από τη φύση και μέλημά του είναι να την εξουσιάσει. Σηματοδοτείται έτσι η αποξένωση των ανθρώπων και η αυτοαπομόνωσή τους. Τινάζεται στον αέρα αυτό που στο Ευαγγέλιο ονομάζεται «πλησίον».

Κοντά σε αυτά, ας διαβάσουμε τι λέει και ο φιλόσοφος Χρήστος Μαλεβίτσης που μεταξύ άλλων μετέφρασε το βιβλίο του Χάιντεγγερ Εισαγωγή στη Μεταφυσική. Στα επιλεγόμενά του γράφει:

«Όταν ο Σοπενάουερ έδωσε τον τίτλο στο φιλοσοφικό του έργο Ο κόσμος ως βούληση και αναπαράσταση εχαρακτήρισε καιρίως, και με τα πιο λιτά μέσα, την ουσία της δυτικής μεταφυσικής σκέψης. Η αλήθεια-παράσταση έρριξε το Ον στην κατάσταση του αντικειμένου το υποκείμενο που είχε την ορθή παράσταση του Όντος, εθεώρησε το τελευταίο υποχείριό του και έσπευσε να του “στήσει παγίδες” με την επιστημονική, παραστατική αλήθεια του και να το εκμηδενίση. Χωρίς να αντιληφθή ότι έτσι μηδενίζει τα θεμέλιά του. Η επιστημονική-αναπαραστατική αλήθεια μετέτρεψε το Ον σε φύση και με όργανο τις παραστάσεις επετέθη στην τελευταία χωρίς καμιά επιφύλαξη. Έτσι η φύση περιέπεσε στην κατάσταση του έσχατου δούλου. Και φθάσαμε στην εποχή της τεχνολογίας και της ερήμωσης».


Τι πρέπει να ειπωθεί εδώ για να φωτιστεί ή όλη κατάσταση που κρατάει πάνω από τρεις αιώνες: ότι ορισμένοι διανοητές στη Δύση έθεσαν πάνω από την ύπαρξη και πάνω από την Αγάπη (που είχε αιώνες πριν σαρκωθεί σε θεανθρώπινο πρόσωπο) τη σκέψη-έννοια και φυλάκισαν από εκεί και πέρα τις ανθρώπινες κοινωνίες μέσα εκεί, από τη στιγμή μάλιστα που έγινε η ζεύξη εννοιολόγησης-επιστήμης-τεχνικής. Με το «σκέφτομαι άρα υπάρχω» ο Καρτέσιος έκοψε το κεφάλι του ανθρώπου και το αμόλησε να κατακτήσει τον κόσμο και την φύση. Την ίδια στιγμή έκοψε το σώμα από το κεφάλι, χώρισε την ψυχή από αυτό και αποδιοργάνωσε τον όλο άνθρωπο. Όσο για τον Θεό του, ήταν ένα είδος αφηρημένου Θεού γι αυτό και ο Πασκάλ έκανε το ακόλουθο σχόλιο:

«Δεν του το συχωράω του Descartes. Πολύ θα το ήθελε, σε ολόκληρη τη φιλοσοφία του, να μπορούσε να κάνει δίχως το Θεό. Δεν μπόρεσε όμως να μην τον βάλει να δώσει μια μυτιά με το δάχτυλο για να πάρει ο κόσμος μπροστά. Ύστερα από αυτό, δεν τον χρειάζεται πια το Θεό» (Δες, Ζ. Λορεντζάτου, «Δύο κείμενα», Μελέτες Β΄, Δόμος 1994, σ. 519).

Εξάλλου, τις συνέπειες μιας τέτοιας θεώρησης που προωθήθηκε στον δυτικοευρωπαϊκό κόσμο, μας τις εξηγεί ο Γερμανός φιλόσοφος Μαξ Σέλλερ γράφοντας:

«Σύμφωνα με την μηχανική αντίληψη της ζωής, οι ζωντανοί είναι κατ’ εικόνα της μηχανής, ο ‘οργανισμός’ τους είναι συναρμολόγηση χρήσιμων εργαλείων κατ’ αναλογία με τα εργαλεία των μηχανών από τα οποία τα χωρίζει απλώς διαφορά βαθμού. Σε τέτοιες συνθήκες η ζωή δεν μπορεί να έχει καθαυτή αξία, ξεχωριστά από το άθροισμα των αξιών χρησιμότητας των ‘οργάνων’ της […] Παράλληλα η μοντέρνα βιολογία εμπνέεται ολότελα από μια θεωρία που περνιέται ως αυτονόητη και κατά την οποία οι τρόποι έκφρασης, κίνησης, δραστηριότητας των όντων δεν εμφανίζονται και δεν σταθεροποιούνται στα όργανα και στους μηχανισμούς των νεύρων παρά μονάχα αν είναι ‘χρήσιμοι’, δηλαδή αν η αξία τους βρίσκεται στη συντήρηση του σωματικού μηχανισμού…»

Και το χειρότερο που μας λέει ο Μαξ Σέλλερ είναι ότι «Αυτές οι βιολογικές θεωρήσεις εφαρμόστηκαν στη μελέτη της εξέλιξης των πολιτισμών και των παραδόσεων…» (Μαξ Σελλερ, Ο μνησίκακος άνθρωπος, μετ. Κ. Παπαγιώργης, Ίνδικτος 2002, σ.163-164, το απόσπασμα αυτό δημοσιεύεται εδώ με ορισμένες αλλαγές στη μετάφραση).

Έτσι απλώνεται στον κόσμο αυτή η χρησιμοθηρική-ωφελιμιστική διάσταση και καθιερώνεται σταδιακά ο βιομηχανικός πολιτισμός μέσω του οποίου ο άνθρωπος θα κατακτήσει τη φύση. Επιβεβαίωση των παραπάνω είναι η αντίληψη του Χέγκελ για το εργαλείο. Όταν ο Χέγκελ γράφει πως «ένα εργαλείο δημιουργημένο από τον άνθρωπο είναι ανώτερο από ένα φυσικό αντικείμενο, γιατί είναι παράγωγο του πνεύματος», βρίσκεται στους αντίποδες κάθε αρχαιοελληνικής ιδέας για τον Κόσμο και τη Φύση, γιατί σ’ αυτήν, κάθε ανθρώπινο έργο αποκτά μορφή και νόημα μονάχα στο βαθμό που εντάσσεται στην οργανωτική παραγωγικότητα της Φύσης». Δεν έχουν καμιά διάθεση οι Έλληνες να δαμάσουν τη φύση, όπως γράφει ο Χέγκελ ακολουθώντας ίσως τον Καρτέσιο: έχουν διάθεση να εναρμονιστούν με τη φύση γιατί γι’ αυτούς ο κόσμος είναι Κόσμημα και οι θεοί ενσωματώνονται στους ρυθμούς της Φύσης και της Ανάγκης.


Γνωρίζοντάς τα αυτά ο Κώστας Παπαιωάννου, ένας σπάνιος στοχαστής που χωρίς τις μεταφράσεις που φρόντισε ο Γ. Καραμπελιάς θα ήταν σχεδόν άγνωστος στην Ελλάδα, φτάνει στην ακόλουθη διατύπωση:

«υψώθηκε ένας ουμανισμός ο οποίος ήθελε να είναι η συνέχεια του ελληνικού ουμανισμού αλλά που υπήρξε ακριβώς το αντίθετό του. Για τους Έλληνες η φύση ήταν το μέτρο των πάντων και η επιστήμη προσέφερε την αρετή. Στο εξής η φύση θα είναι αντικείμενο και η επιστήμη θα προσφέρει την εξουσία».

(Ο Γκρόστεστ μιλά για «βίαιη ανάκριση της φύσης» και για προώθηση «της βασιλείας του ανθρώπου» και βέβαια, μια τέτοια διατύπωση, μας παραπέμπει στον Σπ. Κυριαζόπουλο που μιλά για το πείραμα ως «πείραγμα»).


Καθώς έχει ειπωθεί δεκάδες φορές, Ευρώπη χωρίς αρχαίο ελληνισμό και χριστιανισμό δεν υπάρχει. Αλλά για ποιόν ελληνισμό και χριστιανισμό πρόκειται; Ο Χέγκελ μεταξύ άλλων είναι από εκείνους που υποστήριξαν τον γερμανικό λαό ως κοσμοϊστορική δύναμη και ως κληρονόμο του ελληνισμού και του χριστιανισμού, φτάνοντας να πει στο τέταρτο μάθημα της Φιλοσοφίας της Ιστορίας ότι το «γερμανικό Πνεύμα είναι το Πνεύμα του νεώτερου κόσμου που αποσκοπεί στην πραγμάτωση της απόλυτης αλήθειας ως απείρου αυτοκαθορισμού της ελευθερίας», φράση που σχολιάζει ο Κ. Παπαγιώργης στο βιβλίο του Ο Χέγκελ και η γερμανική επανάσταση γράφοντας ότι «Εν μέσω 18ου αιώνος, μια τόσο βαρύγδουπη στον εθνοκεντρισμό της ιστορική εκτίμηση φαίνεται να μην έχει και μεγάλη σχέση με την πραγματικότητα» (σ. 31).


Αυτή «η απόλυτη αλήθεια» που ανέφερε ο Χέγκελ και «ο άπειρος αυτοκαθορισμός της ελευθερίας», χωρίς καμιά υπερβατικότητα, χωρίς καμιά αίσθηση Σάρκωσης του Λόγου, χωρίς καμιά αληθινή αίσθηση ιερότητας, όπως αυτή είχε βιωθεί έστω από τον Καθολικισμό σε περιόδους κυρίως προ του Σχίσματος, στοιχειώνουν τη Δύση από εκεί κι ύστερα. Κάπως έτσι έρχεται στο προσκήνιο η περιβόητη «λατρεία του Ανωτάτου Όντος», στην οποία ο Ροβεσπιέρος εμφανίστηκε ως ιερέας θεσπίζοντάς την στην Εθνοσυνέλευση της 7ης Μαίου 1795, επιδιώκοντας την εξουδετέρωση των αθέων και την εφαρμογή των ηθικών επιταγών του Ρουσσώ. Αυτή η «απόλυτη αλήθεια» και «ο άπειρος αυτοκαθορισμός της ελευθερίας» συνοδεύουν τον γιγαντισμό του δυτικού ανθρώπου που στις προηγούμενες γραμμές ο Παπαιωάννου ονόμασε «ουμανισμό στον αντίποδα του αρχαιοελληνικού». Είναι αυτό που διατύπωσε ο Μπερντιάεφ στην ακόλουθη φράση: «Για τον Έγελο… η θρησκεία δεν ήταν η σχέση του ανθρώπου με το Θεό, αλλά η αυτοσυνειδησία του Θεού στον άνθρωπο» (Ν. Μπερντιάεφ, Δοκίμιο εσχατολογικής Μεταφυσικής, Εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια Χρήστος Μαλεβίτσης, Imago,1984, σ. 232). Τη σκυτάλη την πήρε ο Μαρξ και την πήγε πιο πέρα. Και το αποκορύφωμα του γιγαντισμού: η σημερινή μηδενιστική αίσθηση ζωής, η οποία απλώνεται στον κόσμο.


Ο «άπειρος αυτοπροσδιορισμός της ελευθερίας» που είπε πιο πάνω ο Χέγκελ είναι ίσως η φράση-κλειδί για να καταλάβει κανείς πως προχώρησε ο σύγχρονος δυτικός κόσμος. Από τότε που ο Λούθηρος φέρνει το Θεό στο κέντρο της συνείδησης, έξω από μυστήρια και αποκαλυπτική διάσταση ιστορικής Συνέχειας, και εγκαθιδρύει την αυτοσυνειδησία ως κύριο στοιχείο του ανθρώπου, η όλη εξέλιξη συνεχίζεται μεταξύ πρωτείου «εργαλειακού λόγου», που ο Σίλλερ ταύτιζε με τη διάλυση της διάνοιας, και «ατομοποίησης των ατόμων», δηλαδή σε μια κορύφωση εγωιστικής αναδίπλωσης στον εαυτό τους, όπως γράφει ο Τσαρλς Ταίυλορ ένας φιλόσοφος αδιαμφισβήτητου κύρους στα τελευταία χρόνια (Πηγές του εαυτού). Ο Ντυμόν του οποίου το Δοκίμιο για τον ατομισμό είναι κλασικό (1983) μιλά για ατομικισμό-υποκειμενισμό-εγωισμό-ανθρωποκεντρισμό ως το θεμέλιο του νεωτερικού ανθρώπου. Κάπου εδώ βρίσκεται ο Μαξ Βέμπερ και το «σιδερένιο κλουβί» του εννοώντας τον αυξανόμενο εξορθολογισμό της ανθρώπινης ζωής που συνεπιφέρει την αποξένωση του ατόμου στην βιομηχανική κοινωνία και οδηγεί σε μια ολοκληρωτικά διευθυνόμενη κοινωνία, δηλ. αντικατάσταση των προσωπικών σχέσεων από απρόσωπες, οπότε οι ενέργειες είναι θέμα ελέγχου και συναλλαγής.

ΣΩΤΗΡΗΣ ΓΟΥΝΕΛΑΣ

*

ΠΗΓΗ: https://neoplanodion.gr/2023/11/11/to-telos-tou-anthropou/?fbclid=IwAR2sBv1Ej3DkRJplpzs90gFtDaNYUz61lMUZcTvNZ9Qz76sT-VJ4vJUhuag

Ανάρτηση από:geromorias.blogspot.com